«Σύντροφε Λυσένκο, πολίτη Βαβίλοφ». Πώς η ιδεολογία στραγγαλίζει την επιστήμη

Η υπόθεση Λυσένκο θα παραμείνει ίσως η χειρότερη περίπτωση φίμωσης της επιστήμης. Ο κατάλογος των μαρτύρων της επιστήμης είναι μακρύς με πασίγνωστα ονόματα, όπως η Υπατία, ο Τζιορντάνο Μπρούνο, ο Γαλιλαίος. Το κόστος της θυσίας τους για την ανθρωπότητα θα παραμείνει ένα θεωρητικό ερώτημα.

Σε αντίθεση, έχουμε μια σχετικά καλή αποτύπωση των συνεπειών του λισενκοϊσμού. Δεν είναι μόνο οι διεθνείς πρωτοπόροι της βιολογίας που εκτελέστηκαν ή έσβησαν στις φυλακές και στα γκουλάγκ. Δεν είναι οι εκατοντάδες ερευνητές και καθηγητές στα λύκεια και τα πανεπιστήμια που τόλμησαν να αμφισβητήσουν τον λισενκοϊσμό και είχαν την ίδια τύχη. Είναι κυρίως τα εκατομμύρια των πολιτών που πέθαναν από την ασιτία την οποία προκάλεσε η πτωτική πορεία της γεωργικής παραγωγής κάτω από το δόγμα του λισενκοϊσμού. Και όλα αυτά γιατί κάποιος κατάφερε να πείσει την εξουσία για κάτι απίστευτο – σαν να λέμε ότι ο πλανήτης δεν γυρίζει γύρω από τον ήλιο, γιατί το να αμφισβητήσει κανείς τα γονίδια τη δεκαετία του 1930-40 δεν ήταν τίποτε λιγότερο.

Oι νόμοι του Μέντελ είχαν επανανακαλυφθεί και πλήρως επαληθευτεί κατά τη δεκαετία του 1900, η χρωμοσωμική θεωρία είχε επιβεβαιωθεί κατά τη δεκαετία του 1910 και η μεταλλαξιογόνος δράση των ακτίνων Χ είχε αποδειχθεί κατά τη δεκαετία του 1920. Πώς ήταν δυνατό όλα αυτά να αμφισβητηθούν; Απεδείχθη ότι αρκούσε ένα ολοκληρωτικό καθεστώς, μια ιδεολογία και ένας αδίστακτος απόφοιτος λυκείου που μπόρεσε να πείσει το καθεστώς ότι τα γονίδια δεν υπακούουν στην ιδεολογία και επομένως... δεν υπάρχουν.

Η ιστορία είναι γνωστή σε χοντρές γραμμές. Θα λέγαμε και τα διδάγματα που έχουμε αποκομίσει. Δεν είμαι βέβαιος για το δεύτερο. Πάντα είχα αμφιβολίες για το κατά πόσον έχουμε εκτιμήσει σωστά τη σχέση μεταξύ ιδεολογίας και επιστήμης. Το βιβλίο του Θάνου Καψάλη, Η γενετική σε δύσκολους καιρούς και τόπους, αναζωπύρωσε αυτές τις αμφιβολίες μου.

Βαβίλοφ ή Λυσένκο;

Θα αντισταθώ στον πειρασμό να μαστιγώσω νεκρά πτώματα, όπως είναι σήμερα ο λυσενκοϊσμός και ο σταλινισμός. Θα προσπαθήσω να βρω λόγους για κατανόηση και επιείκεια. Στη προσπάθειά μου αυτή, θα βάλω λέξεις στα στόματα των πρωταγωνιστών που ίσως δεν είπαν, θα εικάσω σκέψεις που ίσως δεν πέρασαν από το μυαλό τους και θα μαντέψω συναισθήματα που ίσως δεν έζησαν.  

