Η άρνηση του εμβολιασμού και το αντιεμβολιαστικό κίνημα είναι φαινόμενα που δεν επιδέχονται απλές ερμηνείες. Για την κατανόησή τους απαιτείται η ανάλυση πολλών παραμέτρων, δεδομένου ότι πρόκειται για ένα ευρύτερο και πολυπαραγοντικό φαινόμενο που αγγίζει τον σκληρό πυρήνα της φιλελεύθερης δημοκρατίας[1].
Ανάμεσα στις παραμέτρους που έχουν προταθεί είναι το χαμηλότερο επίπεδο στην παιδεία, με βάση τον διαγωνισμό PISA[2], η κατάσταση στα συστήματα υγείας[3], η όσμωση με ακροδεξιές[4] και ακροαριστερές[5] πολιτικές προδιαθέσεις.
Συμπληρωματικά ως προς τα ανωτέρω αναδύεται το θέμα των νοοτροπιών και των αντιλήψεων που ηγεμονεύουν σε διάφορους κοινωνικούς σχηματισμούς. Το νέο φαινόμενο των καιρών, ο αντιεμβολιασμός, φαίνεται να ξυπνάει στερεότυπα, μύθους, αντιλήψεις και νοοτροπίες που ήταν πολύ δύσκολο να ανιχνευθούν προηγουμένως.
ΠΙΝΑΚΑΣ 1 Ποσοστό πλήρως εμβολιασμένων (21 Νοεμβρίου 2021)
Ο ΠΙΝΑΚΑΣ 1 περιλαμβάνει τις 27 χώρες-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και τις τέσσερις υποψήφιες προς ένταξη χώρες, Σερβία, Μαυροβούνιο, Βόρεια Μακεδονία και Αλβανία. Δεν περιλαμβάνει την Τουρκία που είναι τυπικά υποψήφια προς ένταξη χώρα, για προφανείς λόγους[6].
Στον πίνακα αυτό, με στοιχεία από το ourworldindata.org, αναγράφεται το ποσοστό των πλήρως εμβολιασμένων επί του πληθυσμού στις 21 Νοεμβρίου 2021 και απεικονίζεται μια εκπληκτική διχοτομία: με επίκεντρο την Ελλάδα, όλες οι χώρες με καλύτερες εμβολιαστικές επιδόσεις ανήκουν στη Δυτική Ευρώπη, πλην Λιθουανίας, ενώ όλες οι χώρες με χειρότερες επιδόσεις ανήκουν στην Ανατολική Ευρώπη. Όλες αυτές οι χώρες βίωσαν την εμπειρία του κομμουνιστικού ολοκληρωτισμού και συνεχίζουν ακόμα και σήμερα να είναι δέσμιες αντιλήψεων που είναι τα κατάλοιπα, το κληροδότημα, της λενινιστικής παράδοσης. Ένα νέο παραπέτασμα μοιάζει να υψώνεται. Όχι πλέον «σιδηρούν», αλλά νοοτροπιακό. Αξιοσημείωτο είναι επίσης ότι εντός της ομάδας των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης, η υποομάδα των βαλκανικών χωρών έχει τις χειρότερες επιδόσεις.
Το άλλο ενδιαφέρον στοιχείο είναι η θέση της Ελλάδας σε αυτό τον πίνακα. Βρίσκεται ακριβώς στη μέση. Δεν είναι ούτε Δύση ούτε Ανατολή. Μάλλον, είναι και Δύση και Ανατολή. Η δοσολογία αναζητείται. Προς το παρόν βρίσκεται στην οριογραμμή, περπατώντας με το μετέωρο βήμα του πελαργού. Μάλιστα, σ’ έναν άλλο πίνακα, τον ΠΙΝΑΚΑ 2, εκείνο των θανάτων ανά εκατομμύριο κατοίκων, όπου το χάσμα Ανατολής και Δύσης συνεχίζει να υφίσταται, παρά τις εσωτερικές ανακατατάξεις, η Ελλάδα εισχωρεί βαθύτερα στο ανατολικό στρατόπεδο.
