Γιώργος Σεφέρης

Βασίλης Παπαδόπουλος, Η ακαταμάχητη τάση των Ελλήνων να γράφουν ποίηση, Ίκαρος  2024, 368 σελ.

Στο νέο του βιβλίο, εντυπωσιακό σε έκταση και περιεχόμενο, ο Βασίλης Παπαδόπουλος συγκεντρώνει δεκαοχτώ δοκίμια που έγραψε κατά το διάστημα 2017-2023, εκτός από ένα που φέρει προγενέστερη χρονολογία γραφής και ήταν εισήγηση σε συνέδριο στο Πανεπιστήμιο του Κιέβου. Περίπου τα μισά από αυτά τα δοκίμια έχουν παραμείνει αδημοσίευτα έως σήμερα. Συγκομιδή αξιοπρόσεκτη, δηλώνει κυρίως το πάθος γραφής που τον διακατέχει κατά τα τελευταία χρόνια, όπως και την αναμφισβήτητη λογιοσύνη που τον χαρακτηρίζει. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι διδάσκει στη Διπλωματική Ακαδημία του υπουργείου Εξωτερικών θέματα πρακτικής διπλωματίας και πολιτισμού.

Η πορεία ενός μύθου

Το κείμενο αυτό^[*] επρόκειτο να αποτελέσει μέρος μιας μεγαλύτερης εργασίας μου με τίτλο «Η παραμόρφωση του Κάλβου», που πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό Το Δέντρο το 1992, επέτειο των διακοσίων χρόνων από τη γέννηση του ποιητή.^[1] Επειδή το μέρος αυτό τραβούσε σε έκταση πολύ μεγαλύτερη από εκείνη που μπορούσε να περιλάβει το περιοδικό, το συνόψισα εκεί τηλεγραφικά σε μια παράγραφο μισής σελίδας. Το ανέπτυξα ξεχωριστά σε ομιλία χωρίς γραπτό κείμενο (μόνο από δελτία) σε βιβλιοπωλείο της Πάτρας το 2013.^[2] Το σημερινό συνέδριο προς τιμήν του Μιχαήλ Πασχάλη μού δίνει την ευκαιρία να ξαναπιάσω εκείνα τα δελτία μου και να τα παρουσιάσω ως γραπτό κείμενο Βέβαια από το 1992 ώς τις μέρες μας τα πράγματα στο πεδίο των καλβικών σπουδών έχουν αλλάξει δραστικά. Αναφέρω μόνο το Αφιέρωμα στον Κάλβο του περιοδικού Αντί (1992), το βιβλίο του Δημήτρη Αρβανιτάκη για το περιοδικό L’Ape Italiana (2010), το βιβλίο του Μιχαήλ Πασχάλη Ξαναδιαβάζοντας τον Κάλβο (2013) και, βέβαια, τη μνημειώδη έκδοση των Απάντων (ας την πούμε έτσι) του Κάλβου (2014-2021). Ωστόσο, παρά τα νέα καλβικά στοιχεία που ήρθαν από το 1992 και εξής στο φως, το θέμα του πουριτανισμού που πιστεύεται ότι διατρέχει τις Ωδές του Κάλβου, και το οποίο υπήρξε μια σταθερά της καλβικής κριτικής από τον Παλαμά μέχρι το 1992, αξίζει να μελετηθεί, γιατί εξακολουθεί να επιβιώνει ώς τις μέρες μας. Επί της ουσίας με το κείμενό μου αυτό δελτία κυρίως θα παραθέσω.

Oliver Gloag, Ξεχάστε τον Καμύ, μετάφραση από τα αγγλικά: Γιώργος Καράμπελας, Εκδόσεις του Εικοστού πρώτου, Αθήνα 2024, 176 σελ.

Γιάννης Κιουρτσάκης, Σεφέρης και Καμύ. Ζήτημα φωτός, Πατάκη, Αθήνα 2024, 128 σελ.