Έχεις στα χέρια σου κυριολεκτικά την τύχη 150 εκατομμυρίων ανθρώπων. Το «κυριολεκτικά» ακούγεται ως υπερβολή, αλλά στην περίπτωση στην οποία αναφερόμαστε είναι τόσο κοντά στην κυριολεξία όσο θα μπορούσε να είναι.  Αυτό μειώνει τη διάθεσή μου για καλόπιστη κριτική, αλλά ας πάμε παρακάτω. Σου αναγνωρίζω τα ευγενέστερα κίνητρα. Το καλό του λαού είναι το κορυφαίο ενδιαφέρον σου. Θεωρείς όμως ότι μόνο το κόμμα μπορεί να εξυπηρετήσει αυτό το σκοπό. Δεύτερη μείωση της καλής μου διάθεσης, αλλά ας πάμε παρακάτω.  Έτσι ήρθαν τα πράγματα και τώρα έχεις να αντιμετωπίσεις τον εφιάλτη του λιμού που απειλεί τη ζωή εκατομμύριων ανθρώπων. Αγωνιάς, πασχίζεις (είπαμε, προτάσσουμε την κατανόηση). Και ξαφνικά βρίσκεσαι μπροστά στο δίλημμα: Βαβίλοφ ή Λυσένκο;  

Ο πρώτος είναι η διεθνής αυθεντία στη φυτογεωγραφία. Γνωρίζει από πού ξεκίνησαν τα καλλιεργούμενα φυτά και πώς ο άνθρωπος επέλεξε και καλλιέργησε τους σπόρους από τα καλύτερα άτομα, πώς από τη νέα γενιά επέλεξε πάλι τα καλύτερα άτομα και πώς κατάφερε να συνδυάσει τα επιθυμητά χαρακτηριστικά μιας ποικιλίας με αυτά μιας άλλης μέσω της διασταύρωσής τους. Θα πρέπει, προτείνει, να βρούμε τις ποικιλίες που ταιριάζουν περισσότερο στις συνθήκες που θα καλλιεργήσουμε και με συνεχή επιλογή και διασταυρώσεις να καταλήξουμε σε ένα συνεχώς βελτιούμενο αποτέλεσμα. Πόσο θα διαρκέσει αυτό, πολίτη Βαβίλοφ; Θα πετύχουμε το στόχο των 100 εκατομμυρίων τόνων ετησίως τα επόμενα δυο χρόνια;  Δυστυχώς, αδύνατο, κύριε πρόεδρε.

Ο δεύτερος δεν πιστεύει σε εγγενείς διαφορές. Τα φυτά, όπως και οι άνθρωποι, είναι από τη φύση τους εύπλαστα και, όπως με την κατάλληλη καθοδήγηση μπορεί κάθε παιδί να γίνει Ντοστογιέφσκι ή Αϊνστάιν, έτσι μπορεί μια ποικιλία φυτών με την κατάλληλη «καθοδήγηση» να ευδοκιμήσει όπου θέλουμε. Αυτό που χρειάζεται είναι να μελετήσουμε και να τελειοποιήσουμε την «εαρινοποίηση», που χονδρικά σημαίνει την προετοιμασία του σπόρου για το τι θα αντιμετωπίσει το φυτό που θα ξεπεταχθεί από μέσα του. Δεν είναι όλα αυτά σύμφωνα με την κομματική ιδεολογία; Πόσο γρήγορα περιμένεις αποτελέσματα, σύντροφε Λυσένκο; Σε λίγα χρόνια, σύντροφε Ιωσήφ Βησαριόνοβιτς, αν έχω την υποστήριξή σου.

