Δεν είχα την προσωπική τύχη να γνωρίσω τον Κόφι Άνναν. Ομολογώ όμως ότι ήταν ένας από τους λόγους που ασχολήθηκα ενδελεχώς με την Αφρικανική Ήπειρο. Η παρουσία του στο τιμόνι «της δυσκολότερης δουλειάς στον κόσμο», κατά τον βετεράνο Βrian Urquhart του ΟΗΕ, ήταν το έναυσμα για να αγαπήσω την Αφρική. Το βιβλίο του πρώτου Αφρικανού στο τιμόνι του ΟΗΕ αντικατοπτρίζει τη θητεία του στον οργανισμό: πολύ καλά οργανωμένο, πολύ προσεγμένο και ελκυστικό ώστε να μη θίξει σε μεγάλο βαθμό κανέναν.
Θυμάμαι τον πρώην επίκουρο γενικό γραμματέα του ΟΗΕ Σωτήρη Μουσούρη, τον Έλληνα με την υψηλότερη θέση ποτέ στον οργανισμό, του οποίου είχα την τιμή να διατελέσω συνεργάτης, να μου μιλάει συχνά με θαυμασμό για τον Κόφι Άνναν, για τη γνωριμία τους ήδη από το 1968 σε μια αποστολή στη Δυτική Αφρική. Επηρεασμένος, ενδεχομένως, από εκείνη τη μνήμη, δεν συμμερίζομαι τους επικριτές του διπλωμάτη από την Γκάνα. Υπάρχουν όμως πολλοί που τον επικρίνουν, θεωρούν μάλιστα ότι με τη συγκεκριμένη βιογραφία του, που κυκλοφόρησε το φθινόπωρο του 2012, προσπαθεί εξωραΐζοντας τη θητεία του να εξασφαλίσει την υστεροφημία του, η οποία υπέστη πλήγμα στο «oil for foods candal» στο Ιράκ (όπου ενεπλάκη ο γιός του), αλλά και στις ανθρωπιστικές καταστροφές στο Nταρφούρ, στη Σομαλία και στη Σρεμπρένιτσα. Είναι έτσι;
Οι διεθνείς επεμβάσεις
Η ουσία είναι πως ουδείς μπορεί να αμφισβητήσει ότι ο Κόφι Άνναν είναι ο πλέον κατάλληλος να γράψει και να μιλήσει για το κυρίαρχο «δόγμα» της διεθνούς κοινότητας μετά τον Ψυχρό Πόλεμο: τη Διεθνή Επέμβαση. Μερικά χρόνια πριν αναλάβει, και ενώ κατείχε τις θέσεις του βοηθού γενικού γραμματέα και του δεύτερου γενικού γραμματέα για θέματα ειρηνευτικών αποστολών (1992-1996), έγινε η ανθρωποσφαγή στη Ρουάντα. Αργότερα, και ενώ πλέον ήταν γραμματέας του ΟΗΕ, μεταξύ άλλων, επενέβη η διεθνής κοινότητα στη Γιουγκοσλαβία, με τον Οργανισμό να κατηγορείται για σοβαρές ευθύνες στον πόλεμο της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης και κυρίως στη σφαγή 8.000 Βόσνιων της Σρεμπρένιτσα από τους Σέρβους, το 1995, αλλά και για την ασυντόνιστη συμμετοχή του στις προσπάθειες ειρήνευσης στο Κόσοβο. Την περίοδο της θητείας του, το 1997, ξέσπασε ο «παναφρικανικός» πόλεμος του Κονγκό. Και στη διάρκεια της δεύτερης θητείας του, στα 2004, γινόταν η πρώτη σοβαρή απόπειρα συμφιλίωσης ανάμεσα στις αντιμαχόμενες φατρίες, η μακροχρόνια διαμάχη των οποίων όριζε το σκηνικό αυτού που αποκλήθηκε κρίση στη Σομαλία.
Συνομιλώντας παλαιότερα με τον Σουηδό Γιαν Έλιασσον, υπεύθυνο για την ανθρωπιστική βοήθεια του ΟΗΕ στη Σομαλία το 1992, ρώτησα για τολεγόμενο Mogadishu raid, την επιχείρηση δηλαδή εναντίον πολιτοφυλακών μιας από τις ομάδες της αντιπολίτευσης κατά την οποία, τον Οκτώβριο του 1993, στο Μογκαντίσου, σκοτώθηκαν 18 αμερικανοί στρατιώτες. «Ξέρεις πόσο επιθυμούσαμε να δώσουμε ένα τέλος σε όλο αυτό το χάος;», απάντησε ο βετεράνος Σουηδός. «Αλλά το τι ήθελε ο Οργανισμός δεν είχε καμία σχέση με αυτό που ήθελαν οι μεγάλες δυνάμεις», πρόσθεσε.
