Σύνδεση συνδρομητών

Ένα εξωστρεφές νησί τον εικοστό αιώνα

Τρίτη, 14 Ιανουαρίου 2025 23:45
Το Δημοτικό Θέατρο της Ζακύνθου (που χτίστηκε με σχέδια Τσίλλερ και καταστράφηκε στο σεισμό) στις αρχές του 20ού αιώνα. Στο κέντρο της φωτογραφίας διακρίνεται πέτρινος οδοστρωτήρας, που σύρεται από γάιδαρο.   
Ιδιωτικό αρχείο
Το Δημοτικό Θέατρο της Ζακύνθου (που χτίστηκε με σχέδια Τσίλλερ και καταστράφηκε στο σεισμό) στις αρχές του 20ού αιώνα. Στο κέντρο της φωτογραφίας διακρίνεται πέτρινος οδοστρωτήρας, που σύρεται από γάιδαρο.  

Διονύσης Ν. Μουσμούτης, Το Θέατρο στη Ζάκυνθο τον 20ό αιώνα 1901-1953. Μουσική ζωή, κοινωνική ζωή και λαϊκά θεάματα, Πλέσσα, Αθήνα 2023, δύο τόμοι, 1568 σελ. 

Μια εξονυχιστική έρευνα στον τοπικό Τύπο της εποχής, δείχνει τη βαθιά σχέση των κατοίκων της Ζακύνθου με το θέατρο, ολόκληρο τον εικοστό αιώνα. Ο Διονύσης Μουσμούτης καταγράφει την έφεση της κοινωνίας του νησιού στα θεάματα, πιστή σε μια παράδοση εξωστρέφειας και καλλιτεχνικών ενδιαφερόντων. Συχνά, παίζουν σημαντικοί θίασοι. Πιο συχνά, οι Ζακυνθινοί παρακολουθούν λαϊκά έργα. Οι κριτικές, πάντως, δεν είναι πάντα θετικές. Και δεν τη γλιτώνουν ούτε η Μαρίκα Νέζερ με τον Βασίλη Αυλωνίτη, που «παρουσιάζουν την κοινωνική σαπίλα με ωραιοπάθεια», παίζοντας σε φτηνή επιθεώρηση απ’ όπου δεν λείπουν «ο μεθυσμένος και η Γεωργία η κουτσή». [ΤΒJ]

Δεν χρειάζεται ιδιαίτερες συστάσεις στους φίλους και μελετητές του επτανησιακού θεάτρου ο Διονύσης Μουσμούτης, όπως και στους φιλίστορες. Ακαταπόνητος μελετητής και ερευνητής του θεάτρου των Επτανήσων, προφανώς και λόγω της ζακυνθινής του καταγωγής, έχει εκδώσει πλήθος από μελέτες για τα Επτάνησα, την κοινωνική και την πολιτιστική τους ζωή, τη θεατρική ιστορία τους, τις παραστάσεις και τους καλλιτέχνες που αναδείχθηκαν από και στα Επτάνησα, αλλά και στις λαϊκές εκδηλώσεις της Ζακύνθου, που πάντοτε ήταν στενά συνδεδεμένες με την ευρύτερη πολιτιστική παραγωγή των νησιών του Ιονίου. Γι’ αυτήν ακριβώς την κοπιώδη και μακροχρόνια εργασία γύρω από το επτανησιακό θέατρο, το Πανεπιστήμιο Αθηνών, το 2020, αναγόρευσε τον Διονύση Μουσμούτη επίτιμο διδάκτορα του τμήματος Θεατρικών Σπουδών της Φιλοσοφικής Σχολής. Επίσης, οι φιλίστορες θα τον γνωρίζουν ασφαλώς ως τον νου και την ψυχή του μηνιαίου περιοδικού Ιστορία Εικονογραφημένη, το οποίο διηύθυνε επί σειρά ετών και του οποίου, εδώ και αρκετά χρόνια, είναι ο εκδότης.