Πρέπει να δούμε το δίλημμα του Στάλιν με συμπάθεια (σ’ αυτό συμφωνήσαμε). Στην ακραία του μορφή θυμίζει τον καρκινοπαθή που, στην απελπισία του, παραδίδεται στα οποιαδήποτε γιατροσόφια. Θα θεωρήσουμε δίκαιο να δούμε το αρχικό «τράβα μπροστά» του Στάλιν προς τον Λυσένκο από αυτή τη σκοπιά. Ο ίδιος δεν είχε καμία σχέση με την επιστήμη και έπρεπε να στηριχθεί στη διαίσθησή του. Θα μπορούσαμε ακόμα να υποθέσουμε ότι η διαίσθησή του τον προδιέθετε υπέρ του Βαβίλοφ. Αλλά αυτό δεν θα ήταν αρκετό για να ξεπεράσει την απογοήτευση, από το ότι η επιστήμη δεν θα έδινε τα άμεσα αποτελέσματα που χρειαζόταν επειγόντως. Τι πιο φυσικό να στραφεί προς τον Λυσένκο; Μήπως, λοιπόν, πρέπει να διερωτηθούμε αν η απαρχή της παντοδυναμίας του Λυσένκο βρισκόταν στην ανάγκη για την αντιμετώπιση του επισιτιστικού προβλήματος που μάστιζε τη Σοβιετική Ένωση και όχι στην αντίθεση μεταξύ ιδεολογίας και επιστήμης;  Ας κρατήσουμε το ερώτημα.  

Το βιβλίο μάς πληροφορεί για δυο συναντήσεις του Στάλιν με τον Βαβίλοφ.  Στην πρώτη, ο  Βαβίλοφ διατάσσεται, ως πρόεδρος της Πανενωσιακής Λενινιστικής Ακαδημίας Γεωργικών Επιστημών και του Πανενωσιακού Ινστιτούτου Γεωπονικών Ερευνών, να παρουσιαστεί στον Μολότοφ. Βρισκόμαστε στο έτος 1936. Η εαρινοποίηση του Λυσένκο έχει πάρει το πράσινο φως και έχει επεκταθεί στους σταθμούς έρευνας και παραγωγής σπόρων της ΕΣΣΔ από το 1932. Αλλά έχει επίσης προηγηθεί ο μεγάλος λιμός του 1932-33, με 4 έως 7 εκατομμύρια νεκρούς μόνο στην Ουκρανία. Κάποια στιγμή, η μυρωδιά της πίπας προδίδει την παρουσία του Στάλιν. Αρκείται σε μια φράση: «Αυτό που θέλουμε, ακαδημαϊκέ Βαβίλοφ, είναι να ξεπεράσουμε τα 80 εκατομμύρια τόνους σιτηρών. Για μας αυτό θα ήταν αρκετό», λέει – και εξαφανίζεται. Δεν προδίδει αυτή η φράση μια αμφιβολία για την αποτελεσματικότητα του προγράμματος Λυσένκο; Και ότι η αντίθεση μεταξύ των επιστημονικών πεποιθήσεων του Βαβίλοφ και της κομματικής ιδεολογίας ωχριούσε μπροστά στο επισιτιστικό πρόβλημα;

Στη δεύτερη συνάντηση, το 1939, ο Βαβίλοφ διατάσσεται να παρουσιαστεί μπροστά στον Στάλιν. Ο δικτάτορας του συμπεριφέρεται με σκαιότητα. Πότε, επιτέλους, πολίτη Βαβίλοφ θα παύσετε να ασχολείστε με τα λουλούδια και να στρέψετε την προσοχή σας στα προβλήματα που απασχολούν το λαό; Ακούγεται ως επίπληξη και ως διαταγή για αντιστροφή πορείας. Διαβάστε το όμως ως εξής: Δεν θα μπορούσατε, κύριε Βαβίλοφ, να παύσετε να ασχολείστε με τα λουλούδια και να στρέψετε την προσοχή σας στα προβλήματα που απασχολούν το λαό; Τώρα, η διαταγή παίρνει το νόημα της προτροπής και υποδηλοί ελπίδα προς την επιστήμη. Με λίγη φαντασία, μπορούμε να το ερμηνεύσουμε και ως μια σιωπηρή αναγνώριση της αποτυχίας του Λυσένκο.  

Αλλά είναι πια αργά. Η «Μηχανή» βρίσκεται σε λειτουργία για πάνω από 5 χρόνια. Πρόκειται για μια τεράστια χοάνη που ρουφάει και καταπίνει όσους έχουν σημαδευτεί με το στίγμα του εχθρού του λαού. Είναι μια μηχανή από αυτές που άπαξ και στηθούν έχουν την ιδιότητα να γιγαντώνονται και να θεριεύουν πέρα από κάθε έλεγχο. Η λαμπρή ομάδα του Βαβίλοφ έχει διαλυθεί και κάθε αμφισβήτηση του Λυσένκο από τη μια ώς την άλλη άκρη της Ένωσης είναι αρκετή να σε βάλει στο δρόμο προς τη χοάνη. Οι συνεργάτες του Βαβίλοφ, τελικά και ο ίδιος, έχουν ήδη μπει σ’ αυτόν το δρόμο.