ΠΙΝΑΚΑΣ 2 Θάνατοι ανά εκατομμύριο κατοίκων (21 Νοεμβρίου 2021)
Έχω αλλού υποστηρίξει[7] ότι το κύριο πρόβλημα των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης στη μετακομμουνιστική περίοδο είναι το πρόβλημα των νοοτροπιών. Ο κομμουνισμός ηττήθηκε πολιτικά και εξαερώθηκε ιδεολογικά. Άφησε, όμως, βαρύ κληροδότημα. Είναι κυρίως οι αντιλήψεις που κληρονομήθηκαν από τον λενινισμό οι οποίες εμποδίζουν τη μετάβαση σε φιλελεύθερες δημοκρατίες και την οικοδόμηση Κράτους Δικαίου. Ακριβώς αυτές οι αντιλήψεις παίζουν σημαντικό ρόλο, αν και όχι αποκλειστικό, στην καθυστέρηση των εμβολιασμών στη μετακομμουνιστική Ανατολική Ευρώπη, καθώς και στην ισχυρή ανάπτυξη ενός αντιεμβολιαστικού κινήματος στις χώρες αυτές, που είναι, εν τοις πράγμασι, εντονότερο από εκείνο των χωρών της Δυτικής Ευρώπης.
Εμπιστοσύνη στη Δημοκρατία
Αξίζει λοιπόν ν’ ασχοληθεί συστηματικά κανείς με αυτές τις αντιλήψεις[8].
Η πρώτη παρατήρηση για τις αντιλήψεις αφορά την εκτίμηση και την εμπιστοσύνη στην κοινοβουλευτική δημοκρατία. Όπως επισημαίνει ο Minkeberg ως προς τις διαφορές μεταξύ Δύσης και Ανατολής, «τα δεδομένα των δημοσκοπήσεων δείχνουν ότι ένας μέσος όρος 17% του πληθυσμού της Ανατολικής Ευρώπης το 2013 εμπιστευόταν το εθνικό Κοινοβούλιο (εθνική κυβέρνηση 22%, πολιτικά κόμματα 13%), συγκριτικά με το 39% στη Δυτική Ευρώπη (εθνική κυβέρνηση 37%, πολιτικά κόμματα 25%), 63% στη Βόρεια Ευρώπη (εθνική κυβέρνηση 48%, πολιτικά κόμματα 38%) και 19% στη Νότια Ευρώπη (εθνική κυβέρνηση 19%, πολιτικά κόμματα 14%). Αυτό το μοτίβο Ανατολή-Δύση ανταποκρίνεται στο ευρύτερο πολιτικοπολιτισμικό πλαίσιο, συγκεκριμένα τη στήριξη στη δημοκρατία, σε πολλά επίπεδα, από τη γενική ή αφηρημένη στη συγκεκριμένη δημοκρατική τάξη πραγμάτων των αντίστοιχων χωρών μέχρι τις πολιτικές ελευθερίες και την πολιτική συμμετοχή»[9].
Είναι παρήγορο ότι, όπως επισημαίνει η Pippidi, «τα επίπεδα και οι διαφορές παρέμειναν σχετικά σταθερά διαχρονικά με μονοψήφιο νούμερο μείωσης σε ποσοστιαίες μονάδες»[10]. Άλλοι μελετητές, όπως ο Klingemann, υποστηρίζουν ότι, παρά το γεγονός ότι «η δημοκρατική στήριξη και η κουλτούρα είναι γενικά χαμηλότερα στις νέες δημοκρατίες στην Ανατολή σε σχέση με τις παλιότερες δημοκρατίες στη Δυτική Ευρώπη, υπάρχουν σημάδια ότι το κενό μειώνεται αργά»[11].
Εμπιστοσύνη στην επιστήμη
Συνακόλουθο της έλλειψης εμπιστοσύνης στη δημοκρατία είναι το έλλειμμα εμπιστοσύνης στην επιστήμη. Σύμφωνα με έρευνα της Καπα Research με τίτλο Balkan Monitor για το τι φοβούνται και σε τι ελπίζουν τα Βαλκάνια ύστερα από 10 χρόνια οικονομικής κρίσης και δύο χρόνια πανδημίας[12], καταγράφεται μια σημαντική διαφορά βαθμού εμπιστοσύνης στην επιστήμη ανάμεσα στην Ελλάδα και την Κύπρο από τη μια πλευρά και 7 βαλκανικές, μετακομμουνιστικές, χώρες από την άλλη, όπως φαίνεται από τον ΠΙΝΑΚΑ 3.