Η σημασία των Επτανήσων στην ευρύτερη πολιτιστική παραγωγή του νέου ελληνισμού και ειδικότερα η συμβολή τους στη διαμόρφωση του νεοελληνικού θεάτρου, όπως και της θεατρικής παράδοσης της «κρητικής Αναγέννησης» είναι ούτως ή άλλως γνωστή, και έχει μελετηθεί σε βάθος από ερευνητές όπως ο αείμνηστος Σπύρος Ευαγγελάτος, ο χαλκέντερος Βάλτερ Πούχνερ, η Άννα Ταμπάκη, η Αλεξία Αλτουβά, από τους νεότερους, και από άλλους. Η επιρροή της Βενετίας στην Κρήτη και τα Επτάνησα και η γενικότερη επαφή των νησιών του Ιονίου με την Ιταλία και τη δυτική Ευρώπη είχαν αποτέλεσμα να ανθίσουν οι τέχνες και τα γράμματα, μακριά από τη βαρβαρότητα της οθωμανικής καταπίεσης που μάστιζε τον υπόλοιπο ελλαδικό χώρο. Δεν θα ήταν ίσως υπερβολή αν λέγαμε πως, λίγο-πολύ, κάθε Επτανήσιος «κουβαλάει» ένα «καλλιτεχνικό dna», που του επιτρέπει να αναπτύσσει ευαίσθητες κεραίες γύρω από ζητήματα που αφορούν κυρίως την ποίηση, τη λογοτεχνία και το θέατρο.

Ευεξήγητη λοιπόν η ευαισθησία και το πάθος του Μουσμούτη, ο οποίος έχει ήδη υπογράψει μια εξίσου ογκώδη (δίτομη) και λεπτομερή εργασία για το Θέατρο στη Ζάκυνθο κατά τον 19ο αιώνα, που εκδόθηκε επίσης από τις εκδόσεις Πλέσσα το 2017.

 

Ερευνώντας στις εφημερίδες

Στο δίτομο έργο του για το θέατρο στη Ζάκυνθο τον 20ό αιώνα, ο Μουσμούτης ξεκινά από το 1901 και σταματά στο 1953, που ήταν χρονιά ορόσημο επειδή το νησί δοκιμάστηκε από τον τρομακτικό σεισμό, ο οποίος «αφάνισε την παλιά πολιτεία και άλλαξε διά παντός τη φυσιογνωμία του ήδη δοκιμαζόμενου μετεμφυλιακού ζακυνθινού χώρου», όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Μουσμούτης στο εισαγωγικό σημείωμα του πρώτου τόμου.  Στο ίδιο σημείωμα ο συγγραφέας αναφέρεται στις δυσκολίες που συνάντησε προκειμένου να ολοκληρώσει την έρευνά του:

Η μεγάλη έλλειψη πρωτογενών αρχειακών πηγών λόγω του μοιραίου 1953 ήταν το σημαντικότερο εμπόδιο στη σύνθεση. Ο τοπικός Τύπος επίσης και πλήρης δεν ήταν, αλλά και συχνά δεν έδειχνε μεγάλο ενδιαφέρον για το πέρασμα από το νησί θιάσων και συναφών παραθεατρικών καλλιτεχνικών εκδηλώσεων. Τούτο με οδήγησε να στραφώ στον Τύπο άλλων πόλεων, με αποτέλεσμα με την αποκάλυψη των διαδρομών των θιάσων να εντοπίζεται και το πέρασμά τους από τη Ζάκυνθο. Ιδιαίτερα χρήσιμος στάθηκε με τις πολλές πληροφορίες του ο Τύπος των Πατρών, εφόσον ήταν κύριος σταθμός της περιοδείας πολλών θιάσων πριν επισκεφθούν τη Ζάκυνθο. Χρήσιμος επίσης ήταν και ο Τύπος των Αθηνών, αλλά και πολλών άλλων μεγάλων πόλεων (Θεσσαλονίκης, Καβάλας, Λάρισας, Κέρκυρας, Κεφαλονιάς, Πύργου, Καλαμάτας, Χανίων, Ηρακλείου κ.ά.) όπου οι θίασοι έδωσαν παραστάσεις πριν και μετά τη Ζάκυνθο, με αποτέλεσμα εκτός από τη σύνθεσή τους και το ρεπερτόριο που παρουσίαζαν να γνωρίζουμε και τις αντιδράσεις του κοινού και της κριτικής. Κάτι που οδήγησε και στη συγκρότηση παράλληλων μικρο-ιστοριών του θεάτρου, ανέγγιχτων εν πολλοίς από την έρευνα έως τώρα. Σημαντική ήταν επίσης και η βοήθεια των πληροφοριών που εντοπίστηκαν κυρίως στα αρχεία του Σπύρου Γ. Μοτσενίγου, του Κέντρου Μελέτης και Έρευνας του Ελληνικού Θεάτρου – Θεατρικού Μουσείου, της Εταιρείας Ελλήνων Θεατρικών Συγγραφέων, του Σίμου Λαζίδη, κ. ά.  