Η τρίτη σκηνή στο Κρεμλίνο γίνεται μεταξύ Στάλιν και Σεργκέι Βαβίλοφ. Ο Νικολάι Βαβίλοφ είναι νεκρός, όμως ο Σεργκέι, επίσης ακαδημαϊκός, δεν γνωρίζει ούτε μπορεί να μάθει τίποτε για την τύχη του αδελφού του. Ο Στάλιν τηλεφωνεί στον Μπέρια: «Λαβρέντι, ξέρεις τίποτε για κάποιον Νικολάι Βαβίλοφ;» Το τηλεφώνημα επιστρέφεται σε λίγα λεπτά: ο Νικολάι πέθανε από υποκείμενα νοσήματα. Τα συλλυπητήρια του Στάλιν προς τον Σεργκέι Βαβίλοφ συνοδεύονται με τη φράση: τι κρίμα να χάσουμε έναν τέτοιο άνθρωπο! Ευγένεια, προσποίηση, ωμός κυνισμός; Ή μια φευγαλέα στιγμή μετάνοιας και αυτοκριτικής; Μήπως ακόμα και μια ομολογία απώλειας του ελέγχου της Μηχανής;  Εδώ θα χρειαστεί να επιστρατεύσετε όλη τη δύναμή σας για κατανόηση και επιείκεια, αλλά αυτή είναι η συμφωνία μας. 

Η τακτική του Λυσένκο

Ο δεύτερος πρωταγωνιστής, αν και πιο άσημος, θα απαιτήσει ακόμα πιο μεγάλη δύναμη εκ μέρους μας για κατανόηση και επιείκεια. Αν δεχθούμε ότι η συμπεριφορά και η δράση του στηριζόταν σε ένα «ευγενές» υπόβαθρο, αυτό το υπόβαθρο δεν ήταν η επιστήμη. Ο Λυσένκο ποτέ δεν τη διδάχθηκε και ποτέ δεν την άσκησε. Να υποθέσουμε ότι «πίστευε» στην εαρινοποίηση (χωρίς να μας ξεφεύγει ότι το «πιστεύω δεν έχει θέση στη επιστήμη) και ότι αυτή η παθολογική εμμονή τον τύφλωσε μέχρι του σημείου να εξοντώσει κάθε αντίθετη φωνή; Ότι για να το πετύχει έπρεπε να καπηλευτεί την ιδεολογία του κόμματος;  Ή ότι δεν υπήρχε ούτε πίστη σε μια ιδέα ούτε κίνητρο για βελτίωση της γεωργικής παραγωγής, απλώς και μόνο μια ασίγαστη δίψα για εξουσία; Επιστρατεύστε όποια δύναμη σας έμεινε για κατανόηση και επιείκεια και επιλέξετε όποια εκδοχή επιθυμείτε. Το γεγονός είναι ένα: δεν είναι σπάνιοι αυτοί που διαφωνούν με την επικρατούσα επιστημονική αντίληψη, έχουν ένα ρόλο να παίξουν στην ανέλιξη της επιστήμης. Όμως, όσο μανιώδεις και αν είναι με τις απόψεις τους, δεν μπορούν να τις επιβάλουν χωρίς τη συμμαχία της εξουσίας. Ο πλουραλισμός δρα εναντίον τους όπως το ζιζανιοκτόνο. Όποιος και αν ήταν ο Λυσένκο δεν θα μπορούσε να οδηγήσει στον λισενκοϊσμό χωρίς τη Μηχανή, τη χοάνη που ρουφούσε μέσα της όποιον τύχαινε να χριστεί εχθρός του λαού.

