Στην Ελλάδα της μεταπολίτευσης εμφανίστηκε μεγάλος αριθμός διανοουμένων που, στη μεγάλη τους πλειοψηφία, πλαισίωσαν το χώρο της Ανανεωτικής Αριστεράς και τον πολιτικό φορέα της, το ΚΚΕ εσωτερικού, πιστεύοντας στη Μεγάλη Ουτοπία, τον εξανθρωπισμό του κομμουνισμού, το σοσιαλισμό με ανθρώπινο πρόσωπο, σύμφωνα με την ορολογία της εποχής.
Στην πορεία, οι περισσότεροι διάλεξαν διαφορετικές πορείες, ενώ κάποιοι συνέχισαν, εμμονικά, να κραδαίνουν τα λάβαρα μιας άλλης εποχής. Εντελώς ιδιαίτερη ήταν η διανοητική πορεία του Λεωνίδα Χατζηπροδρομίδη, εμβληματικού διανοούμενου, που ασχολήθηκε συστηματικά με το φαινόμενο του λενινοσταλινισμού και της ιδεολογικής πλευράς του μαρξισμού στην Ελλάδα. Ο Λεωνίδας ήταν πρωτοπόρος στον αναστοχασμό των αριστερών βεβαιοτήτων που κυριάρχησαν στη χώρα για πολλά χρόνια.
Θητεία στην απογοήτευση
Ο Λεωνίδας Χατζηπροδρομίδης γεννήθηκε το 1942 στα Κύρια Δράμας και από νεαρή ηλικία εντάχθηκε στο αριστερό κίνημα. Στη δικτατορία των συνταγματαρχών ανέπτυξε αντιδικτατορική δράση, ως μέλος του ΠΑΜ-Ρήγα Φεραίου, συνελήφθη από την ασφάλεια Θεσσαλονίκης και το έκτακτο στρατοδικείο Θεσσαλονίκης τον καταδίκασε σε κάθειρξη 20 ετών, στη «δίκη των 39», τον Μάιο του 1969.
Στη μεταπολίτευση του 1974, μέσα στον ενθουσιασμό της εποχής, συμμετείχε στο ΚΚΕ εσωτερικού και το 1975 αποφάσισε να ζήσει και να σπουδάσει στο Βελιγράδι, για να μελετήσει από κοντά το φαινόμενο της «αυτοδιαχείρισης», που στα μάτια μας έμοιαζε σοβαρή εναλλακτική πρόταση σε σχέση με τον απεχθή σοβιετικό κομμουνισμό. Απογοητεύτηκε γρήγορα. Διαπίστωσε ότι η ιδεολογική ρητορεία ήταν μια πρόφαση για τη διαιώνιση της τιτοϊκής εξουσίας που δεν δίστασε να δείξει το πραγματικό της πρόσωπο, διώκοντας και φυλακίζοντας κάθε αντιφρονούντα, όπως τον στενότερο, για αρκετά χρόνια, συνεργάτη του, τον Μίλοβαν Τζίλας.
Αυτή ήταν η πρώτη, μεγάλη απογοήτευση του Λεωνίδα. «Πέτρο, είναι μια απάτη», μου εξομολογήθηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1980. Συνέχισε να στέλνει ανταποκρίσεις στην Αυγή και το 1989 επέστρεψε στην Ελλάδα και άρχισε να συνεργάζεται με την Ελευθεροτυπία.
Τότε, στις αρχές του 1990, ένα βράδυ σε μια ταβέρνα στην Άνω Πόλη της Θεσσαλονίκης, άκουσα, για πρώτη φορά, από το στόμα του Λεωνίδα, ό,τι επρόκειτο να συμβεί στη Γιουγκοσλαβία τα επόμενα χρόνια. «Η Γιουγκοσλαβία θα δολοφονηθεί από τον Μιλόσεβιτς και θα πάψει να είναι ενιαία χώρα», μου είπε με βεβαιότητα. Όπως τα προέβλεψε, έτσι και έγιναν.