ΠΙΝΑΚΑΣ 3
Αντιλήψεις και στερεότυπα
Παρά τις αυταπάτες που υπήρξαν από πολλούς, το τέλος του κομμουνισμού δεν οδήγησε σε μια tabula rasa αντιλήψεων και νοοτροπιών στην οποία οικοδομήθηκαν εύκολα νέοι θεσμοί[13]. Παρέμεινε ένα ισχυρό απόθεμα αντιλήψεων που συγκροτούν την ιδεολογική ταυτότητα καθεμιάς χώρας.
Μια εύστοχη διατύπωση είναι εκείνη των Enyedi και Deegan-Krause, που υποστηρίζουν ότι «στις περισσότερες χώρες, αναδύθηκε ένας επιπλέον παράγοντας σε ζητήματα σχετικά με τους πολιτισμικούς κανόνες και τον τρόπο ζωής. Οι πολιτισμικές συγκρούσεις στην περιοχή διαφέρουν σημαντικά σε σχέση με εκείνες στη Δύση, με περισσότερη έμφαση στις συγκρούσεις για το έθνος, τους θρησκευτικούς κανόνες και τις αυταρχικές παραδοσιακές πρακτικές, και λιγότερο για τα μετα-υλιστικά ζητήματα του περιβάλλοντος, του κοινωνικού φύλου και της σεξουαλικότητας»[14].
Προκειμένου να συγκεκριμενοποιήσουμε, πέραν των πολιτικών, τις ταυτοτικές αντιλήψεις των μετακομμουνιστικών Βαλκανίων, αναλύσαμε και επεξεργαστήκαμε τα δεδομένα του Pew Research Center, το οποίο ανάμεσα στο 2015 και το 2017, μέσα από μια σειρά μετρήσεων σε 56.000 ενήλικους, σε 34 χώρες της Δυτικής, Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, αποτυπώνει ένα βαθύ χάσμα αντιλήψεων, μύθων και στερεοτύπων ανάμεσα στις κοινωνίες της Δυτικής και της Ανατολικής Ευρώπης[15]. Το χάσμα αυτό πρέπει να μελετηθεί συστηματικά, και για τον λόγο αυτό επιλέξαμε, από το σύνολο των ερωτήσεων των ερευνών του Pew Research Center, 14 αντιπροσωπευτικές και δημιουργήσαμε 7 δίπολα προκειμένου να τις αποτυπώσουμε σε σχετικά διαγράμματα.
Εκτός από τις τρεις βαλκανικές χώρες, Βουλγαρία, Ρουμανία, Σερβία, συμπεριλάβαμε στις εξεταζόμενες χώρες, σε μια συγκριτική οπτική γωνία, δύο αντιπροσωπευτικές από τη Δυτική Ευρώπη, τη Γερμανία (Βορράς) και την Ισπανία (Νότος). Περιλάβαμε επίσης την Πολωνία και την Ουγγαρία από την Ανατολική Ευρώπη, επειδή παρουσιάζουν μια αντίστροφη πορεία από εκείνη των βαλκανικών χωρών, με τον μετασχηματισμό κυρίαρχων συντηρητικών κομμάτων εξουσίας σε ακροδεξιά, με υιοθέτηση της ακροδεξιάς ατζέντας.
Ειδικά η Ουγγαρία, παρουσιάζει την ακόλουθη ιδιομορφία, την οποία επισημαίνει ο Minkenberg: «εδώ παρατηρείται μια αξιοσημείωτη ανθεκτικότητα παρά κάποια κινήματα και μεταλλάξεις. Η ανθεκτικότητα επιτεύχθηκε με δύο τρόπους. Πρώτον, εν τη απουσία σχετικών κομμάτων, η ριζοσπαστική δεξιά ατζέντα συνεχίζεται από μια πληθώρα κινημάτων και άλλων οργανώσεων. Δεύτερον, η άλλη εκδοχή της συνέχειας ενόψει της εξαφάνισης ή της απουσίας ριζοσπαστικών δεξιών κομμάτων, ήταν η υιοθέτηση της ατζέντας τους από άλλα πολιτικά κόμματα, κυριότερα αλλά όχι αποκλειστικά την κυρίαρχη Δεξιά, με την Ουγγαρία να είναι η πιο ακραία περίπτωση συμπερίληψης μιας τέτοιας ατζέντας »[16].