Ο Τύπος λοιπόν υπήρξε η κύρια πηγή έρευνας του Μουσμούτη, σε συνδυασμό και με άλλες, πρωτότυπες, αρχειακές πηγές.

Η μελέτη του Μουσμούτη, όπως προαναφέρθηκε, χωρίζεται σε δύο τόμους και ακολουθεί χρονολογική σειρά, ξεκινώντας από το 1901 και καταλήγοντας στο 1953 (Α’ τόμος: 1901-1930, Β’ τόμος: ώς το 1953). Η καταγραφή γίνεται με χρονική συνέχεια σε όλο το έργο, γεγονός που επιτρέπει στον αναγνώστη να δει την πνευματική και την κοινωνική ζωή της Ζακύνθου, σε συνάρτηση με τα γεγονότα της περιόδου και το ευρύτερο ιστορικό γίγνεσθαι. Αναδεικνύεται λοιπόν έτσι και η σχέση του θεάματος –όχι μόνο αυστηρά του θεάτρου– με τις πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές στο νησί.

Ο Μουσμούτης δεν είναι εκλεκτικός, δεν μεροληπτεί υπέρ κάποιων «υψηλών» θεαμάτων σε βάρος των ταπεινών και των λαϊκών. Ενδιαφέρεται μόνο για την όσο το δυνατόν πληρότητα και για την ακρίβεια των καταγραφών του. Έτσι ο αναγνώστης θα δει να περνούν από μπροστά του οι μεγάλοι επαγγελματικοί θίασοι της εποχής, τα καρναβάλια, η όπερα, τα λαϊκά πανηγύρια, οι μαθητικές εκδηλώσεις, ο κινηματογράφος, οι εορτασμοί της Πρωτομαγιάς, ακόμη και τα… καλλιστεία για την εκλογή της «Μις Ζάκυνθος» ήδη από το Μεσοπόλεμο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η αναφορά στην παράσταση που έδωσαν το 1952 ο  «υπνωτιστής» Βουδούρης και το μέντιουμ «δεσποινίς Ζωή».

Ο υπνωτιστής Βουδούρης και το μέντιουμ «δεσποινίς Ζωή»

Στις 14 Φεβρουαρίου ο υπνωτιστής Βουδούρης και το μέντιουμ «δεσποινίς Ζωή» έδωσαν παράσταση με «πλούσιο» πρόγραμμα σε τρία μέρη στο Δημοτικό Θέατρο «Φώσκολος». Στο A' μέρος, υπό τον τίτλο «Επιστήμη», η «δεσποινίς Ζωή» μίλησε περί του υπνωτισμού και της επικοινωνίας με τα πνεύματα, στο B' μέρος απάγγειλε σατιρικά ποιήματα και στο Γ' μέρος «το κλου της βραδιάς», «παραβιάζοντας τους φυσικούς νόμους, παρουσίασε ιχνογραφίαν θανάτου». Ο υπνωτιστής Βουδούρης έθαψε τη «δεσποινίδα Ζωή» σε τάφο και αυτή επικοινώνησε με πνεύματα των θεατών. Ως φαίνεται, το κοινό πρέπει να ανταποκρίθηκε και να έδωσαν αρκετές παραστάσεις. Η παράσταση της 14ης Φεβρουαρίου αναφέρεται ως τιμητική της «δεσποινίδος Ζωής», συνεπώς πρέπει να προηγήθηκαν άλλες. Στις 21 Φεβρουαρίου αναφέρεται ότι έδωσαν παράσταση υπέρ των μαθητών του Γυμνασίου, προκαλώντας τον «γενικόν θαυμασμόν και την κατάπληξιν των τε μαθητών και των καθηγητών». Όλα τα πειράματα «εστέφθησαν υπό πλήρους επιτυχίας και απεδείχθη η επιστημονική των αξία», αφού δόθηκαν και ως θέμα στο μάθημα της ψυχολογίας!