Ο Λυσένκο αποδείχθηκε άριστος χρήστης της Μηχανής. Στα δήθεν επιστημονικά συνέδρια, οι πύρινες ομιλίες του αρκούνταν σε μια περιγραφή της ιδέας του. Όσο για το γιατί δεν υπήρχαν «ακόμα» αποτελέσματα, έφταιγε το πανεπιστημιακό κατεστημένο που είχε κυριεύσει τους σταθμούς έρευνας και τις αίθουσας διδασκαλίας και είχε εμποτίσει τους γεωπόνους με τις ιδέες του μεντελισμού. Ο οποίος μεντελισμός ήταν μια εξωπραγματική θεωρία ασυμβίβαστη με το πνεύμα του μαρξισμού- λενινισμού, ρατσιστική και ντετερμινιστική, αντίθετη στην ταχύτητα της εξέλιξης και, επομένως, αντι-δαρβινική! Αργότερα δεν χρειαζόταν καν να αναφερθεί στην επιστήμη, στα υπέρ της εαρινοποίησης και στα κατά του μεντελισμού: σύντροφοι, οφείλω να σας πω ότι αυτή είναι και η γραμμή του Κόμματος (και ο νοών νοείτω). Τα άλματα ώς την κορυφή της ακαδημαϊκής πυραμίδας έρχονταν το ένα πίσω απ’ τ’ άλλο και συνοδεύονταν από μαζικές υποβαθμίσεις και απολύσεις. Υποβάθμιση και απόλυση ισοδυναμούσε με το στίγμα του εχθρού της επανάστασης. Το λόγο είχε η Μηχανή. Όμως, η εξίσωση του μεντελισμού με τον αντι-μαρξισμό δεν αρκούσε για το έργο της χοάνης, χρειαζόταν να λαδωθούν τα γρανάζια της. Άλλο λάδι για πολιτικούς, άλλο για στρατιωτικούς, άλλο για επιστήμονες, άλλο για διανοούμενους, άλλο για καλλιτέχνες. Όμως το βασικό συστατικό ήταν το ίδιο: συνωμοσία. Για τους βιολόγους ήταν η συμμετοχή στο Εργατικό Αγροτικό Κόμμα, υπαρκτό ή κατασκευασμένο, δεν είχε σημασία. Για τους λιγότερο γνωστούς αλλά πολλά υποσχόμενους μεντελιστές, το πρωτόκολλο ήταν απλό: σύλληψη, ανάκριση, «ομολογία», δίκη και εκτέλεση ή καταναγκαστικά έργα στη Σιβηρία, όλα με συνοπτικές διαδικασίες. Οι διάσημοι αποτελούσαν πιο ενοχλητικές περιπτώσεις, που όμως είχαν την ίδια κατάληξη.

Ήταν θέμα χρόνου πριν το οικοδόμημα Λυσένκο καταρρεύσει κάτω από την πίεση της αποτυχίας του, αλλά και λόγω της γιγάντωσης της βιολογίας στον δυτικό κόσμο ακριβώς στον αντίποδα των δοξασιών του λισενκοϊσμού. Η απομάκρυνση του Χρουστσόφ  από την εξουσία άφησε τον Λυσένκο χωρίς πολιτική στήριξη. Το τελειωτικό φύσημα στον αχυρένιο πύργο το έδωσε ο θαρραλέος Αντρέι Ζαχάροφ (πατέρας της  σοβιετικής βόμβας υδρογόνου, βραβείο Νόμπελ για την Ειρήνη, πολύ μεγάλο ψάρι για τις δαγκάνες του Λυσένκο), σε ένα δημόσιο και ονομαστικό κατηγορητήριο εναντίον του, συνοδευμένο με μια περιγραφή της κατάντιας των βιολογικών επιστημών στη Σοβιετική Ένωση. Χρόνια αργότερα, τον βρίσκουμε στο εστιατόριο της Ακαδημίας, απογυμνωμένο από κάθε εξουσία, μόνον στο τραπέζι του, περιφρονημένο επιδεικτικά από τους άλλους ακαδημαϊκούς. Μετά βίας ο δημοσιογράφος τού αποσπά λίγες λέξεις. Είναι το θύμα μιας άνισης αναμέτρησης, αυτός, ένα παιδί από μια φτωχή και άσημη οικογένεια έναντι μιας κλίκας σπουδαγμένων γλωσσομαθών επιγόνων της προεπαναστατικής ελίτ, που έχουν ισχυρές διασυνδέσεις με το επιστημονικό κατεστημένο της Δύσης. Και για τις συλλήψεις, τις εξορίες, τις εκτελέσεις; Δεν είχε καμιά σχέση με όλα αυτά.  Αν στο σημείο αυτό έχει εξαντληθεί η διάθεσή σας για καλοπροαίρετη κριτική, δεν θα σας ψέξω.  