Τέλος, συμπεριλάβαμε και την Ελλάδα, πέρα από το εύλογο ενδιαφέρον για μια συγκριτική ανάλυση σε σχέση με τις τρεις βαλκανικές χώρες και τις δύο ανατολικοευρωπαϊκές, για έναν επιπρόσθετο, ιδιαίτερα ενδιαφέροντα λόγο: σε όλες τις μετρήσεις του Pew Research Center για τις αντιλήψεις των ευρωπαίων πολιτών, η Ελλάδα κατατάσσεται στην κατηγορία των ανατολικοευρωπαϊκών χωρών. Οι υπεύθυνοι του Pew αιτιολογούν ως ακολούθως αυτή τους την επιλογή: «Ως προς τις δημόσιες στάσεις στη θρησκεία, την εθνική ταυτότητα και τη θέση των εθνικών μειονοτήτων, οι Έλληνες, όπως οι γείτονές τους στην Ανατολή, έχουν πιο εθνικιστικές και λιγότερο ανεκτικές απόψεις σε σχέση με τους Δυτικοευρωπαίους. Οι Έλληνες φαίνεται να το αναγνωρίζουν: επτά στους δέκα συμφωνούν με τη δήλωση “Υπάρχει σύγκρουση ανάμεσα στις παραδοσιακές αξίες της χώρας μας και σε εκείνες της Δύσης”. Και η πλειονότητα των Ελλήνων έχει τουλάχιστον κάποια συμπάθεια προς τη Ρωσία: επτά στους δέκα ενήλικους λένε ότι είναι απαραίτητο η Ρωσία να είναι ισχυρή για να εξισορροπεί την επιρροή της Δύσης»[17].
Υποστηρίζουν επίσης ότι «η Ελλάδα παρέμεινε εκτός του Σιδηρού Παραπετάσματος και συμμάχησε με τη Δυτική Ευρώπη μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Από αυτήν την άποψη, η Ελλάδα προσφέρει ένα χρήσιμο σημείο σύγκρισης με άλλες κυρίως ορθόδοξες χώρες στην περιοχή. Έχει στοιχεία και της Δύσης και της Ανατολής. Για παράδειγμα, οι Έλληνες αναφέρουν σχετικά χαμηλά επίπεδα θρησκευτικής πρακτικής, ενώ εκφράζουν ισχυρά αισθήματα πολιτισμικής ανωτερότητας και εθνικής περηφάνιας – παρόμοια με τους ερωτηθέντες σε άλλες κυρίως ορθόδοξες χώρες. Αλλά οι Έλληνες επίσης διαφέρουν: για παράδειγμα, είναι περισσότερο υπέρ της δημοκρατίας και λιγότερο κοινωνικά συντηρητικοί σε σχέση με τους γείτονες στις κυρίως ορθόδοξες χώρες»[18].
Εθνική ταυτότητα, θρησκεία, γέννηση
Το πρώτο δίπολο ερωτήσεων είναι το ακόλουθο: Η πρώτη ερώτηση αναφέρεται στη σύνδεση της εθνικής ταυτότητας με τη θρησκεία. Η ερώτηση ήταν εάν συμφωνούν ή διαφωνούν με τη φράση ότι «είναι σημαντικό να είσαι χριστιανός για να μπορείς πραγματικά να μετέχεις στην εθνική ταυτότητα». Συμφωνούν:
Ρουμανία (RO) 74%
Βουλγαρία (BG) 66%
Σερβία (RS) 78%
Ουγγαρία (HU) 43%
Πολωνία (PL) 64%
Γερμανία (DE) 34%
Ισπανία (ES) 38%
Ελλάδα (EL) 76%
Η δεύτερη ερώτηση αναφέρεται στη σύνδεση της εθνικής ταυτότητας με το να έχεις γεννηθεί στη χώρα. Η ερώτηση ήταν εάν συμφωνούν ή διαφωνούν με την πρόταση «Είναι σημαντικό να έχεις γεννηθεί στη χώρα για να μπορείς πραγματικά να μετέχεις στην εθνική ταυτότητα». Συμφωνούν:
Ρουμανία (RO) 88%
Βουλγαρία (BG) 85%
Σερβία (RS) 59%
Ουγγαρία (HU) 83%
Πολωνία (PL) 82%
Γερμανία (DE) 48%
Ισπανία (ES) 66%
Ελλάδα (EL) 74%
Με βάση αυτές τις απαντήσεις μορφοποιούμε τον ΠΙΝΑΚΑ 4 σε κλίμακα 0 (διαφωνώ) έως 10 (συμφωνώ), με οριζόντιο άξονα Θρησκεία/εθνική ταυτότητα (Religion/national identity) και κάθετο Γέννηση/εθνική ταυτότητα (Birth/national identity).
