1.
Πριν από 20 χρόνια οι αρμόδιοι ανακοίνωναν την εξάλειψη της ιλαράς στις ΗΠΑ. Ήταν το 2000 και η είδηση, για όσους την πρόσεξαν ίσως περισσότερο απ’ όσο θα έπρεπε, προστέθηκε σα μικροσκοπική πινελιά στο τότε θριαμβευτικό Τέλος της Ιστορίας. Με αυτό δεν υπονοώ ότι ο Φράνσις Φουκουγιάμα σκεφτόταν ιούς και λοιμώξεις όταν μας έδωσε την τόσο εύστοχη επιγραφή του Interregnum 1989-2001. Περισσότερο αναφέρομαι στο εορταστικό κλίμα το οποίο ευαγγελιζόταν τα καλά και θαυμαστά που έφερνε η νέα εποχή. Τίτλοι όπως “Market Unbound” περιέγραφαν το unleashing (ξαμόλυμα) του καπιταλισμού σε τόνους επικοτσιαρλιντικούς. Άλλοι, υπό την επήρεια του dot-com bubble, της πρώτης ιντερνετικής φούσκας των χρηματιστηρίων όπου οι δείκτες αυξήθηκαν έως και 400%, μιλούσαν για friction-free capitalism. Ο ψηφιακός καπιταλισμός χωρίς λουριά και χωρίς τριβές έχασκε σαν νεο-ουτοπική παραφωνία απέναντι στους Μεγάλους Ενοποιητικούς Μύθους που κατέρρεαν σαν ντόμινο ο ένας μετά τον άλλο.
Σχεδόν ταυτόχρονα, η χαρτογράφηση του Ανθρώπινου Γονιδιώματος με το Human Genome Project (ακόμη δυσκολεύομαι να κατασταλάξω σε μια απόδοση του Genome) έγινε δεκτή με τις πρέπουσες καραμούζες. Γεμάτο DNA-ικό ντετερμινισμό, το Γενομικό Μέλλον υποσχόταν Υγεία και Μακροημέρευση. Μέσα σε αυτή την ευωχία, η είδηση ότι η ιλαρά ανήκε στο παρελθόν προστέθηκε στον κατάλογο κεκτημένων και αυτονόητων, σαν η ανθρώπινη κατάσταση να είχε αποκτήσει πιστωτική κάρτα με πλατινένια και ανεξάντλητα προνόμια. Ήταν εκπλήρωση αναμενόμενης προσδοκίας, αλλά και ένδειξη των νέων τεχνοκρατικών, πεζών προβλημάτων που θα μας απασχολούσαν στο φουκουγιαμικό «αυτοί ζήσανε καλά κι εμείς καλύτερα».
Ήταν ενδιαφέρον ότι το Τέλος της Ιλαράς συνέπιπτε με το Τέλος της Ιστορίας. Μαζί με άλλα μεταδοτικά νοσήματα, η ιλαρά είχε παίξει καθοριστικό ρόλο στη λευκοευρωπαϊκή επέκταση προς τους νέους κόσμους –Αμερικές, Αυστραλία– και την εξολόθρευση αυτόχθονων πληθυσμών, από το Τενοκτιτλάν, την αζτεκική πρωτεύουσα, και τους Ινδιάνους της Βόρειας Αμερικής, μέχρι Νέα Γουινέα και Νότια Αυστραλία.
