Ο ιταλοτουρκικός πόλεμος του 1912, η κατάληψη των Δωδεκανήσων από τους Ιταλούς και η απόλυτη επικράτηση του ιταλικού στόλου στη νοτιοανατολική Μεσόγειο δημιούργησε μια νέα δυναμική εξελίξεων στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου που βρίσκονταν ακόμη υπό την κατοχή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Αφενός υπήρχε πλέον η δυνατότητα επανάστασης των ελλήνων κατοίκων τους χωρίς το φόβο της άμεσης τουρκικής επέμβασης. Αφετέρου όμως υπήρχε ο φόβος της ιταλικής εμπλοκής που σαφώς περιέπλεκε την κατάσταση και μπορούσε να δημιουργήσει δυσάρεστα τετελεσμένα για το καθεστώς κυριαρχίας τους.
Σε αυτόν τον ιστορικό καμβά, στο μεταίχμιο δύο περιόδων για τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου, εκτυλίσσεται η μελέτη του Χρυσόστομου Φουντούλη με κύριο θέμα την προετοιμασία και την τελική εκδήλωση της επανάστασης στην Ικαρία την 17η Ιουλίου 1912, που οδήγησε στην ένωση της νήσου με την Ελλάδα λίγους μήνες μετά το τέλος του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου. Και κάπου εδώ ξεκινούν οι εκπλήξεις:
Κύριος οργανωτής της επανάστασης αυτής από τη μεριά της ελληνικής κυβέρνησης ήταν ο Ίων Δραγούμης, διπλωμάτης του υπουργείου Εξωτερικών εκείνη την εποχή. Αλλά εκπρόσωπός του στο πεδίο δεν ήταν κάποιος ντόπιος Ικαριώτης, όπως εύλογα θα περίμενε κανείς, αλλά ο κύπριος φιλόλογος, νομικός και θεολόγος, Κωνσταντίνος Ι. Μυριανθόπουλος. Η μελέτη λοιπόν παρακολουθεί την αλληλουχία των γεγονότων μέσα από τις επιστολές που αντάλλαξαν οι δύο «αιγαιομάχοι» (να ένας νέος δόκιμος ιστορικός όρος που εισάγει ο Χρυσόστομος Φουντούλης), τις οποίες για πρώτη φορά φέρνει στο φως της δημοσιότητας ο συγγραφέας.
Ο εμψυχωτής της επανάστασης
Μέσα από τις επιστολές του αλλά και πολλά τεκμήρια που έρχονται για πρώτη φορά στο φως, αναδύεται ο λόγιος Κωνσταντίνος Ι. Μυριανθόπουλος ως μια ευγενική μορφή, ένας μορφωμένος ιδεαλιστής, ειλικρινής έλληνας πατριώτης που συγκινούσε τους υπόδουλους Ικαριώτες όταν επί ώρα τους μιλούσε για την Ελλάδα από στήθους. Ο κύπριος πατριώτης θυσίασε προσωρινά τη δικηγορική του καριέρα στην Κύπρο, αφήνοντας τη σύζυγό του έγκυο για να μεταβεί στην Ικαρία ως μυστικός εκπρόσωπος της ελληνικής κυβέρνησης το 1912, λογοδοτώντας απευθείας στον Δραγούμη, ενώ ενήμεροι ως προς αυτό ήταν και ο υπουργός Εξωτερικών Λάμπρος Κορομηλάς, όπως και ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος. Ήδη ο Μυριανθόπουλος είχε υπηρετήσει ως επιθεωρητής εκπαίδευσης στην Ικαρία την περίοδο 1908 - 1911 και είχε οργανώσει μυστική διδασκαλία εθνικής θεματολογίας σε όλα τα σχολεία της με βασικό εγχειρίδιο την ιστορία της Επανάστασης του 1821. Η διδασκαλία του μαθήματος γινόταν με συνωμοτικό τρόπο, κυριολεκτικά κάτω από την μύτη των τουρκικών αρχών, με πολλές προφυλάξεις, όπως περιγράφει ο Μυριανθόπουλος στις επιστολές του προς τον Δραγούμη.