Πιστεύω ότι, σε μεγάλο βαθμό, η αντίθεση αυτή αποκρυσταλλώνει τη θητεία Άνναν στον ΟΗΕ. Ισχυρή βούληση,αλλά αδυναμία στην πράξη. Το βιβλίο επιχειρεί να υπερασπίσει την αναγκαιότητα των διεθνών επεμβάσεων σε τοπικές πολεμικές συρράξεις. Ο μη εξοικειωμένος αναγνώστης θα καταλάβει την αναγκαιότητά τους αν αναλογισθεί τι συνέβη το 1994 στη Ρουάντα. Στις 7 Απριλίου εκείνης της χρονιάς, κατερρίφθη με πύραυλο το αεροπλάνο που μετέφερε τον πρόεδρο της χώρας, Ζουβενάλ Χαμπιαριμάνα, ο οποίος ανήκε στη φυλή των Χούτου. Ο πρόεδρος σκοτώθηκε και, το ίδιο βράδυ, άρχισε μια συστηματική γενοκτονία της αντίπαλης φυλής. Πάνω από 800.000 Τούτσι, το 10% του πληθυσμού της Ρουάντα, εξοντώθηκαν από τους Χούτου σε ελάχιστο διάστημα. Ο τότε υπεύθυνος της δύναμης του ΟΗΕ στη χώρα, ο καναδός αρχιστράτηγος Ρομέο Νταλαίρ, ζητούσε απεγνωσμένα βοήθεια. Ο Κόφι Άνναν επέλεξε το αίτημα για βοήθεια να μην περάσει στο Συμβούλιο Ασφαλείας, με αποτέλεσμα τον θλιβερό απολογισμό που μόλις προαναφέρθηκε.
Ο Κόφι Άνναν δεν αποφεύγει την αναφορά σε εκείνα τα γεγονότα.Μιλάει, ωστόσο, για το ίσαμε τότε «επιτυχημένο μοντέλο» της Ρουάντα ισχυριζόμενος ότι τίποτε δεν προμήνυε την καταστροφή. Στο σημείο αυτό, μάλλον αποκρύπτει μια πραγματικότητα, αρκετά οδυνηρή για τον ΟΗΕ: καθ’ ότι αναγκασμένος να δρα με ημίμετρα παρά με δυναμικές λύσεις, στην περίπτωση της Ρουάντα δεν χρησιμοποίησε κανένα.
Κριτική
Μετά τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 στην Αμερική, οι ΗΠΑ, η Βρετανία και συμμαχικές δυνάμεις ανέλαβαν στρατιωτική δράση στο Αφγανιστάν ανατρέποντας το καθεστώς των Ταλιμπάν. Με απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ στη χώρα εγκαταστάθηκε διεθνής στρατιωτική δύναμη, τη διοίκηση της οποίας ανέλαβε το 2003 το NΑΤΟ. Ο Άνναν υπερασπίζεται την επέμβαση εκείνη, ωστόσο εκ των πραγμάτων προκύπτει ότι δεν υπήρξε σχεδιασμός για τον πολιτικό χειρισμό της επόμενης περιόδου – κι αυτό φαίνεται από την αναδιοργάνωση των δυνάμεων των Ταλιμπάν στην περιοχή, που παραμένει εύθραυστη για την παγκόσμια ειρήνη, δυνητικό ορμητήριο φανατικών ισλαμιστών.
Ενδιαφέρον έχει και η ανάγνωσή του της αμερικανικής επέμβασης στο Ιράκ, το 2003, που αποφασίστηκε από τον πρόεδρο Τζωρτζ Μπους τον Νεότερο, χωρίς να έχει προηγουμένως ληφθεί απόφαση που να του λύνει τα χέρια από το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ – μάλιστα, στα επιχειρήματα του αμερικανού προέδρου ήταν και η ανάγκη καταστροφής των χημικών όπλων που υποτίθεται ότι διέθετε το καθεστώς του Σαντάμ Χουσεΐν, αλλά τα οποία απεδείχθη ότι δεν υπήρχαν. Ο πρώην γραμματέας του ΟΗΕ, γενικεύοντας, δεν επιτίθεται στη θέληση των μεγάλων δυνάμεων και στις αποφάσεις τους για δράση, αλλά κριτικάρει την κατά κάποιον τρόπο έλλειψη σχεδιασμού τους για την επόμενη μέρα.