Λοιμώξεις και επιδημίες –ανεμοβλογιά, ιλαρά, γρίπη, πανώλη, φυματίωση, τύφος, χολέρα, ελονοσία– πρωταγωνιστούν στο Guns, Germs, and Steel. The Fate of Human Societies του Jared Diamond[1]. Οργανωμένο σε 19 κεφάλαια (με παραπομπές και βιβλιογραφία 28 σελίδων) το βιβλίο είναι εγκυκλοπαιδικό tour de force που ακολουθεί τις διαφορετικές ιστορικές διαδρομές ηπείρων από την εποχή των τελευταίων παγετώνων. Η ασυνήθιστη προσέγγισή του συνδύασε βιογεωγραφία, κυτταρογενετική δημητριακών, μικροβιακή εξέλιξη, και ζωική συμπεριφορά (ποια και πόσα μεγάλα θηλαστικά είχαν προδιάθεση να εξημερωθούν), προκειμένου να εξηγήσει πώς και γιατί ευρωασιατικές κοινωνίες κατέληξαν να έχουν Κανόνια, Μικρόβια, και Ατσάλι που τους έδωσαν συντριπτική υπεροχή. Περισσότεροι Ινδιάνοι πέθαναν από λοιμώξεις παρά από όπλα Ευρωπαίων, αλλά ο Diamond πάει ένα βήμα παραπέρα εξηγώντας την έλλειψη ανοσίας των Ινδιάνων όταν πρωτοσυνάντησαν ευρωπαϊκούς ιούς και μικρόβια.
Το 9ο κεφάλαιο με τον ευρηματικό τίτλο “Zebras, Unhappy Marriages and The Anna Karenina Principle” (Ζέβρες, Δυστυχισμένοι Γάμοι και Άννα Καρένινα) αναλύει τις προϋποθέσεις εξημέρωσης μεγάλων θηλαστικών. Ο Diamond ξεκινά παραφράζοντας τη διάσημη πρώτη πρόταση της αγγλικής μετάφρασης της Άννα Καρένινα: “Happy families are all alike; Every unhappy family is unhappy in its own way” («Όλες οι ευτυχισμένες οικογένειες είναι ίδιες· αλλά κάθε δυστυχισμένη οικογένεια είναι δυστυχισμένη με τον δικό της τρόπο):
Domesticable animals are all alike; every undomesticable animal is undomesticable in its own way. Όλα τα ζώα που εξημερώθηκαν είναι ίδια. Αλλά κάθε μη εξημερώσιμο ζώο είναι μη εξημερώσιμο με τον δικό του μοναδικό τρόπο.
Εφικτή σε λίγες μόνο περιοχές, η εξημέρωση οδήγησε στη μακρόχρονη συμβίωση ανθρώπων και ζώων, με αποτέλεσμα μικροοργανισμοί να πηδούν από ζωικά reservoir σε ανθρώπινους πληθυσμούς, και μαζί με λοιμώξεις να αναπτύσσονται και ανοσίες.
Herd immunity είναι έννοια-κλειδί της Επιδημιολογίας, αλλά η λέξη herd είναι και επιβίωση από το deep past, το βαθύ προϊστορικό παρελθόν όπου αγέλες ανθρώπων και ζώων συζούσαν, εξελίσσονταν από κοινού και μοιράζονταν γενετικό υλικό μέσω ιών, μικροβίων και παρασίτων. Η μακρόχρονη συνύπαρξη ανθρώπων και μεγάλων θηλαστικών στην Ευρασία ήταν ανύπαρκτη στις Αμερικές με αποτέλεσμα οι Ινδιάνοι να βρεθούν παντελώς απροετοίμαστοι όταν εμφανίσθηκαν οι απρόσκλητοι επισκέπτες και κονκισταδόρες.
Οι συνήθεις ιστορίες εστιάζουν στις literate κοινωνίες που ήδη είχαν γραφή, αλλά ο φυσιολόγος συγγραφέας τού Guns, Germs, and Steel σπρώχνει τη Longue Durée στα άκρα και μας δίνει καινούργιους τρόπους να σκεφτούμε ιστορία και γεωγραφία πριν την ανακάλυψη της γραφής που συνιστά 99,9% της παρουσίας των ανθρώπινων ειδών.
2.
Σήμερα ξέρουμε ότι η είδηση του θανάτου της ιλαράς απεδείχθη υπερβολική.