Μέσα από τις επιστολές του Μυριανθόπουλου, που ο Φουντούλης έχει μεταγράψει στην πολυτονική αρχική μορφή τους, ζωντανεύει όλη η ιστορία της ικαριακής επανάστασης του 1912. Παράλληλα, ζωντανεύουν οι βασικοί τοπικοί εμψυχωτές της επανάστασης: ο ιατρός Ιωάννης Μαλλαχίας, ο Χ. Παμφίλης, ο Γεώργιος Φουντούλης (παππούς του συγγραφέα), ο Ζαχαρίας Καπνιστός, ο Ζαχαρίας Μωραΐτης, ο αυτοσχέδιος οπλαρχηγός παπα-Κωνσταντίνος Κουλουλίας, ο μακεδονομάχος επαναστάτης της Ικαρίας, της Σάμου και της Βορείου Ηπείρου Ευάγγελος Κουκουδέας (τα βιογραφικά στοιχεία του οποίου έχουν ολότελα χαθεί μέσα στον αιώνα που πέρασε) και πολλοί άλλοι. Αυτό που επίσης αναμφίβολα εντυπωσιάζει είναι η πολυκεντρική συνεργασία προσωπικοτήτων από όλες τις γωνιές του ελληνισμού για την υποστήριξη της ικαριακής επανάστασης: ο διπλωμάτης, Αθηναίος που κατάγεται από το Βογατσικό της Μακεδονίας, ο οπλαρχηγός από την Πελοπόννησο, ο κύριος αγγελιοφόρος-εμψυχωτής από την Κύπρο πλαισιώνουν τους ντόπιους για να κινήσουν προς την επανάσταση και την ελευθερία.
Εδώ πρέπει να πούμε ότι η παράθεση των επιστολών δεν γίνεται με ξερό τρόπο. Αντιθέτως, ο Φουντούλης, με αναλυτικά του σημειώματα έπειτα από κάθε επιστολή, δίνει το ιστορικό πλαίσιο, επεξηγεί και αποσαφηνίζει σκοτεινά ή μπερδεμένα σημεία τους, αποκρυπτογραφεί λεπτομέρειες (λ.χ., ότι ο Δραγούμης υπογράφει τις επιστολές του με το όνομα Ιωαννίκιος με έναν σταυρό μπροστά, σαν η επιστολή να προέρχεται από κάποιον ιερωμένο. Ο Φουντούλης εξηγεί ότι έτσι προσφωνούσε σε επιστολές στον Μακεδονικό Αγώνα ο μητροπολίτης Δράμας Χρυσόστομος τον Δραγούμη, και αυτός υιοθετεί τώρα το όνομα για συνωμοτικούς λόγους).
Κατά την περίοδο αυτή, ο Δραγούμης εργάζεται μυστικά και για την ιδέα της συνεννόησης των εθνοτήτων με την Οργάνωση Κωνσταντινουπόλεως (1908-1912) αλλά και για την υπόθεση της Βορείου Ηπείρου (συνεννοήσεις με τον Σπύρο Σπυρομήλιο και άλλους).
Ο Μυριανθόπουλος ήταν ο κύριος εμψυχωτής της όλης προσπάθειας και ο σύνδεσμος με τον Ίωνα Δραγούμη (τον οποίο προσφωνεί στις επιστολές «εντιμότατο», σύμφωνα με το τυπικό που αφορά τους ανώτερους διπλωμάτες) και την ελληνική κυβέρνηση. Ο ρόλος του ήταν ιδιαίτερα σύνθετος γιατί, παράλληλα με τις συνωμοτικές του ενέργειες, όφειλε να διατηρεί άριστες σχέσεις με την τουρκική διοίκηση και να καθησυχάζει τυχόν φόβους της. Εντυπωσιάζει βέβαια το αυτοσχέδιο και η προχειρότητα του εγχειρήματος, η παντελής έλλειψη μέσων (σε όπλα, χρήματα, πολεμοφόδια, ενώ ούτε στολές υπήρχαν, ούτε σημαίες), ο ενθουσιασμός των κατοίκων αλλά και ο κλασικός ελληνικός διαχωρισμός τους σε κόμματα και φατρίες που ανταγωνίζονται ακόμη και για το απλούστερο ζήτημα τοπικής διοίκησης. Ο Μυριανθόπουλος λειτούργησε κατευναστικά και γεφυρωτικά μεταξύ των φατριών, ενώ έφερε εις πέρας και την αναίμακτη απέλαση των τούρκων υπαλλήλων και της τουρκικής φρουράς του νησιού στη Μικρά Ασία.