ΠΙΝΑΚΑΣ 4 Εθνική ταυτότητα, θρησκεία, γέννηση
Από τον πίνακα αυτό προκύπτουν οι ακόλουθες παρατηρήσεις: Όσο περισσότερο οι απαντήσεις πλησιάζουν το άνω δεξιά τεταρτημόριο, εκείνο της συμφωνίας με το περιεχόμενο των ερωτήσεων, τόσο προσεγγίζουν μια στενή και φοβική αντίληψη για την εθνική ταυτότητα. Πρόκειται για την αντίληψη ότι η πίστη στη χριστιανική θρησκεία είναι σημαντικό ταυτοτικό στοιχείο, σε συνδυασμό με το να έχεις γεννηθεί στη συγκεκριμένη χώρα. Μια τέτοια αντίληψη, ουσιαστικά αποκλείει τους κάθε είδους μετανάστες και πρόσφυγες, που δεν είναι χριστιανοί από τη συμμετοχή στην εθνική ταυτότητα. Στη θέση μιας περιεκτικής και ευρύχωρης αντίληψης για το έθνος προκρίνεται μια στενά εθνοτική, επιλεκτική προσέγγιση που θεωρεί απειλή καθετί «διαφορετικό».
Παρατηρούμε από τον πίνακα ότι και οι τρεις χώρες των Βαλκανίων, αλλά και η Ελλάδα, είναι στο άνω δεξιά τεταρτημόριο, όπως και η Πολωνία. Η Ουγγαρία λίγο ξεφεύγει προς το άνω αριστερά τεταρτημόριο, λόγω μιας ανεκτικής στάσης στο θέμα της θρησκείας (43%), ενώ οι δύο δυτικοευρωπαϊκές χώρες είναι είτε στο κάτω αριστερά (Γερμανία) είτε στο άνω αριστερά (Ισπανία).
Είναι χαρακτηριστικό ότι το 83% των ενηλίκων στην Ουγγαρία και το 82% των ενηλίκων στην Πολωνία λέει ότι είναι «πολύ» ή «σχετικά» σημαντικό να έχει γεννηθεί κάποιος στη χώρα τους για να είναι «πραγματικά Ούγγρος» ή «πραγματικά Πολωνός». Από την ίδια έρευνα του Pew φαίνεται ότι 72% των Ρώσων λέει ότι είναι σημαντικό να έχεις ρωσική καταγωγή για να είσαι «πραγματικά Ρώσος».
Οι μελετητές του Pew παρατηρούν ότι «γενικά, οι ενήλικοι στις δυτικοευρωπαϊκές χώρες είναι λιγότερο πιθανό να θεωρούν αυτά τα νατιβιστικά στοιχεία τόσο σημαντικά για την εθνική ταυτότητα. Για παράδειγμα, οι περισσότεροι στη Σουηδία, τη Δανία, την Ολλανδία και τη Νορβηγία λένε ότι είναι “όχι πολύ” ή “καθόλου” σημαντικό να έχεις γεννηθεί στη χώρα τους ή να έχεις οικογένεια εκεί».
Είναι εμφανές το χάσμα Δύσης και Ανατολής, με την Ελλάδα να ανήκει στην Ανατολή. Οι Γερμανοί, και στα δύο ερωτήματα, έχουν την πλέον συμπεριληπτική θέση, ενώ η πλέον ακραία αποτρεπτική είναι εκείνη της Ρουμανίας.