Μετά τα προειδοποιητικά περιστατικά ιλαράς στην Ντίσνεϋλαντ της Καλιφόρνιας το 2015, το 2019 ήταν χρονιά της ιλαράς, καθώς το CDC ανακοίνωσε 1.282 κρούσματα σε 31 πολιτείες των ΗΠΑ – ο μεγαλύτερος αριθμός από το 1992. Τα περισσότερα συνέβησαν σε κλειστές κοινότητες που δεν εμβολιάζονται και σε ανθρώπους που κάνουν συχνά διεθνή ταξίδια. Αν και δεν υπήρξαν θάνατοι, εκατοντάδες ασθενείς χρειάσθηκε να εισαχθούν σε νοσοκομείο και δεκάδες είχαν σημαντικές επιπλοκές (πνευμονία και εγκεφαλίτιδα). Στον υπόλοιπο κόσμο, η εικόνα ήταν πολύ χειρότερη. Σύμφωνα με ΠΟΥ και CDC, περισσότεροι από 140.000 άνθρωποι πέθαναν από ιλαρά το 2018, ενώ στους πρώτους 6 μήνες του 2019 υπήρξαν τα περισσότερα περιστατικά από το 2006. Οι μεγαλύτερες αυξήσεις κρουσμάτων ήταν σε Αφρική (900%), Δυτικό Ειρηνικό (230%) και Ευρώπη (150%.)
Η Δευτέρα Παρουσία της Ιλαράς φέρνει στη σκέψη σχεδόν αντανακλαστικά τους Anti-vaxxers. Σαν αμετανόητος λιτεραλιστής θα προτιμούσα να γράφονται Anti-vaccers ώστε να διατηρείται η ορθογραφία του Vaccinae από το λατινικό Vacca/Αγελάδα, αλλά δεν μπορούμε να τα έχουμε όλα. Αν και ο όρος Anti-vax πρωτοεμφανίσθηκε στα λεξικά το 1996 (άλλο ένα δώρο του Τέλους της Ιστορίας;) η εναντίωση σε εμβόλια από ανθεκτικά και σταθερά αναπαραγόμενα γκέτο χρονολογείται, τουλάχιστον στη Δύση, από τους εμβολιασμούς που ξεκίνησε ο Τζέννερ στα τέλη του 18ου αιώνα[2].
Σε αντίθεση με το δίπολο disease/illness, ασθένεια/νόσος, που τροφοδοτεί μια τεράστια ποικιλία γραψίματος –blog, δοκίμια, memoir, διηγήματα, μυθιστορήματα Αδριαμυκίνης– και πλημμυρίζει τα σόσιαλ, τα εμβόλια είναι κατά κανόνα αθόρυβα και γίνονται για να ξεχαστούν. Αλλά παραδόξως, οι Antivaxxers τούς προσδίδουν ένα απροσδόκητο και σκοτεινό γκλαμ.
Οι χάρντκορ αντιβαξεριστές είναι αδιαπέραστοι από εμπειρικά αποτελέσματα και επιχειρήματα και το μόνο που ακούν είναι οι αντηχήσεις της φωνής τους. Όμως γύρω από τον σκληρό πυρήνα του αντιβαξερισμού απλώνεται ένας ευρύτερος ασαφής και αμφίθυμος εμβολιοσκεπτικισμός (vaccine hesitancy) που αμφισβητεί, επαναπροσδιορίζει και περιπλέκει την εξειδικευμένη γνώση, τους ρόλους των εμβολιαζομένων και, στο όριο, το ερώτημα τι είναι fact/γεγονός. “Περιπλέκει” με την έννοια του complicate και προσθέτει καινούργιες διαστρωματώσεις στην πρόσληψη επιδημιολογικών κλινικών δεδομένων και πρακτικών που αλλάζουν διαρκώς.