Στην Ελλάδα, είχαμε διαφορετική γνώμη. Ο αριστεροδέξιος εθνικισμός θαύμαζε και υποστήριζε τον Μιλόσεβιτς και τα στελέχη του. Τον επισκεπτόταν στο Βελιγράδι, σε ένδειξη συμπαράστασης, ο Νίκος Κωνσταντόπουλος, πρόεδρος του Συνασπισμού. Ο αριστεροδέξιος εθνικισμός αποθέωνε τον Κάρατζιτς, που τον καλούσε στην Αθήνα ο αρχιεπίσκοπος και τον επευφημούσαν πολιτικοί από όλα τα κόμματα. Δοξολογούσε τον Μλάντις και τους επικεφαλής παραστρατιωτικών συμμοριών Αρκάν και Σέσελι, ήρωες των περισσότερων ελληνικών ΜΜΕ.
Ο Λεωνίδας ακολουθούσε τον δικό του μοναχικό δρόμο. Τα κείμενά του στην Ελευθεροτυπία ήταν όαση για όσους δεν είχαμε υποκύψει στο πνεύμα των καιρών, στο «Ελλάς - Σερβία - Ορθοδοξία. Πολύ συχνά τον καλούσαμε στο Ράδιο Παρατηρητής για να μας ενημερώσει, κόντρα στο ρεύμα.
Μια επιλογή από εκείνα τα κείμενά του κυκλοφόρησε το 1999 σε βιβλίο με τίτλο Η δολοφονία της Γιουγκοσλαβίας, που μου ζήτησε να προλογίσω. Το βιβλίο εκείνο, σε συνδυασμό με το βιβλίο Η επιβολή της βαρβαρότητας στη Γιουγκοσλαβία, και τα δύο στις εκδόσεις Παρατηρητής, με κείμενα σημαντικών διανοουμένων-αντιφρονούντων, που επιμελήθηκε και προλόγισε ο Λεωνίδας, όπως και το βιβλίο του Βίντοσαβ Στεβάνοβιτς, Μιλόσεβιτς ένας επιτάφιος, ήταν η συνεισφορά του Λεωνίδα σε μια διαφορετική ανάγνωση των όσων συνέβαιναν, στη διαμελισμένη πλέον, Γιουγκοσλαβία.
Τα βιβλία αυτά πούλησαν λίγες εκατοντάδες αντίτυπα το καθένα. Παραμένουν όμως, ακόμα και σήμερα, η μαρτυρία μιας άλλης αντίληψης, μιας διεισδυτικής ματιάς που έβλεπε χωρίς δογματισμούς και παρωπίδες, σε μια χώρα που επικρατούσε μια αρρωστημένη σερβοφιλία, μετάλλαξη του βαθέως αντιδυτικισμού της πλειοψηφίας της ελληνικής κοινωνίας.
Προλογίζοντας το βιβλίο του Σταύρου Τζίμα, Η κατάρρευση της Γιουγκοσλαβίας και οι ελληνικές φαντασιώσεις. Ελλάς - Σερβία - Ορθοδοξία, Επίκεντρο, 2014, ο Λεωνίδας επισήμαινε ότι «αρκετοί στην Ελλάδα, παρασυρμένοι από τον δικό τους εθνικισμό και την υστερία γύρω από το Μακεδονικό, ή και την παντελή άγνοια μερικοί, φαντασιώνονταν ότι θα μπορούσε να συγκροτηθεί μια ελληνοσερβική συμμαχία, βασισμένη στην κοινή θρησκεία (από εκεί και το σύνθημα “Ελλάς - Σερβία - Ορθοδοξία”). Σε αυτή τη βάση αρκετοί από τους σφαγείς του γιουγκοσλαβικού δράματος έγιναν ήρωες στην Ελλάδα. Αποθεώθηκαν από την πλειονότητα των ελλήνων πολιτικών, ηρωοποιήθηκαν από τα περισσότερα μέσα ενημέρωσης και τους παρασχέθηκαν διευκολύνσεις για κάθε είδους συναλλαγές. Αυτή η άκριτη εξύμνηση επεκτάθηκε και στους Έλληνες παραστρατιωτικούς “εθελοντές” που βρέθηκαν στη Βοσνία».