Αυτή η ιδιαίτερα ισχυρή θέση του θρησκευτικού συναισθήματος στις βαλκανικές και στις ανατολικοευρωπαϊκές κοινωνίες δημιουργεί πολιτική ζήτηση που η Ακροδεξιά, και όχι μόνο, είναι έτοιμη να προσφέρει, όπως επισημαίνει ο Pirro: «θέλοντας να δείξουν ότι φροντίζουν για την παράδοση και τα έθιμα, τα κόμματα της νέας ριζοσπαστικής Δεξιάς στην Κεντρική, Ανατολική και Νοτιοανατολική Ευρώπη προσπαθούν να δημιουργήσουν στενή σχέση με τον χριστιανισμό και παρουσιάζονται ως χριστιανικά κόμματα. Λαμβάνοντας αυτό υπόψη, μπορούμε να πούμε ότι ο κληρικαλισμός είναι ένα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των νέων ριζοσπαστικών δεξιών κομμάτων στην Κεντρική, Ανατολική και Νοτιοανατολική Ευρώπη. Ο κληρικαλισμός, όπως υποστηρίζουν αυτά τα κόμματα, ξεπερνάει την απλή έμφαση στις χριστιανικές αξίες και ζητάει μεγαλύτερη αλληλοδιείσδυση της Εκκλησίας και του Κράτους»[19].
Σε παρόμοια, αλλά και ευρύτερα συμπεράσματα καταλήγει και ο Minkenberg, υποστηρίζοντας ότι
η ριζοσπαστική Δεξιά διαδίδει μια θρησκευτική ατζέντα, είτε ως προς την επιβεβαίωση μιας θρησκευτικής ταυτότητας του έθνους που ισχυρίζεται ότι υπερασπίζεται (συνήθως χριστιανική ή πιο συγκεκριμένα Καθολική, Προτεσταντική ή Ορθόδοξη) ή επιτιθέμενη στους «άλλους» για θρησκευτικούς λόγους. Αυτή η επιχειρηματολογία οδηγεί σε τρεις βασικούς τύπους: μια γενικά μη θρησκευτική ριζοσπαστική Δεξιά, μια θεμελιωδώς θρησκευτική ριζοσπαστική Δεξιά και μια ριζοσπαστική Δεξιά που έχει προσθέσει τη θρησκεία στο ρεπερτόριό της στην πορεία της ύπαρξής της. Η διαφορά ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση είναι εντυπωσιακή: όλα τα σχετικά ανατολικοευρωπαϊκά κόμματα εκτός από το ρουμανικό PRM αντιμετωπίζουν τη θρησκεία ως βασικό στοιχείο του προγράμματός τους, ενώ ούτε ένα δυτικοευρωπαϊκό κόμμα, με εξαίρεση τα σχετικά νέα ολλανδικά κόμματα, δεν το έκανε. Σε συνδυασμό με τα προηγούμενα στοιχεία του προγραμματικού πυρήνα των ανατολικοευρωπαϊκών ριζοσπαστικών δεξιών κομμάτων, μπορούμε να πούμε ότι δεν είναι μόνο πιο εξτρεμιστικά από της Δύσης αλλά επίσης πιο εγγενώς θρησκευτικά· είναι πιο χριστιανικά και πιο αντιδημοκρατικά. Ως προς αυτό, επίσης, διαφέρουν από τα ριζοσπαστικά δεξιά κινήματα στην περιοχή[20].