Προξενεί εντύπωση επίσης ότι ο Άνναν δεν αναφέρεται στο ότι ο πόλεμος του Ιράκ θα μπορούσε να χρηματοδοτήσει πολλές άλλες δραστηριότητες του Οργανισμού. Αυτό είναι και ένα από τα πιο ισχυρά σημεία που θα μπορούσε να επικεντρωθεί η κριτική στον Κόφι Άνναν. Η αντικειμενική δυσκολία του «state building», ωστόσο, δεν αναιρεί την ικανότητα του Οργανισμού για δράση με μακρύ ορίζοντα. Πιθανόν αυτό να έγκειται σε κάποιον βαθμό στην εγγενή αδυναμία του ίδιου του πρώην γραμματέα του ΟΗΕ, ο οποίος παρά τη βαθιά γνώση της διπλωματίας δεν διετέλεσε πολλά χρόνια «εργάτης του πεδίου». Το ότι βρέθηκε σύντομα στα υψηλά κλιμάκια του Οργανισμού από τη Γενεύη στη Νέα Υόρκη είναι αλήθεια ότι του στέρησε αναγκαία πείρα και ευελιξία στο χειρισμό κρίσεων.
Από την άλλη πλευρά, ο Άνναν χειρίστηκε έναν οργανισμό «σε πτώση» με αναμφίβολη μαεστρία. Απ’ αυτή την άποψη, έγινε ίσως ο πρώτος γενικός γραμματέας «ροκ σταρ», ένας διπλωμάτης που χειρίστηκε την εικόνα του, γνωρίζοντας πώς να φερθεί με τα ΜΜΕ και κατανοώντας την επανάσταση στην πληροφορία που έφεραν οι νέες τεχνολογίες. Το επικοινωνιακό παιχνίδι του δεν έμεινε απλώς στο πεδίο της εξασφάλισης δημοτικότητας εκ μέρους του χάρη σε ένα προσιτό και αναγνωρίσιμο προσωπικό του προφίλ. Αντίθετα, ενσωμάτωσε τους λεγόμενους «μη κρατικούς δρώντες» σε φιλανθρωπικές καμπάνιες για τον περιορισμό της φτώχειας, του αναλφαβητισμού και την καταπολέμηση επιδημιών – oι Στόχοι της Χιλιετίας αλλά και οι καμπάνιες για το ΑΙDS και την καταπολέμηση της μαλάριας εντάσσονται σε αυτή τη δραστηριότητα. Επιπλέον, κατάφερε να εμπλέξει πλουσίους σε τέτοιου τύπου δραστηριότητες, συμβάλλονταςεν μέρει στη δημιουργία του λεγόμενου «ακτιβισμού των σελέμπριτις». Από αυτή την άποψη, ίσως ήταν ο πρώτος γενικός γραμματέας του ΟΗΕ, μετά τον Σουηδό Νταγκ Χάμμαρσκολντ, που είχε μεγαλύτερο προσωπικό στάτους από τον ίδιο τον Οργανισμό.
Σε όρους όμως πραγματικής πολιτικής προσφοράς, ο Άνναν δεν θα φτάσει το κύρος του Νέλσον Μαντέλα. Το γιατί το περιγράφειο ίδιος, ανατρέχοντας στο 1974, όταν στο προσωπικό δίλημμα που είχε τεθεί ενώπιόν του, επέλεξε να αφήσει την Γκάνα και να επιλέξει καριέρα στον ΟΗΕ. Θα μπορούσε, αν έμενε, να είχε συμβάλει στην πρόοδο της χώρας του; Απαντήσεις δεν μπορούν να δοθούν σε υποθετικές ερωτήσεις, ακόμα και αν τις υπαγορεύει ο ίδιος ο προβληματισμός του βιογραφούμενου.
Περνώντας μέσα από επιτυχίες και αποτυχίες και προτείνοντας το δόγμα της Διεθνούς Επέμβασης, έπειτα κι από τα οδυνηρά συμπεράσματα που συνήχθησαν από υποθέσεις όπως η γενοκτονία της Ρουάντα και οι χειρισμοί την περίοδο διάλυσης της Γιουγκοσλαβίας, ο Κόφι Άνναν παραμένει ένα πρόσωπο ο ρόλος του οποίου θα απασχολήσει τους μελετητές των γεωπολιτικών παιχνιδιών αλλά και της αέναης προσπάθειας υπερεθνικών οργανισμών όπως ο ΟΗΕ να καλυτερεύσουν οι συνθήκες ζωής της ανθρωπότητας, εκτός των άλλων και με παρεμβάσεις στις εστίες της έντασης.
Προσωπικώς, θα τον ανακαλώ σαν υπόδειγμα διπλωμάτη, ενθυμούμενος ταυτόχρονα τον θαυμασμό με τον οποίο τον παρακολουθούσα όταν βρισκόταν στο επίκεντρο των διεθνών εξελίξεων. Συγχωρήστε την υποκειμενικότητά μου, αλλά ο Κόφι Άνναν ήταν, για μένα, από τις βασικές μορφές που, έφηβος, τις φανταζόμουν με τις διαστάσεις γιγάντων.