Ένα δοκίμιο πολεμικής εναντίον του Καμύ γράφει ο Όλιβερ (Ολιβιέ) Γκλόαγκ, απολύτως στο πνεύμα των καιρών. Ως καθηγητής αμερικανικού πανεπιστημίου, υπογράφει ένα τεκμηριωμένο δοκίμιο για να πραγματευτεί στενά τις σχέσεις του Καμύ με την αποικιακή Γαλλία, αλλά στην ουσία μια πολεμική συλλήβδην κατεδαφιστική, «ακυρωτική»: τη θέση του στιβαρού σημερινού πολέμιου της αποικιοκρατίας για την πνευματική περιπέτεια ενός συγγραφέα που έζησε μόλις 47 χρόνια. Ευτυχώς, απέναντι, ο Γιάννης Κιουρτσάκης γράφει για τον Καμύ όχι για να στηλιτεύσει ατοπήματα και να τον απομυθοποιήσει, αλλά για να τον φέρει στα καθ’ ημάς, συζητώντας τον πλάι στον Σεφέρη.

Μια ηθική ανάγνωση του «πολιτικού» Σεφέρη θα μπορούσε να έχει αφετηρία όχι τις διασταυρώσεις του με τις ιστορικές περιπέτειες του 20ού αιώνα, αλλά τις διανοητικές καταβολές και τις σημάνσεις της αγάπης και της δικαιοσύνης στο έργο του. Οι δύο αυτές θεμελιώδεις έννοιες, δυσκολοπρόφερτες στην ποίηση (δικαιοσύνη) ή φθαρμένες από την κατάχρηση (αγάπη), απαντούν με μεγάλη συχνότητα στο ποιητικό και δοκιμιακό έργο του Σεφέρη. Ποιο είναι όμως το περιεχόμενο που τους αποδίδει, δεδομένης της τεράστιας σημασιολογικής τους εξακτίνωσης στην αρχαία ελληνική, βιβλική, χριστιανική και νεότερη παράδοση;                                                                                                                         

Τον Νοέμβριο του 1953 ο Γιώργος Σεφέρης γνώριζε πως έπρεπε να ισορροπήσει σε ένα τεντωμένο σκοινί, το ένα άκρο του οποίου ήταν στερεωμένο γερά στη φιλική σχέση που ως διπλωμάτης και διανοούμενος είχε δημιουργήσει με τους Άγγλους και την Αγγλία (όχι μόνο με τους δύο στενούς φίλους του, τον Μορίς Κάρντιφ και τον Λόρενς Ντάρελ) και το άλλο στη συνείδησή του και σε ό,τι αυτή θα του υπαγόρευε όταν θα πατούσε για πρώτη φορά το πόδι του στην εξεγερμένη Κύπρο. Γι’ αυτό εξάλλου και ο Γιώργος Κατσίμπαλης, προκειμένου υποτίθεται να τον προφυλάξει, για να μη βρεθεί αντιμέτωπος με δυσάρεστα διλήμματα, τον είχε προειδοποιήσει  (επιστολή 16ης Νοεμβρίου) να μην πραγματοποιήσει αυτό το ταξίδι.^[1]

O Γιώργος Σεφέρης στην Ελλάδα όταν πήρε το βραβείο Νόμπελ

Ο Γιώργος Σεφέρης (1900-1971), προερχόμενος από ένα περιβάλλον με ευρεία πνευματική καλλιέργεια, ήρθε αναμφίβολα από πολύ νωρίς σε επαφή με δείγματα της μοντέρνας ζωγραφικής, όπως εκείνα προωθούνταν στον αστικό ευρωπαϊκό χώρο ήδη από τον 19ο αιώνα. Από το 1914 βρίσκεται στην Αθήνα, όπου εγκαθίσταται η οικογένειά του. Ενθουσιασμένος αποδελτιώνει την εφημερίδα Πατρίς της εποχής, όπου η Ελευθερία που οδηγεί τον λαό του Ντελακρουά προσωποποιείται από τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Η γαλλική παιδεία του Σεφέρη ασφαλώς τον κάνει να αισθανθεί ακόμα περισσότερο τον παραλληλισμό με την πρωτοποριακή αλληγορική απεικόνιση της Ελευθερίας από την αφετηρία της άνθισης του ρομαντισμού στη γαλλική ζωγραφική. Στο ίδιο πλαίσιο, με αντιπολεμική χροιά αυτή τη φορά, θα αναφερθεί εδώ και ένα σκίτσο με θέμα τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, όπου ο σκιτσογράφος χρησιμοποιεί τη σκηνή της Σταύρωσης για να εκφράσει την καταδίκη του χριστιανικού πολιτισμού. Οι απηχήσεις από τον Γκόγια, είναι εμφανείς.