Εθνική ταυτότητα, πολιτισμική υπεροχή, αίμα
Το δεύτερο δίπολο ερωτήσεων είναι το ακόλουθο: Η πρώτη ερώτηση αφορά την πολιτισμική υπεροχή της χώρας του ερωτώμενου. Η ερώτηση ήταν εάν συμφωνούν ή διαφωνούν με τη φράση ότι «ο λαός μας δεν είναι τέλειος, αλλά ο πολιτισμός μας είναι ανώτερος από εκείνον των άλλων». Συμφωνούν:
Ρουμανία (RO) 66%
Βουλγαρία (BG) 69%
Σερβία (RS) 65%
Ουγγαρία (HU) 46%
Πολωνία (PL) 55%
Γερμανία (DE) 45%
Ισπανία (ES) 20%
Ελλάδα (EL) 89%
Η δεύτερη ερώτηση αφορά τη σύνδεση της εθνικής ταυτότητας με την εθνοτική καταγωγή. Η ερώτηση ήταν εάν συμφωνούν ή διαφωνούν με τη φράση ότι «είναι σημαντικό να έχεις συγγενικούς δεσμούς στη χώρα καταγωγής για να μπορείς πραγματικά να μετέχεις στην εθνική ταυτότητα». Συμφωνούν:
Ρουμανία (RO) 87%
Βουλγαρία (BG) 79%
Σερβία (RS) 83%
Ουγγαρία (HU) 89%
Πολωνία (PL) 83%
Γερμανία (DE) 49%
Ισπανία (ES) 59%
Ελλάδα (EL) 85%
Με βάση αυτές τις απαντήσεις μορφοποιούμε τον ΠΙΝΑΚΑ 5, σε κλίμακα 0 (διαφωνώ) έως 10 (συμφωνώ), με οριζόντιο άξονα Ανώτερη κουλτούρα (Superior culture) και κάθετο Οικογενειακό υπόβαθρο/εθνική ταυτότητα (Family background/national identity).
ΠΙΝΑΚΑΣ 5 Εθνική ταυτότητα, πολιτισμική υπεροχή, αίμα
Από τον πίνακα προκύπτουν οι ακόλουθες παρατηρήσεις: Ο συνδυασμός της αντίληψης της πολιτισμικής υπεροχής με τη θέση ότι πρέπει να έχεις συγγενικούς δεσμούς για να μπορείς να μετέχεις στην εθνική ταυτότητα, πέραν της στενά εθνοτικής αντίληψης για την εθνική ταυτότητα, που την εντοπίσαμε και στο προηγούμενο διάγραμμα, εισάγει ένα νέο στοιχείο, εκείνο του δικαίου του αίματος.
Το δίκαιο του αίματος (jus sanguinis)[21], για την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη και τη συμμετοχή στην εθνική ταυτότητα, είναι στενά συνδεδεμένο με τον εθνοτικό εθνικισμό, σε αντίθεση με το δίκαιο του εδάφους (jus soli)[22] που είναι εγγύτερο σε μια στάση ενσωμάτωσης ατόμων με διαφορετική εθνοτική καταγωγή[23]. Με μια άλλη διατύπωση, το δίκαιο του εδάφους είναι συμβατό με μια ρεπουμπλικανική, φιλελεύθερη πολιτειακή (civic) αντίληψη, ενώ το δίκαιο του αίματος εντάσσεται σε μια εθνοτική (ethnic) και εθνικιστική αντίληψη. Για το δίκαιο του αίματος, που ισχύει στην ελληνική έννομη τάξη, με ελάχιστες εξαιρέσεις[24], η Πασιά-Πασιώπη προσδιορίζει ότι «με την καταγωγή από ορισμένους γονείς μεταδίδεται η εθνική υπόσταση του γονέα προς το τέκνο το οποίο ανατρεφόμενο μέσα σε ορισμένη οικογένεια, οπουδήποτε και αν γεννιέται, ακολουθεί τα εθνικά γνωρίσματα της οικογένειάς του»[25].
Οι τρεις βαλκανικές χώρες, Ρουμανία, Βουλγαρία και Σερβία, είναι κοντά στο απώτατο όριο του άνω δεξιά τεταρτημορίου. Τις ξεπερνά η Ελλάδα, που έχει μεγάλη ιδέα για τον εαυτό της, με ποσοστό 89%. Κοντά τους η Πολωνία, ενώ στο άνω αριστερά τεταρτημόριο είναι η Ουγγαρία, που δεν φαίνεται να έχει τόσο μεγάλη ιδέα για τον εαυτό της. Η Γερμανία είναι στο κάτω αριστερά μέρος του διαγράμματος και η Ισπανία στο άνω αριστερά, όπως και στο προηγούμενο διάγραμμα. Και πάλι η πολιτισμική τομή Δύση–Ανατολή είναι εμφανής.