Το βιβλίο εξιστορεί τις περιπτώσεις των τριών επιφανέστερων θυμάτων με το ίδιο πρώτο όνομα: Κολτσόφ, Βαβίλοφ και Τιμοφέγιεφ-Ρεσόφσκι.  Η έρευνα του συγγραφέα είναι εξονυχιστική, η γραφή ακριβής και ρέουσα, χωρίς συναισθηματική φόρτιση, το σκηνικό ζωντανό. Ο συγγραφέας φρόντισε να παραδώσει ένα κείμενο που μπορεί να κατανοηθεί από τον μέσο αναγνώστη ο οποίος δεν έχει ιδιαίτερες γνώσεις για το αντικείμενο της βιολογίας, ένα όντως χρήσιμο και συναρπαστικό ανάγνωσμα για όλους. Ο λυσενκοϊσμός έχει την ίδια αποτρόπαια όψη, ανεξάρτητα από το αν το φως που ρίχνεται επάνω του έρχεται από τα δεξιά ή από τα αριστερά, δεν ανήκει σε καμιά κοσμοθεωρία, ανήκει μόνο στα απόβλητα της ιστορίας. Με δεδομένο ότι το φαινόμενο Λυσένκο είναι άγνωστο ή μόνο επιδερμικά γνωστό στο ευρύτερο κοινό της χώρας, η συμβολή του Θάνου Καψάλη είναι πολύτιμη.

Μπορεί να είχε δίκιο ο Λυσένκο;

Θα κλείσω αυτό το σημείωμα επιστρέφοντας στα διδάγματα που μπορούμε να αντλήσουμε από το φαινόμενο Λυσένκο. Για το μεγάλο μάθημα, το πόσο επικίνδυνο μπορεί να είναι το πάντρεμα της ιδεολογίας με την εξουσία, έχουν γραφτεί πολλά. Θα περιοριστώ επομένως σε δυο λιγότερο χτυπητά αλλά επίσης σημαντικά διδάγματα. Το πρώτο έχει να κάνει με τη συνοδοιπορία του κράτους με την επιστήμη. Το «δίλημμα του Στάλιν» μεταξύ Βαβίλοφ και Λυσένκο το βρίσκουμε στην καθημερινότητα της έρευνας στον ανεπτυγμένο και δημοκρατικό κόσμο. Όποιος υπέβαλε έστω και μια πρόταση για χρηματοδότηση έρευνας (κάτι που έκανα για 30 χρόνια), γνωρίζει ότι πρέπει να θέσει «στόχους» και να υποσχεθεί «παραδοτέα». Γνωρίζουμε βέβαια ότι δεν μπορεί να προβλεφτεί ή να καθοδηγηθεί η επιστημονική πρωτοτυπία και να προδιαγραφεί το αποτέλεσμα της. Η ελευθερία αποτελεί προϋπόθεση για να καρποφορήσει η επιστήμη. Αλλά αυτό αποτελεί ιδανική συνθήκη που ίσως ποτέ δεν βρήκε ούτε θα βρει την πλήρη εφαρμογή της, γιατί προσκρούει στην πολυπλοκότητα κάθε ανθρώπινης κοινωνίας. Μέσα σ’ αυτή την πολυπλοκότητα γεννιούνται αντικρουόμενες ιδέες, συμφέροντα και τριβές που περιορίζουν, αν δεν αναιρούν, την ελευθερία στη γνώση.  Σε ένα δημοκρατικό πολίτευμα, η λύση βρίσκεται στο δικαίωμα και στην υποχρέωση της πολιτείας να θέτει τις προτεραιότητες και να επιλύει τις τριβές ως η μόνη θεσμικά υπεύθυνη έναντι του πολίτη. Ο επιστήμονας λειτουργεί ως σύμβουλος, όμως ως απαραίτητος σύμβουλος. Δεν είναι τόσο απλό. Η σχέση μεταξύ της παραγωγής και της χρήσης της γνώσης γίνεται ολοένα και πιο δύσκολη σε έναν κόσμο όπου η δύναμη έχει γίνει ταυτόσημη με τη γνώση. Η συνύπαρξη και η συνεξέλιξη της δημοκρατίας με την επιστήμη αποτελεί ίσως μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις στην ιστορία της ανθρωπότητας. Αυτό το διδάσκει με τον πιο πειστικό –και οδυνηρό– τρόπο το φαινόμενο Λυσένκο.