Επίσης, οι επιστολές φανερώνουν και τη σημαντική συμβολή της επαναστατημένης Ικαρίας στο ξέσπασμα της επανάστασης στη Σάμο με ηγέτη τον Θεμιστοκλή Σοφούλη, ένα μόλις μήνα μετά, στις 7 Σεπτεμβρίου 1912: στην Ικαρία αποθηκεύτηκαν τα όπλα που χρησιμοποιήθηκαν στη σαμιακή επανάσταση, ο Σοφούλης πέρασε από την Ικαρία όπου βρήκε εθελοντές και συνέταξε την προκήρυξή του, η ελεύθερη Ικαρία έστειλε πολεμοφόδια και προμήθειες μέσω του εμπορικού Κλεοπάτρα ενώ και ο Μυριανθόπουλος πρόσφερε τις υπηρεσίες του ως σύνδεσμος με τον ιταλικό στόλο ζητώντας την προστασία του για την επαναστατημένη Σάμο.
Ο ρόλος του Δραγούμη
Από τα, ομολογουμένως λίγα, τεκμήρια που κομίζει ο Φουντούλης για τον Δραγούμη, τον βλέπουμε αποφασιστικό και τολμηρό, να κινείται στα όρια των αρμοδιοτήτων του, αλλά πολλές φορές και εκτός αυτών (και ο Δραγούμης και ο υποπρόξενος Ρόδου, Σταύρος Λιάτης, τιμωρήθηκαν αναδρομικά το 1913 με σύντομη υπηρεσιακή παύση, ο πρώτος για την Κήρυξη της Ανεξαρτησίας του Καστελόριζου και ο δεύτερος για την οργάνωση του Πανδωδεκανησιακού συνεδρίου της Πάτμου τον Ιούνιο του 1912, με συνδιοργανωτές τον Δραγούμη και το… ελληνικό υπουργείο των Εξωτερικών). Προσπάθησε να βοηθήσει τον Μυριανθόπουλο με τα πενιχρά μέσα που είχε στην διάθεσή του, ενώ τον κατεύθυνε κυρίως σε ζητήματα διπλωματικής τάξης αλλά και νομικής και πολιτικής οργάνωσης των αρχών της επαναστατημένης νήσου. Στις (λίγες) επιστολές του που κατάφερε να βρει και να εντάξει στη μελέτη του ο Φουντούλης, ο Δραγούμης είναι τηλεγραφικός, κοφτός, αυστηρός και καίριος, σχεδόν υπηρεσιακός και σχεδόν ποτέ εκδηλωτικός. Ωστόσο, στην επιστολή του προς τον Μυριανθόπουλο στις 6 Ιουνίου 1912, ένα περίπου μήνα πριν από την ικαριώτικη επανάσταση, τελειώνει με τη φράση: «περιμένω από εσάς το παν!».
Πρέπει εδώ να υπογραμμίσουμε ότι η μελέτη του Φουντούλη αποκαλύπτει για πρώτη φορά την έκταση της δράσης του Δραγούμη σε σχέση με την Ικαρία. Ώς τώρα γνωρίζαμε την εθνική του δράση για τα Δωδεκάνησα και το Καστελόριζο εκείνη την περίοδο, αλλά αγνοούσαμε τη δράση του για την Ικαρία, η οποία είχε καλυφθεί από το απαραίτητο πέπλο της συνωμοτικότητας, ενώ και ο Νώντας Τσίγκας μας πληροφορεί ότι στα ημερολόγια του ο Δραγούμης δεν αναφέρει τίποτε σχετικό εκτός από το σιβυλλικό: «Τι κάνω τώρα; Παίρνω τα νησιά του Αιγαίου!». Ομοίως είχε μείνει σχετικά κρυφός και ο ρόλος του Μυριανθόπουλου, του Ρήγα Φεραίου της Ικαρίας όπως τον χαρακτηρίζει ο Φουντούλης, καθώς είχε συγκαλυφθεί από τη μυστικότητα της εθνικής αποστολής του. (Ώς σήμερα…)
Ο Χρυσόστομος Φουντούλης επιτέλεσε έναν μικρό ιστοριοδιφικό άθλο καθώς, έχοντας ως έναυσμα το κύριο σώμα της μελέτης του που είναι οι επιστολές, κατάφερε να ανακαλύψει ένα σωρό σχετικές πληροφορίες και λεπτομέρειες από το ιστορικό αρχείο Ικαρίας, από το Λαογραφικό Μουσείο Ικαρίας, από τα Γενικά Αρχεία Σάμου αλλά και από αρχεία άλλων αγωνιστών της ικαριώτικης επανάστασης ή ιδιωτών. Εν πολλοίς, όλες αυτές οι πληροφορίες διασταυρώνουν και επιβεβαιώνουν το υλικό του Μυριανθόπουλου. Έτσι, η μελέτη του Φουντούλης αποκτά πληρότητα. Επιπλέον, ο συγγραφέας πλαισιώνει το υλικό του με δεκάδες φωτογραφίες, πολλές εκ των οποίων είναι ανέκδοτες, ενώ σαφώς η πλέον σημαντική και σπάνια με τον ίδιο τον Μυριανθόπουλο κοσμεί το εξώφυλλο.
Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Μυριανθόπουλος απέφυγε να φωτογραφηθεί μεταξύ των επαναστατών της Ικαρίας κατά τους πανηγυρισμούς τους. Όπως επίσης δεν επιδίωξε να φωτογραφηθεί για πορτρέτο, κάτι πολύ συνηθισμένο τότε, ιδιαίτερα για τους Μακεδονομάχους. Ο λόγος; Ήθελε να κρατήσει την αποστολή του μυστική.
Αξίζει να σημειωθεί ότι στα Γενικά Αρχεία του Κράτους υπάρχουν κατατεθειμένα τα Ικαριακά Α΄ και Β΄ του Κωνσταντίνου Μυριανθόπουλου, που ολοκλήρωσε στην Κύπρο μέχρι το 1937: 1.500 χειρόγραφες σελίδες με τις εμπειρίες του από την Ικαρία, τα ήθη και τα έθιμα, τη γλώσσα και τις συνήθειες των κατοίκων της, υλικό που ακόμα παραμένει ανεξερεύνητο και ανέκδοτο. Στο πέμπτο μέρος της μελέτης του Φουντούλη υπάρχουν τα προλεγόμενα, τα περιεχόμενα και ο επίλογος του σπουδαίου και μοναδικού αυτού έργου για τη ζωή στην Ικαρία και τον πολιτισμό της.
Στο έργο του Φουντούλη συμμετέχουν, άξιοι παραστάτες, ο δεινός δραγουμιστής Νώντας Τσίγκας που στο πρόσφατο παρελθόν έφερε στο φως και σχολίασε αναλυτικά κάποια ημερολόγια και κείμενα του Δραγούμη έως τότε «κρυμμένα» και ο Πέτρος Παπαπολυβίου, διακεκριμένος ιστορικός της Κύπρου. Επίσης, ο Φουντούλης μας προσφέρει και την ενδιαφέρουσα αλλά τραγική ιστορία ενός καταδίκου που παρέμεινε φυλακισμένος στο κάτεργο για 32 έτη, για τον οποίον έδειξε ενδιαφέρον ο Μυριανθόπουλος και κατέγραψε την ιστορία του όταν τον συνάντησε στην Ικαρία.
Αν και ο συγγραφέας εν πολλοίς τηρεί αντικειμενική στάση αποφεύγοντας τους λεκτικούς λυρισμούς, σε όλο το έργο διαχέεται η αγάπη και το πάθος του για το θέμα του και τον τόπο του. Να σημειωθεί ότι ο εκδότης των εκδόσεων Χρονικό Ηλίας Φουντούλης είναι ο γιος του συγγραφέα, άρα στο βιβλίο συμμετέχουν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο τέσσερις γενιές της ίδιας ικαριώτικης οικογένειας.
Οι Αιγαιομάχοι του Χρυσόστομου Φουντούλη είναι μια ψηφίδα ιστορίας του Αιγαίου των Ελλήνων. Ίσως μικρή, αλλά πολύ συγκινητική. Χαρακτηριστική του πόθου των Ελλήνων της περιοχής για ένωση με την Ελλάδα, αλλά και πολύτιμη στην κατανόηση των επαναστατικών διεργασιών που πυροδοτήθηκαν από τον ιταλοτουρκικό πόλεμο τον Απρίλιο του 1912, λίγους μήνες πριν από τους Βαλκανικούς πολέμους.