Τέτοιες softer περιρρέουσες εμβολιοφοβίες διαπερνούν το On Immunity της Eula Biss. Το βιβλίο (ανάμεσα στα 10 καλύτερα του New York Times Book Review για το 2014) είναι μείγμα μεμουάρ, ρεπορτάζ, ιστορίας, creative non-fiction και ανοσοσημειωτικής (πριν διαβάσω την Biss δεν είχα ιδέα ότι κάποιοι έφτιαξαν ένα πράγμα που το έλεγαν immunosemiotics). Σε ένα από τα πλέον ενδιαφέροντα σημεία, η συγγραφέας χρησιμοποιεί βαμπίρ και τον Δράκουλα του Στόκερ προκειμένου να εξηγήσει το δίπολο Self/Non-self της Ανοσολογίας. Όπως τα βαμπίρ είναι undead, ούτε ζωντανά ούτε πεθαμένα, το ανοσολογικό Non-self βρίσκεται επέκεινα τόσο από τον γνώριμο Εαυτό/Self όσο και από τα πολυσυζητημένα Other και Foreign. Η Μη-Εαυτότητα/Ετερότητα του ανοσολογικού Non-self παραπέμπει σε μία τρίτη διάσταση όπου, εκτός από το Εαυτό και το Ξένο σαν διακριτά πράγματα, τα ανθρώπινα όντα ανήκουμε ταυτόχρονα και σε μια συνέχεια: “We are […] continuous with everything here on earth. Including, and especially, with each other. Είμαστε συνεχείς με κάθε τι στη γη, αλλά και πάνω απ’ όλα μεταξύ μας”.
Αυτό το ανήκειν δεν είναι κάποια φαντασιακή, ψυχολογική, ή νοητική συλλογικότητα. Πρόκειται για βιο-συνέχεια και ανοσο-αλληλο-εξάρτηση. Διερευνώντας το Non-self, η Biss οδηγείται στο σημαντικότερο insight του βιβλίου: “Immunity is a public space. Η ανοσία είναι δημόσιος χώρος.” Είναι κάτι που μοιραζόμαστε όλες και όλοι. Αποτελεί δομική συνθήκη της ανθρώπινης κατάστασης. Βρίσκεται πριν από το public space/τον δημόσιο χώρο των πολιτικών φιλοσόφων. Υπό κανονικές συνθήκες η ανοσία είναι αόρατη για το ευρύ κοινό και δεν τη σκεπτόμαστε. Αλλά, σε συνθήκες πανδημίας, η έλλειψή της μετατρέπεται σε κατάσταση πολιορκίας, έκτακτα μέτρα και πλανητικό lockdown. Οι Πολιτείες χρειάζονται αντισώματα.
3.
Αμαρτίαι γονέων: 89% των κρουσμάτων του 2019 συνέβησαν σε παιδιά αντιεμβολιαστών στις λεγόμενες κλειστές κοινότητες που αρνούνται να εμβολιασθούν. Στο επίκεντρο της επιδημίας στη Νέα Υόρκη το ποσοστό εμβολιασμού ήταν 79,5% (πολύ χαμηλότερο από το 95% που θεωρείται απαραίτητο για να συντηρήσει ανοσία αγέλης σε κάτι τόσο μεταδοτικό όσο η ιλαρά).
Η άρνηση εμβολιασμών αποτελεί ιστορική σταθερά, αλλά υπάρχει τεράστια διαφορά ανάμεσα στον αντιβαξερισμό του 19ου αιώνα όταν κανείς δεν ήξερε πώς δούλευαν τα εμβόλια, και τον αντιβαξερισμό το 2020, εν τω μέσω πρωτοφανούς πρόσβασης σε δεδομένα, μελέτες και πληροφορίες για την αξία τους. Είναι έντονος ο πειρασμός να πει κανείς ότι οι αντιβαξεριστές είναι άσχετοι, αλλά το μορφωτικό επίπεδό τους είναι πολύ πάνω από τον μέσο όρο. Σε μία μελέτη οι γονείς εμβολιοσκεπτικιστές ήταν οικονομολόγοι, δικηγόροι, διακοσμητές, ψυχολόγοι, εργαζόμενοι στην πληροφορική και εναλλακτικοί θεραπευτές. Η πιο ακραία που ήταν εναντίον κάθε εμβολιασμού ήταν καθηγήτρια σε σχολή νοσηλευτικής[3].
