Λευτέρης Ζούρος

Το είδος μας αλλάζει και θα αλλάζει, για όσο χρόνο υπάρχει. Αυτός είναι νόμος για κάθε μορφή ζωής. Αλλάζει και ο τρόπος με τον οποίον αλλάζουμε, και μάλιστα με ρυθμό ταχύ και απρόβλεπτο.  Πρέπει να πάμε πολύ πίσω για να συναντήσουμε ένα μη κοινωνικό προγονικό είδος, ένα είδος που διατελούσε αποκλειστικά κάτω από την επήρεια της φυσικής επιλογής, όπως συνήθως την εννοούμε. Το μείγμα φυσικής και κοινωνικής επιλογής κάτω από το οποίο πορεύτηκε η γραμμή των προγονικών μας ειδών πάει δεκάδες εκατομμύρια χρόνια πίσω¹.  Όχι ότι εμείς και τα συγγενικά μας είδη έχουμε το μονοπώλιο να βρισκόμαστε κάτω από ένα μείγμα φυσικής και κοινωνικής εξέλιξης. Αυτό το μείγμα το συναντούμε σε πολλές ομάδες ειδών, μάλιστα κάποια από αυτά μας έχουν αφήσει πολύ πίσω όσον αφορά την «κοινωνικότητα» – όρα μέλισσα. Όμως η κοινωνικότητα της μέλισσας είναι ενστικτώδης ενώ η δική μας είναι συνειδητή.  Και αυτό είναι το σημείο στο οποίο θέλω να σταθώ. Από παλιά δεν ήταν λίγοι αυτοί που πίστευαν ότι ο άνθρωπος έχει τον έλεγχο πάνω στην τύχη του είδους του. Σήμερα οι περισσότεροι πιστεύουμε ότι έχουμε το μέλλον της ανθρωπότητας στα χέρια μας. Και αυτό μας βάζει μπροστά σε μια μεγάλη ευθύνη.

Στέφανος Τραχανάς, Ο κύκλος. Επιστήμη και δημοκρατία σε ανήσυχους καιρούς, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2024, 413 σελ.

Το νέο βιβλίο του Στέφανου Τραχανά, μεταξύ άλλων, έχει και έναν πολύ συγκεκριμένο, πρακτικό σκοπό: να σηκώσει όσο πιο ψηλά γίνεται την κόκκινη σημαία στον διαβρωτικό ρόλο του σχετικισμού της επιστημονικής γνώσης και της ψευδο-επιστήμης για τους κοινωνικούς θεσμούς (π.χ. την εμμονή της διδασκαλίας του ευφυούς σχεδιασμού –την πιο πρόσφατη μεταμφίεση του βιβλικού δημιουργισμού σε επιστήμη– στο λύκειο, παράλληλα με τη θεωρία της εξέλιξης). Νομίζω ότι στον «αγώνα» αυτόν η εξελικτική θεώρηση μπορεί να φανεί ιδιαίτερα χρήσιμη.

«Η απολογία ενός εξελικτικού βιολόγου», θα μπορούσε να είναι επίσης ο τίτλος αυτού του σημειώματος. Το γράφω παραμονές της Μεγάλης Εβδομάδας έτοιμος για το ετήσιο ταξίδι  στο χωριό που γεννήθηκα, μεγάλωσα, έμαθα τα πρώτα μου γράμματα και δεν έλειψε Μεγάλη Εβδομάδα, από τα 7 μου χρόνια μέχρι που έφυγα από το νησί για το Πανεπιστήμιο, που να μην ήμουν στο ψαλτήρι της ταπεινής εκκλησιάς του. Σκοπός του ταξιδιού: να ψάλω στην ίδια εκκλησία τους Νυμφίους και τα Άγια Πάθη. Ποιος; Εγώ που έχω δηλώσει δημοσίως ότι είμαι αγνωστικιστής.

Γιώργος Λ. Ευαγγελόπουλος, Θεωρητικές και Θετικές Επιστήμες – Οι δύο κουλτούρες και οι διατομές τους, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2022, 136 σελ.

Οι διαφορές των θεωρητικών από τις θετικές επιστήμες, υποστηρίζει ο καθηγητής Γιώργος Λ. Ευαγγελόπουλος, εκτείνονται πέρα από τα εργαλεία και τα πρωτόκολλα έρευνας που χρησιμοποιούν, αντιπροσωπεύοντας διαφορετικές «κουλτούρες». Πώς και γιατί προέκυψε αυτή η διαίρεση; Μπορούμε να ελπίζουμε ότι, μια μέρα, η τάση θα αντιστραφεί προς την κατεύθυνση ενοποίησης της γνώσης– ή κάτι τέτοιο είναι μια ουτοπία; [ΤΒJ]

Τι κοινό υπάρχει μεταξύ φυσικής επιλογής, επιστήμης και δημοκρατίας; Δεν θα σας το αποκαλύψω αμέσως. Θεώρησα όμως επίκαιρο να το φέρω στην επιφάνεια εν όψει των επικείμενων βουλευτικών εκλογών (σημείωση: το κείμενο πρωτοδημοσιεύτηκε στο τεύχος 143 του Books' Journal, Iούνιος 2023). Στο τεύχος του Ιανουαρίου του Βooks’ Journal, δημοσίευσα ένα δοκίμιο με παρεμφερή τίτλο: «Η φύση της ηθικής»^[1].  Προς μεγάλη μου έκπληξη και τιμή, το άρθρο επέσυρε τα σχόλια του Θεοδόση Τάσιου^[2] που με έκαναν να σκάψω ακόμα πιο βαθιά για τις ρίζες της ηθικής^[3]. Η ουσία του θέματος ήταν (και είναι) τι εννοούσα με την λέξη «φύση» όταν μιλούσα για ηθική – και τι εννοώ σ’ αυτό το σημείωμα όταν μιλώ για τη φύση της δημοκρατίας.

Θάνος Χ. Καψάλης, Η Γενετική σε δύσκολους καιρούς και τόπους. Νικολάι Κολτσόφ, Νικολάι Βαβίλοφ, Νικολάι Τιμοφέγιεφ-Ρεσσόφσκι, Σαββάλας, Αθήνα 2020, 480 σελ.

O Τροφίμ Ντενίσοβιτς Λυσένκο ήταν ο γεωπόνος του σταλινικού καθεστώτος που ισχυριζόταν ότι τα κληρονομικά χαρακτηριστικά των φυτών αποκτώνται από επιρροές του περιβάλλοντος. Έλεγε ότι αν βλαστήσει σπόρους σιταριού και τους υποβάλει σε ένα σοκ χαμηλής θερμοκρασίας, τα φυτά θα αποκτήσουν την ικανότητα να καρποφορούν στις ψυχρές πεδιάδες της Σιβηρίας. Μεταξύ 1934 και 1940, εκτελέστηκαν ή παύθηκαν αρκετοί σοβιετικοί βιολόγοι και γενετιστές, ενώ τα «πειράματα» του Λυσένκο, μολονότι αποτελούσαν παταγώδη αποτυχία, ανακοινώνονταν ως τεράστια επιτεύγματα. Ένα νέο βιβλίο περιγράφει εύγλωττα τη μοναδική εκείνη περίπτωση στραγγαλισμού της επιστήμης από την ιδεολογία. [ΤΒJ]