 

Κριτικές και λίβελοι

Ασφαλώς τον πρώτο λόγο έχει το επαγγελματικό θέατρο και οι μεγάλοι θίασοι της εποχής που επισκέπτονται το νησί, στο πλαίσιο περιοδειών στη δυτική Ελλάδα, που είχαν συνήθως επίκεντρο την Πάτρα. «Ιερά τέρατα», όπως η Κυβέλη και η Μαρίκα Κοτοπούλη με τους θιάσους τους, η Νέα Σκηνή του Κωνσταντίνου Χρηστομάνου, θίασοι όπως του Κυριάκου Μαυρέα, του Βασίλη Αυλωνίτη, του Νικήτα Πλατή ή της Άννας Λώρη και του Περικλή Χριστοφορίδη δίνουν το καλλιτεχνικό παρών στο νησί, ενώ δεν λείπουν ούτε οι θίασοι του μουσικού θεάτρου, της οπερέτας και του ελληνικού μελοδράματος που ήταν ιδιαίτερα δημοφιλείς στους Ζακυνθινούς εξαιτίας και της μουσικής παράδοσης που είχε το νησί. Όπως αναφέρθηκε ήδη, ο Τύπος είναι από τις κύριες πηγές της έρευνας του Μουσμούτη, όχι μόνο ως προς τις πληροφορίες σχετικά με τις παραστάσεις αλλά και ως προς τις κριτικές. Παράδειγμα ενδιαφέρον, και (ίσως;) επίκαιρο, το άτεγκτο κριτικό σημείωμα της εφημερίδας Πρόοδος της 29ης Ιανουαρίου 1935, που δημοσιεύτηκε ενώ είχε ολοκληρώσει τις παραστάσεις του με ρεπερτόριο επιθεώρησης ο θίασος της Μαρίκας Νέζερ και του Βασίλη Αυλωνίτη:

Διά να κυριολεχτήσουμε μάλιστα δε σατιρίζουν, γελοιοποιούν. Το χτύπημά τους δεν ματώνει. Παρουσιάζουν την κοινωνική σαπίλα με ωραιοπάθεια. Έτσι από καμμιά επιθεώρηση δεν λείπει ο μεθυσμένος και η Γεωργία η κουτσή. Ο αλκοολικός και ο κίναιδος γίνουνται απλώς ένα... ευχάριστο θέαμα. Τη στυγνότητα του συγγραφέα προσπαθούν να την παραμπουκώσουν με άλλα πράματα. Ρομάντσες (υστερικές κραυγές χωρίς λόγο) και προ παντός μπαλέτα. Ο κινηματογράφος μας έχει δώσει ως τώρα θαυμαστά δείγματα χορευτικής τέχνης. Μας έδωσε μπαλέτα πραγματικά σε ρυθμό και αρμονία. Τέτοια πράμματα μη ζητήσετε στην Επιθεώρηση. Εδώ είναι γαργαλιστική επίδειξις γυμνού. Το γυμνό εκπολιτίζει είπαν κάποιοι. Ή ενισχύει τη διαστροφή απαντάμε εμείς. Οι άσεμνες επιφωνήσεις του κοινού κάθε φορά που οι μπαλαρίνες σηκώνουν τις γάμπες τους, το πιστοποιούν. Κι' έπειτα τα διφορούμενα. Τα υπονοούμενα. Οι βωμολοχίες. Όλα αυτά για να τροφοδοτούνται τα πειό χαμηλά γούστα του κοινού.

Από τη μελέτη του Μουσμούτη δεν απουσιάζουν και οι ξένοι θίασοι, ως επί το πλείστον του λυρικού ρεπερτορίου, που εμφανίζονταν στη Ζάκυνθο στο πλαίσιο περιοδειών στην Ανατολική Μεσόγειο, συχνά σε συνεργασία και με ελληνικούς θιάσους, ενώ σημαντικό τμήμα της μελέτης αφορά το ερασιτεχνικό θέατρο, τα λαϊκά θεάματα και άλλα πολιτιστικά δρώμενα άρρηκτα συνδεδεμένα με την κοινωνία και τη ζωή του νησιού.

Γενικότερα, η μελέτη του Μουσμούτη αποτελεί σημαντική συμβολή στην τοπική ιστορία του θεάτρου και όχι μόνο, καθώς ουσιαστικά αποτελεί μια πλήρη χαρτογράφηση συνολικά της πολιτιστικής, κοινωνικής αλλά και πολιτικής ζωής της Ζακύνθου, πάντα σε συνάρτηση με τη μεγάλη εικόνα της Ελλάδας κατά το πρώτο μισό του 20ού αιώνα.

 

Προσθήκη σχολίου

Όλα τα πεδία είναι υποχρεωτικά. Ο κώδικας HTML δεν επιτρέπεται.