Το θετικό είναι ότι παρά τον θόρυβο που ξεσηκώνει κατά διαστήματα, ο αντιβαξερικός ζήλος είναι ταμπουρωμένος και απομονωμένος σε ψυχικούς και επιδημιολογικούς θύλακες που δεν επηρεάζουν το mainstream. Για παράδειγμα, στα δημόσια σχολεία της Νέας Υόρκης γύρω από το επίκεντρο ιλαράς του 2019 τα ποσοστά εμβολιασμού ξεπερνούν το 99%[4]. Ευτυχώς οι σιωπηλές πλειοψηφίες εμβολιάζονται.
Αλλά ο εμβολιοσκεπτικισμός ανακινεί επιστημολογικά, πολιτικά και δεοντολογικά ερωτήματα. Πώς ξέρουμε αυτό που ξέρουμε; Πώς αποδεχόμαστε κάτι σαν γεγονός ενώ απορρίπτουμε κάτι άλλο; Μέχρι πού φτάνει η γονική εξουσία; Όταν οι γονείς δεν εμβολιάζουν τα παιδιά τους βρίσκονται εντός των ορίων της γονικής ευθύνης ή κάνουν κατάχρηση της εξουσίας τους; Ποια είναι τα μυστικά των κλειστών κοινοτήτων; Τι είναι αυτό που τις συντηρεί και τις αναπαράγει; Είναι τα προγράμματα εμβολιασμών «όλα ή τίποτα» ή μπορούν οι καταναλωτές να διαλέγουν εμβόλια κατά το δοκούν; Η Biss περιγράφει μητέρες που ενώ συμφωνούν με το MMR, το τριπλό εμβόλιο ιλαράς, ερυθράς και παρωτίτιδας, δεν εμβολιάζουν τα παιδιά τους για ηπατίτιδα.
Οι περισσότεροι γιατροί αποφεύγουν τη λέξη «καταναλωτής» για τους αποδέκτες των υπηρεσιών τους, ενώ ακόμη και στον Unbound καπιταλισμό, η φριντμανική περιγραφή των πελατών υπηρεσιών υγείας σαν “health care consumers” συνυπάρχει σε εύθραυστη και αβέβαιη ισορροπία με τον παραδοσιακό patient. Αλλά ο υποψήφιος για εμβολιασμό δεν είναι ασθενής –είναι ένα υγιές άτομο που εμβολιάζεται προκειμένου να μην αρρωστήσει. Και εάν ο υποψήφιος προς εμβολιασμό δεν είναι ασθενής, τι είναι αν όχι καταναλωτής; Και εάν είναι καταναλωτής, δεν πρέπει έστω σε κάποιο βαθμό να είναι Free to choose/Ελεύθερος να διαλέξει;
Στη θεωρία, ο ιδεώδης καταναλωτής διαθέτει σημαντική πληροφορία για το προϊόν που ψάχνει και έχει γνώση της αγοράς για να το βρει στην καλύτερη τιμή. Αλλά ο εμβολιοσκεπτικισμός δεν ενδιαφέρεται πώς διαμορφώνονται οι τιμές των εμβολίων, ποιοι πληρώνουν το κόστος έρευνας, παραγωγής και διανομής τους, ούτε για το εάν οι ολιγοπωλιακές αγορές εμβολίων μπορούν να γίνουν, αν όχι διαφανέστερες, τουλάχιστον πιο ανταγωνιστικές. Οι αντιφρονούντες δεν αμφισβητούν την οικονομία των εμβολίων αλλά την αξία (value) των εμβολίων και την ηθική των εμβολιασμών. Τα θεωρούν άχρηστα, επιβλαβή και πιο επικίνδυνα από τις ασθένειες που προλαμβάνουν. Αλλά με τι είδους γνώσεις και expertise θα αποφασίσει κάποιος εάν το εμβόλιο για ιλαρά, μηνιγγίτιδα, ή πνευμονιόκοκκο πρέπει να γίνει ή όχι; Ή εάν το εμβόλιο για ηπατίτιδα Β είναι πιο επικίνδυνο από την ηπατίτιδα;