Ένα ευτράπελο περιστατικό αξίζει να αναφερθεί: Όταν παρουσιάζαμε το βιβλίο του Λεωνίδα για τη δολοφονία της Γιουγκοσλαβίας στην Αθήνα, στη Στοά του Βιβλίου, είδαμε ξαφνικά να μπαίνει στην αίθουσα ο τότε αντιπρόεδρος της Βουλής, Παναγιώτης Κρητικός, βουλευτής του ΠΑΣΟΚ και σημαίνων υποστηρικτής του Μιλόσεβιτς και της «ελληνοσερβικής φιλίας». Μας χαιρέτησε θερμά και κάθισε στην πρώτη σειρά. Όταν άρχισε η παρουσίαση, τον είδαμε να αλλάζει εκατό χρώματα. Προφανώς νόμιζε, από παρεξήγηση, ότι είχε πάει σε εκδήλωση υπέρ του Μιλόσεβιτς και βρέθηκε να ακούει π;vς ο Μιλόσεβιτς δολοφόνησε τη Γιουγκοσλαβία. Άντεξε 10 λεπτά και μετά έφυγε, σχεδόν τρέχοντας.
Λενινοσταλινισμός
Όταν το δράμα στη Γιουγκοσλαβία τελείωσε, με εκατόμβες νεκρών και εκατομμύρια πρόσφυγες, ο Λεωνίδας αφοσιώθηκε στη μελέτη αυτού που αποκαλούσε «λενινοσταλινισμό» και στην πρόσληψη του μαρξισμού στην Ελλάδα. Με βαθιά γνώση διανοητών, όπως ο Λέζεκ Κολακόφσκι και ο Τσέσλαβ Μίλος, που είναι ελάχιστα γνωστοί στην Ελλάδα, προσπάθησε να διαγνώσει και να αποτυπώσει τη βαθύτερη ουσία του μαρξισμού, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για μια βαθιά ολοκληρωτική ιδεολογία. Με διανοητικό θάρρος και γενναιότητα έγραφε:
Ο Μαρξ ανήγαγε ως πρωταρχικό παράγοντα τον οικονομικό και υποτίμησε τον παράγοντα εξουσία. Επίσης για τις ανάγκες εκλαΐκευσης των ιδεών του απλούστευσε την άνοδο του προλεταριάτου στην εξουσία, και την κατάργηση της ταξικής προϊστορίας.
Για τους επιγόνους του Μαρξ, ο Χατζηπροδρομίδης ήταν κατηγορηματικός για την περίπτωση του Λένιν:
Ο Λένιν είναι ο θεμελιωτής του κομμουνιστικού ολοκληρωτισμού με την τρομακτική προσπάθειά του να επιβάλει, εναντίον όλων των συνθηκών, στη Ρωσία των αρχών του 20ού αιώνα, μια νέα μορφή χειραγώγησης και βίας η οποία υποσχόταν να οδηγήσει από την κόλαση στον παράδεισο.
Ακόμα πιο επικριτικός ήταν για το Στάλιν:
Ήταν τέτοια η απόλυτη εξουσία του Στάλιν, χωρίς ιστορικό προηγούμενο, που έδινε εντολές για συλλήψεις, εκτελέσεις, βασανισμούς, οι οποίες στόχο είχαν να τσακίσουν τη σπονδυλική στήλη της κοινωνίας και να καταργήσουν τη διάκριση αλήθειας και ψέματος. […] Ο σταλινισμός ξεπάστρεψε περισσότερους κομμουνιστές, από όσους ξεπάστρεψαν οι αντιδραστικοί όλου του κόσμου.