Το δεύτερο μάθημα έχει να κάνει με το ερώτημα: μήπως η εξέλιξη της επιστήμης έχει τελικά δικαιώσει τον Λυσένκο; Δεν είναι μόνο δικό μου ερώτημα. Το έχω συναντήσει σε πολλές καλόπιστες και κάποιες όχι τόσο καλόπιστες συζητήσεις. Απαιτεί μια απάντηση. Η μοριακή βιολογία, που κατά σύμβαση άρχισε το 1953 με την ανάγνωση της δομής του DNA από τους Watson και Crick, μας έχει δώσει σήμερα τη δυνατότητα να τροποποιήσουμε ένα γονίδιο κατά βούληση. Πόσο μακριά είμαστε από το να δημιουργήσουμε ποικιλίες σιτηρών που θα ευδοκιμούν εκεί που δεν πέτυχαν ο Βαβίλοφ και ο Λυσένκο; Σίγουρα πολύ πιο κοντά από ό,τι τη δεκαετία του 1930. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο Λυσένκο ήταν πιο κοντά στη λύση απ’ ό,τι ο Βαβίλοφ;  Μήπως σημαίνει, ακόμα, ότι ο Λυσένκο ήταν πολύ πιο μπροστά από την εποχή του;  Σε μια συνέντευξη του, ο Watson είπε ότι αν ο Delbrück ήταν ο επιστημονικός πατέρας του, ο Νικολάι Τιμοφέγιεφ-Ρεσόφσκι, ήταν ο παππούς του. Να υποθέσουμε ότι ο Λυσένκο βοήθησε τον εγγονό καρατομώντας επιστημονικά τον παππού; Για τον Τιμοφέγιεφ-Ρεσόφσκι, η πρόοδος περνούσε μέσα από την κατανόηση του γονιδίου, για τον Λυσένκο μέσω της κατάργησής του.

Στη επιστήμη υπάρχουν άλματα, αλλά δεν υπάρχουν μετέωρα άλματα. Αν κάποια απ’ αυτά μας δίνουν στην αρχή την εντύπωση πως είναι μετέωρα, τελικά δένονται μεταξύ τους σε μια άρρηκτη αλυσίδα που συνιστά τον κορμό της επιστήμης. Η σημερινή επιστήμη έχει δικαιώσει τον Λυσένκο τόσο όσο η προσσελήνωση του Nιλ Άρμστρονγκ δικαίωσε τους κτίστες του Πύργου της Βαβέλ. 

*Μέρος αυτού του σημειώματος στηρίχτηκε σε μια διάλεξή μου στο Πρόγραμμα της Βιοηθικής του Πανεπιστημίου Κρήτης, για το πώς κρίνουμε αν κάποιος είναι ή δεν είναι μπροστά από την εποχή του. Ευχαριστώ το συγγραφέα του βιβλίου για διευκρινίσεις. Θεωρώ ότι η βιβλιογραφία που παρατίθεται στο βιβλίο είναι επαρκής γι’ αυτόν που θα θελήσει να εντρυφήσει στο φαινόμενο Λυσένκο.