Θα περίμενε κανείς ότι η απόφαση υπέρ ή κατά ενός εμβολίου θα ήταν εμπειρική, τεχνική, βαρετή και ιδεώδης για κάποιον αλγόριθμο. Τα εμβόλια έχουν πίσω τους τεράστιες ποσότητες safety και efficacy data από την κλινική χρήση τους σε εκατομμύρια καταναλωτών εδώ και δεκαετίες. Η αξία τους επιβεβαιώνεται και διά του αρνητικού, με τα κρούσματα που εμφανίζονται στους πληθυσμούς οι οποίοι δεν εμβολιάζονται. Αλλά το Vaccinae rifiuto των αντιβαξεριστών παραπέμπει σε κάτι πέρα από το εμπειρικό. Για παράδειγμα, στη μελέτη που αναφέραμε πολλοί γονείς απάντησαν ότι δεν εμπιστεύονται το ιατρικό κατεστημένο.
Η άρνηση εμβολιασμών στις ΗΠΑ άρχισε να ενισχύεται προς τα τέλη της δεκαετίας του 1990 και ήταν παράλληλη με μια γενική χαλάρωση των υποχρεωτικών προγραμμάτων εμβολιασμών. Πάρα πολλές πολιτείες έδιναν δυνατότητα εξαίρεσης από εμβόλια εάν ήταν αντίθετα στις θρησκευτικές και τις φιλοσοφικές πεποιθήσεις των γονέων. Αυτό άλλαξε απότομα τον Ιούλιο του 2015 όταν, μετά την ιλαρά στην Ντίσνεϋλαντ, ο κυβερνήτης της Καλιφόρνια απαγόρευσε τις εξαιρέσεις για προσωπικούς λόγους και επανέφερε ένα αυστηρό υποχρεωτικό πλαίσιο δίχως περιθώρια αποφυγής εμβολιασμών, εκτός και εάν υπήρχαν ιατρικοί λόγοι για τους οποίους ένα παιδί δεν έπρεπε να εμβολιασθεί (κάτι εξαιρετικά σπάνιο). Στον απόηχο του καινούργιου νόμου, τα πνεύματα οξύνθηκαν, η άρνηση εμβολίων προσέλαβε πολιτικές διαστάσεις και οι Antivaxxers άρχισαν να αυτοπαρουσιάζονται και σαν υπερασπιστές των ατομικών ελευθεριών που αντιστέκονται σε μια ασύδοτη κυβέρνηση. Αλλά ποια είναι τα όρια της ελευθερίας του να μην εμβολιασθεί κάποιος;
Οι αρνήσεις εμβολιασμών, και μάλιστα από μορφωμένες και προνομιούχες ομάδες, απηχούν και αλλαγές του good parenting, του τι σημαίνει καλός γονέας σήμερα. Προηγούμενες γενιές έκαναν «ό,τι έλεγε ο γιατρός». Οι σημερινές μητέρες –ο αμερικανικός αντιβαξερισμός που αμφισβητεί αυθεντίες και μονοπώλια των ειδικών είναι κατ’ εξοχήν γυναικεία μετα-φεμινιστική υπόθεση– απαιτούν να ελέγχουν οι ίδιες το περιεχόμενο των εμβολίων, τα προγράμματα εμβολιασμών και την απόφαση εάν τα εμβόλια θα γίνουν ή όχι.