Η χρήση του καθολικού ψεύδους ως πολιτική πρακτική, όπως επισημαίνει ο Πέτρος Μαρτινίδης, βασίζεται στον βολονταρισμό, τη βουλησιαρχία: «Κλειδί στη θεοποίηση του ψεύδους, όπως δείχνει ο Χατζηπροδρομίδης, ήταν ο βολονταρισμός – η παράδοξη για υλιστές αντίληψη πως, αν κλείσουν τα μάτια στις αδικίες που οι ίδιοι διαπράττουν, η κοινωνία δικαίου κι αλληλεγγύης θα προκύψει χάρη στη θέλησή τους να την οικοδομήσουν».
Καρπός αυτών των προβληματισμών ήταν τα δύο τελευταία του βιβλία, Ο σταλινισμός και οι μεταμοντέρνοι θαυμαστές του, Επίκεντρο, 2013 και Το Νεκροταφείο των Ιδεών 1917-2017, Επίκεντρο, 2017, που είχα την τιμή να προλογίσω. Στο πρώτο βιβλίο του, μεταξύ άλλων, αποκαθηλώνει και αποδομεί τις μεταμοντέρνες ανοησίες του Σλαβόι Ζίζεκ, όψιμου θαυμαστή του σταλινισμού και του κομμουνισμού.
Στην παρουσίαση του τελευταίου βιβλίου του, στην Αθήνα, στις 12 Δεκεμβρίου 2017, ο Λεωνίδας έκανε μια κατάθεση ψυχής. Αφηγήθηκε πώς ένα μεσσιανικό όραμα οδήγησε στις εκατόμβες των νεκρών, στην Κολιμά και στο Γκούλαγκ. Περιέγραψε το πώς η Ουτοπία έγινε Δυστοπία και μίλησε για την ελληνική τραγωδία που άρχισε με τον Εμφύλιο και συνεχίστηκε, ως καρικατούρα, με τον ΣΥΡΙΖΑ.
Ειδικά για τον ΣΥΡΙΖΑ υποστήριξε ότι
οι ιστορικά κενές φράσεις, που εκφράζουν διανοητική καθυστέρηση, ότι ο ΣΥΡΙΖΑ έχει στόχο να αλλάξει απ’ τα θεμέλιά του το ευρωπαϊκό οικοδόμημα, δείχνουν έναν παιδικό βερμπαλισμό που θα ήταν αστείος αν δεν κυβερνούσε τη χώρα.
Μετά την εκδήλωση, δειπνήσαμε στο Joke της Ομήρου με τον Δημήτρη Ψυχογιό, τον Γιώργο Λιγνό και τον Λεωνίδα Χατζηπροδρομίδη. Συζητήσαμε για τα ιστορικά πρόσωπα της ελληνικής Αριστεράς. Ο Χατζηπροδρομίδης εκτιμούσε ότι ο Κύρκος ήταν ο πλέον ώριμος πολιτικά από όλους, με απόσταση. Βαρύνεται όμως με το ότι, παρά τις προειδοποιήσεις του Χατζηπροδρομίδη, είχε επισκεφτεί τον Μιλόσεβιτς και είχε πάρει μέρος στο πρώτο συλλαλητήριο για τη Μακεδονία, με ομιλητή τον Παναγ(ρ)ιώτατο μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Παντελεήμονα.
Ο Δημήτρης Ψυχογιός θυμήθηκε πόσο οξυμμένα ήταν τα πνεύματα την εποχή εκείνη με το Μακεδονικό, που ο Ψυχάρης έκανε μία από τις λιγοστές παρεμβάσεις του, λέγοντας: «Δημήτρη, αν δημοσιεύσουμε αυτά που γράφεις, θα μας κάψουν τα γραφεία».
