Η επιδημία που έπαιξε πολλαπλό και σημαντικό ρόλο στο σχηματισμό του κόσμου αλλά και ιδιαίτερα της περιοχής μας είναι αυτή που ονομάστηκε Πανώλη του Ιουστινιανού. Σύγχρονες βιολογικές μελέτες που επιτυγχάνουν να επιλύσουν παλιούς γρίφους κατόρθωσαν να ταυτοποιήσουν το μικρόβιο της επιδημίας αυτής η οποία συχνά αναφέρεται ως η πρώτη στον κόσμο. Η ανακάλυψη του μικροβίου το οποίο την προκάλεσε έγινε από την εξέταση του πολφού του δοντιού ενός θύματος στη Γερμανία που είχε πεθάνει από τη νόσο γύρω στο 570 μ.Χ. Οι επιστήμονες του γερμανικού Ινστιτούτου Μαξ Πλανκ ανακοίνωσαν στην επιθεώρηση Molecular Biology and Evolution ότι οφειλόταν στο βακτήριο Yersinia pestis, το ίδιο που τον 14ο αιώνα προκάλεσε τη γνωστή ως «Μαύρος Θάνατος» επιδημία στη μεσαιωνική Ευρώπη.
Η πανούκλα του Ιουστινιανού πρωτοεμφανίστηκε στη βυζαντινή πόλη Πηλούσιον, στην Αίγυπτο, κοντά στο σημερινό Πορτ Σάιντ το 541 μ.Χ. Ένα χρόνο αργότερα, το 542 μ.Χ., μεταπήδησε στην Κωνσταντινούπολη μέσω αιγυπτίων εμπόρων και, ακολούθως, μεταδόθηκε σε όλη τη γνωστή τότε οικουμένη, ενώ επανερχόταν κάθε λίγα χρόνια σε διάφορα μέρη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, της Ευρώπης και της Μεσογείου έως ακόμη και τον 8ο μ.Χ. αιώνα. Υπολογίζεται ότι έστειλε στο θάνατο περίπου 50 εκατομμύρια ανθρώπους (το 15% του παγκόσμιου πληθυσμού). Φυσικά, ο οποιοσδήποτε υπολογισμός είναι παρακινδυνευμένος εξαιτίας της απουσίας στατιστικών. Όμως είναι βέβαιο ότι οι απώλειες ήταν μεγάλες και καθοριστικές. Οι σύγχρονοι ιστορικοί υπολογίζουν τον πληθυσμό της Κωνσταντινούπολης, την εποχή του Ιουστινιανού, σε 400.000, ενώ ο Ιωάννης της Εφέσου αναφέρει ότι στην Κωνσταντινούπολη, όταν τα θύματα έφτασαν τις 230.000 χιλιάδες, οι φρουροί των πυλών έπαψαν να τα μετρούν. Ο ιστορικός Προκόπιος θεωρούσε ότι στην αιχμή της έφτασε τους 10.000 νεκρούς την ημέρα. Χτυπούσε τους πάντες, ο ίδιος ο Ιουστινιανός μολύνθηκε αλλά ήταν από τους λίγους τυχερούς που δεν πέθαναν.
Την εποχή που η πανούκλα έφτασε στη Βασιλεύουσα, η Αυτοκρατορία βρισκόταν στην ακμή της, είχε κτιστεί η Αγία Σοφία, είχαν τελειώσει οι Περσικοί πόλεμοι και, ακριβώς την ίδια χρονιά της επιδημίας στην Πόλη, το 542, είχε ολοκληρωθεί η ανακατάληψη από τους Γότθους και τους Βανδάλους μεγάλων τμημάτων στις δυτικές περιοχές, είχε εγκαθιδρυθεί το Ιουστινιάνειο Ρωμαϊκό Δίκαιο και τα δημοσιονομικά της απέραντης Αυτοκρατορίας ήταν ανθηρά.
Η επιδημία προκάλεσε τη δραστική μείωση του πληθυσμού, μείωση της παραγωγής, οικονομικό μαρασμό, φτώχεια και πείνα. Ο Ιουστινιανός προσπάθησε με νομοθετικά μέτρα να ενισχύσει τη γεωργική παραγωγή, να αυξήσει τις εισαγωγές, να κρατήσει χαμηλά τις τιμές, όμως μεγάλα τμήματα εδάφους έμειναν ακαλλιέργητα. Πολλοί άνθρωποι, για να προστατευτούν, εγκατέλειψαν τις πόλεις και μετανάστευσαν σε χωριά, όπου θα ήταν πιο εύκολη και ασφαλής η διαβίωσή τους. Ευνοήθηκε η φυγή προς την ύπαιθρο και τα μοναστήρια. Η αστικοποίηση του πληθυσμού σταμάτησε και ακόμη υποχώρησε. Εξαιτίας της απουσίας ανδρών, ο βυζαντινός στρατός αρχίζει να επανδρώνεται με αλλοδαπούς και μισθοφόρους.
Η πολλαπλή εξασθένηση της Αυτοκρατορίας ήταν μεγάλη και κράτησε αρκετά. Θεωρείται σημαντική η συμβολή της επιδημίας σε πολλαπλές ιστορικές εξελίξεις. Η μείωση του πληθυσμού και η ερήμωση περιοχών θα αντισταθμιστεί με τον ερχομό νέων αποίκων που θα εγκατασταθούν στα Βαλκάνια διεισδύοντας είτε ειρηνικά είτε βίαια. Απ’ αυτούς άλλοι θα εκχριστιανιστούν και θα αφομοιωθούν από τους τοπικούς πληθυσμούς, άλλοι όχι. Είναι διάφορα φύλα Σλάβων, ανάμεσά τους Σέρβοι, Κροάτες, Βούλγαροι. Επίσης, η απώλεια τμημάτων της Ιταλίας στα δυτικά από τους Φράγκους κι η απώλεια τον 7ο αιώνα της Αιγύπτου, της Παλαιστίνης και της Συρίας προς τους Άραβες στα ανατολικά θα είναι οριστικές. Θεωρείται από κάποιους ιστορικούς ότι ουδέποτε ανέκαμψε η Αυτοκρατορία από αυτό το χτύπημα και τις απώλειες και από τότε άρχισε η παρακμή της. Από την άλλη πλευρά, η επιδημία συνέβαλε στην ολοκλήρωση της ελληνοποίησης της Αυτοκρατορίας, καθώς ο κύριος όγκος του πληθυσμού που απέμεινε ήταν ελληνικός.
Μια επιδημία, λοιπόν έδωσε νέα τροπή και σχήμα στην Ιστορία εκείνων των αιώνων, έφερε δραματική δυστυχία στους πληθυσμούς, αλλά είχε επιπτώσεις ακόμη και στον σημερινό βίο των ανθρώπων της περιοχής.
Δεν ξέρω πώς θα αλλάξει ο κορωνοϊός την Ιστορία. Ελπίζω ότι οι αλλαγές δεν θα είναι τόσο μεγάλες και τόσο αρνητικές.
[i]Πληροφορίες για το σημείωμα αυτό πήρα από το άρθρο της Elizabeth Kolbert, “Pandemics and the Shape of Human History” του περιοδικού New Yorker, 30 Μαρτίου 2020, από «Το Βήμα Science», 31 Αυγούστου 2016 (https://www.tovima.gr/2016/08/31/science/fws-stin-panoykla-tis-epoxis-toy-ioystinianoy/) και από την ιστοσελίδα http://greekhistoryandprehistory.blogspot.com/2018/04/541.html.