Σε συνθήκες γενικευμένης καχυποψίας, η αμφιθυμία μεταμορφώνεται σε a priori απόρριψη. Πόσο και τι είδους googling πρέπει να κάνει ο καταναλωτής ώστε να ενημερωθεί επαρκώς για να συμμετέχει σε συζητήσεις και αποφάσεις που αφορούν το σώμα του; Ο καθένας μας μπορεί να έχει απάντηση σε τέτοια ερωτήματα, αλλά οι βαθύτερες δυσκολίες στις οποίες παραπέμπουν –questions of evidence, πώς προσλαμβάνουμε και πώς απαντάμε σε πληροφορίες, υλικό και τεχνολογίες που τροποποιούν σώματα και πληθυσμούς– είναι διαρκώς υπό αναδιαπραγμάτευση. Οι διαστάσεις και η περιπλοκότητα του φαινομένου είναι τέτοιες που έχουν δημιουργήσει ειδικούς οι οποίοι μελετούν vaccine behavior και fact-resistance[5]. Tο παραδοσιακό authority των γιατρών –αυτό που οι γονείς του χθες δεν διανοούνταν να αμφισβητήσουν– σχετικοποιείται και γίνεται άλλη μία φωνή στο θόρυβο. Αν μη τι άλλο, ο αντιβαξερισμός αποδεικνύει ότι το διαδίκτυο μάς έχει κάνει εξυπνότερους απ’ όσο είμαστε.
Η αντιβαξερική εμβολιομαχία είναι ακραίο φαινόμενο και σημάδι καιρών που αναζητούν ακρότητες και τις διογκώνουν. Ταυτόχρονα επικοινωνεί με μια γενικότερη αμφιθυμία απέναντι στα medical establishments του 21ου αιώνα που είναι διάχυτη στην κοινωνία αλλά και μέσα στον ιατρικό-νοσηλευτικό κόσμο. Μέχρι πού φθάνει το jurisdiction, η δικαιοδοσία της ιατρικής; Πόσο πραγματικά informed είναι το consent που υπόσχονται οι γιατροί; Ώς ποιο βαθμό τα συστήματα υγείας γίνονται Big Brothers που αποφασίζουν για το καλό μας; Υπάρχουν περιθώρια για διαφωνία και ετεροδοξία στις ιπποκρατικές επιστήμες; Ποιος είναι ο ρόλος των φαρμακευτικών εταιρειών, της διαφήμισης και του μάρκετινγκ στις αγορές περίθαλψης; Αυτά είναι κάποια από τα πολλά και ενδιαφέροντα ερωτήματα που ανακινεί η επιστροφή της ιλαράς μετά το Τέλος της Ιστορίας.
[1] Guns, Germs, and Steel. The Fate of Human Societies του Jared Diamond. Κανόνια, Μικρόβια και Ατσάλι. Η Μοίρα των Ανθρώπινων Κοινωνιών. WW Norton, 1997, 480 σελίδες. Βραβείο Pulitzer, 1998.
[2] Ο εμβολιασμός ήταν διαδεδομένος για αιώνες σε Κίνα και Ινδία. Στην Αμερική εμφανίσθηκε μέσω Αφρικής σχεδόν 70 χρόνια πριν από τον Τζέννερ.
[3] “Autonomy and control among parents who do not comply with recommended pediatric vaccinations. A qualitative case study”. AA Aharon, H Nehama κ.ά., Journal of Community and Public Health Nursing, 4 Ιανουαρίου 2017.
[4] Consequences of Undervaccination – Measles Outbreak, New York City, 2018-19. JR Zucker κ.ά., NEJM, 12 Μαρτίου 2020.
[5] “How Anti-Vaccine Sentiment Took Hold in the United States” από τον Jen Hoffman στους New York Times, 23 Σεπτεμβρίου 2019.