Η τελευταία δημόσια εμφάνιση του Λεωνίδα Χατζηπροδρομίδη ήταν στη Θεσσαλονίκη, στις 6 Μαρτίου 2018, στην Κεντρική Δημοτική Βιβλιοθήκη, στην παρουσίαση του βιβλίου του, Το νεκροταφείο των Ιδεών. Μετά τις εξαιρετικές εισηγήσεις από τον Νικόλα Σεβαστάκη και τον Πέτρο Μαρτινίδη, δειπνήσαμε στο σερβικό εστιατόριο Βελιγράδι, στη Σβώλου, με τον Λεωνίδα Χατζηπροδρομίδη, τον Νικόλα Σεβαστάκη, τον Αλέκο Περτσινίδη, τον Σταύρο Τζήμα, τον Πάνο Ερμείδη και τη Δήμητρα Ασημακοπούλου. Ο Λεωνίδας έκανε μια γλαφυρή σύγκριση των νοοτροπιών Ελλήνων και Σέρβων. Φιλορωσισμός, είπε, είναι το ισχυρότερο κοινό στοιχείο αλλά και ένα ανεξέλεγκτο εθνικιστικό υπερεγώ. Μια διαρκής αίσθηση αδικημένου και θύματος, μια συστηματική αυτοθυματοποίηση. Ο Λεωνίδας μάς διηγήθηκε πώς γνώρισε τον Μίλοβαν Τζίλας και θαύμασε το μεγαλείο της ψυχής του. Δεν κρατούσε καμία κακία στον Τίτο που τον φυλάκισε για πολλά χρόνια.
Παράλληλα με όλα αυτά, ο Λεωνίδας ήταν βαθύς γνώστης της σερβικής λογοτεχνίας. Μετέφρασε στα ελληνικά και προλόγισε το κορυφαίο βιβλίο του Μέσα Σελίμοβιτς Ο δερβίσης και ο θάνατος, Επίκεντρο, 2015, ενώ μετέφρασε ή επιμελήθηκε σειρά σημαντικών βιβλίων, όπως, ενδεικτικά: Λάντισλαβ Μνιάτσκο, Η γεύση της εξουσίας, Γνώση, 1989· Μπράνιμιρ Στσεπάνοβιτς Στόμα γεμάτο χώμα, Παρασκήνιο, 1992, Ο θάνατος του κυρίου Γκόλουζα, Ηρόδοτος, 1989, Η απολύτρωση, Καρανάσης, 1984· Ντράγκοσλαβ Μιχαΐλοβιτς, Όταν άνθιζαν τα κολοκύθια, Παρασκήνιο, 1988· Μίλοραντ Πάβιτς, Το λεξικό των Χαζάρων, Καστανιώτη, 2003· Μπόρισαβ Στάνκοβιτς, Το βρόμικο αίμα, Παρατηρητής, 2003· Αντόνιε Ζάλιτσα, Το ίχνος του δράκου, Παρατηρητής 2003· και πολλά άλλα. Τα τελευταία χρόνια είχε στενή συνεργασία με το περιοδικό The Athens Review of Books, όπου δημοσίευε εκτεταμένα δοκίμια και βιβλιοκριτικές.
Η συμπύκνωση του έργου και των πλέον σημαντικών στιγμών ενός διανοητή δεν είναι εύκολη υπόθεση. Όμως, ακόμα αυτή η αδρή παράθεση αρκεί για να κατατάξουμε τον Λεωνίδα στο πάνθεον των σημαντικότερων ελλήνων διανοητών. Η διανοητική του εντιμότητα, η προσήλωση στις αρχές του ορθολογισμού και της ελευθερίας του ανθρώπου, το θάρρος του να πορεύεται κόντρα στο ρεύμα και ο απογαλακτισμός από τις σκοτεινές όψεις της διανοητικής του παράδοσης είναι παρακαταθήκες που πρέπει να τις φυλάξουμε με ευλάβεια.
Επικοινωνήσαμε για τελευταία φορά, λίγες ημέρες πριν από το τελευταίο ταξίδι του. Μπαινόβγαινε στο Ερρίκος Ντυνάν, με τα προβλήματα της υγείας του να επιδεινώνονται. Δεν είχε χάσει το κουράγιο του. Περίμενα να πεθάνω με τον ΣΥΡΙΖΑ στην εξουσία, μου είπε. Ευτυχώς, αυτό δεν πρόκειται να συμβεί, πρόσθεσε. Αποχαιρέτησε, για λογαριασμό μου, τους φίλους μας.
Λεωνίδα αγαπημένε, καλό ταξίδι.
Bookia