Το 1954, ο Ρόδης Ρούφος αναλαμβάνει τη θέση του υποπροξένου στο ελληνικό προξενείο και  εγκαθίσταταται στη Λευκωσία. Τον ίδιο χρόνο, πραγματοποιεί ο Σεφέρης το δεύτερο ταξίδι του στην Κύπρο· φτάνει συγκεκριμένα στο νησί το πρωί της 15ης Σεπτεμβρίου και, πριν κατευθυνθεί στην Αμμόχωστο, στο σπίτι του Λουίζου όπου θα φιλοξενούνταν, επισκέπτεται το ελληνικό προξενείο στη πρωτεύουσα. Παρ’ όλο που δεν έχουμε κάποια σχετική μαρτυρία, στο προξενείο συναντήθηκε πιθανότατα και με τον Ρούφο, ο οποίος εξάλλου σε επιστολή του την προηγούμενη μέρα, στις 14 Σεπτεμβρίου, ενημέρωνε τον φίλο του Θεόφιλο Δ. Φραγκόπουλο για την επικείμενη επίσκεψη: «Αύριο καταφθάνει εδώ Σεφέρης».^[1] Στην τηλεγραφική ημερολογιακή εγγραφή του πάντως ο Σεφέρης σημειώνει, απλώς: «Προξενείο».  Τρεις μέρες αργότερα, στις 18 Σεπτεμβρίου, ο Ρούφος επισκέπτεται στην Αμμόχωστο τον Σεφέρη, ο οποίος σημειώνει και πάλιν στο ημερολόγιό του: «Ρούφος απόγεμα με μηχάνημά του».^[2]  Ο Ρούφος θα επισκεφθεί ξανά τον Σεφέρη στην Αμμόχωστο, όπως τεκμαίρεται από την ημερολογιακή εγγραφή της 12ης Οκτωβρίου: «Έπειτα με τον Α. Παππά στα Βαρώσια. Ήρθαν οι Ρούφοι αργότερα» ενώ, πιθανότατα, ο Ρούφος θα ήταν ανάμεσα στους παρισταμένους στο αποχαιρετιστήριο γεύμα του προξένου Ανδρέα Παππά, στις 15 Οκτωβρίου στο προξενείο.

Adam J. Goldwyn, Rae Dalven, The Life of a Greek Jewish American / Ράε Ντάλβεν: Η ζωή μιας Ελληνοεβραιοαμερικάνας, δίγλωσση έκδοση, πρόλογος Adi Liraz, μετάφραση από τα αγγλικά: Αχιλλέας Φωτάκης, Ισνάφι, Ιωάννινα 2022, 168 σελ.

Rae Dalven, Marriages Are Arranged in Heaven / Οι γάμοι κανονίζονται στον παράδεισο, δίγλωσση έκδοση, επιμέλεια και πρόλογος: Adam J. Goldwyn, μετάφραση από τα αγγλικά: Αχιλλέας Φωτάκης, Ισνάφι, Ιωάννινα 2022, 184 σελ.

Η Ράε (ή και Ρέι) Ντάλβεν γεννήθηκε ως Ραχήλ Νταλιάν το 1904 στην τότε οθωμανική Πρέβεζα από γονείς Εβραίους Γιαννιώτες. Το 1909, η οικογένεια μετανάστευσε στην Αμερική. Έμειναν στη μικρή ρωμανιώτικη κοινότητα του Μανχάταν. Η Ράε μορφώθηκε δουλεύοντας, και άρχισε να δουλεύει ως μεταφράστρια – και είχε επιτυχία, έστω κι αν την απέρριψε ο Σεφέρης. Πώς όμως απέκτησε τη συγγραφική ταυτότητα με την οποία την προσεγγίζουμε σήμερα; [ΤΒJ]

Ξαναδιαβάζοντας τον «Ερωτόκριτο» του Σεφέρη. Τεύχος 135