Ένα πρώτο συμπέρασμα, από τα δύο διαγράμματα που εξετάσαμε, είναι μια ριζική διαφορά κοσμοαντίληψης. Φοβικές κοινωνίες στα Βαλκάνια και την Ανατολική Ευρώπη, ανεκτικές και ευρύχωρες στη Δυτική. Την ίδια στιγμή, από μια παραξενιά της Ιστορίας, η ακροδεξιά ενισχύεται στη Δυτική Ευρώπη, υποχωρεί στην Ανατολική και εξαφανίζεται ή μεταλλάσσεται στα Βαλκάνια.
Ρόλος θρησκείας, ανάσταση νεκρών
Αυτό το δίπολο ερωτήσεων ερευνά την ανθρωπολογική, την προσωπική εσωτερίκευση της θρησκείας. Η πρώτη ερώτηση αφορά το ρόλο της θρησκείας στην προσωπική ζωή των ερωτωμένων και το ερώτημα είναι εάν αυτός ο ρόλος είναι πολύ σημαντικός. Συμφωνούν:
Ρουμανία (RO) 50%
Βουλγαρία (BG) 19%
Σερβία (RS) 34%
Ουγγαρία (HU) 14%
Πολωνία (PL) 29%
Γερμανία (DE) 11%
Ισπανία (ES) 22%
Ελλάδα (EL) 55%
Η επόμενη ερώτηση του διπόλου είναι εάν συμφωνούν ή διαφωνούν με ένα σημαντικό δόγμα της χριστιανικής θρησκείας, αλλά και άλλων θρησκειών, που είναι η ανάσταση των νεκρών (reincarnation), ο διαχωρισμός ψυχής και σώματος. Συμφωνούν:
Ρουμανία (RO) 22%
Βουλγαρία (BG) 36%
Σερβία (RS) 26%
Ουγγαρία (HU) 27%
Πολωνία (PL) 17%
Γερμανία (DE) 15%
Ισπανία (ES) 24%
Ελλάδα (EL) 20%
Με βάση αυτές τις απαντήσεις μορφοποιούμε τον ΠΙΝΑΚΑ 6, σε κλίμακα 0 (διαφωνώ) έως 10 (συμφωνώ), με οριζόντιο άξονα Θρησκεία σημαντική (Religion important) και κάθετο Ανάσταση νεκρών (Reincarnation).
ΠΙΝΑΚΑΣ 6 Ρόλος θρησκείας, ανάσταση νεκρών
Από τον πίνακα προκύπτουν οι ακόλουθες παρατηρήσεις: Εδώ μοιάζει ότι το χάσμα Δύσης και Ανατολής δεν είναι τόσο έντονο. Στον οριζόντιο άξονα, που αφορά το ρόλο της θρησκείας στην προσωπική ζωή, η Ελλάδα κατέχει τα σκήπτρα με 55% συμφωνώ, ακολουθούμενη από τη Ρουμανία και τη Σερβία. Ακολουθούν η Πολωνία, η Ισπανία (με ισχυρή Καθολική παράδοση), η Βουλγαρία και η Ουγγαρία. Τελευταία η Γερμανία, που έχει έντονο το στοιχείο του ορθολογισμού στην προσωπική συμπεριφορά. Παρόμοιες είναι οι παρατηρήσεις για τον κάθετο άξονα, περί ανάστασης των νεκρών ή της μετεμψύχωσης[26], που υποδηλώνει το βάθος της μεταφυσικής πρόσληψης του γίγνεσθαι από τους ερωτώμενους. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε όλες τις χώρες, δυτικές και ανατολικές, τα ποσοστά συμφωνίας είναι πολύ χαμηλά. Εδώ και πάλι η Γερμανία έχει την πλέον ορθολογική πρόσληψη, με μόλις το 15% να συμφωνεί με την ανάσταση των νεκρών, ακολουθούμενη από την Πολωνία (17%), την Ελλάδα (20%), τη Ρουμανία (22%), την Ισπανία (24%), τη Σερβία (26%), την Ουγγαρία (27%) και τη Βουλγαρία (36%).
Η σύγκλιση των ποσοστών σε Δύση και Ανατολή ίσως να υποδηλώνει ότι η ρητορική αποδοχή του σημαντικού ρόλου της θρησκείας στη δημόσια σφαίρα δεν συνοδεύεται από αντίστοιχη παραδοχή στην προσωπική ζωή. Εμπειρικά, μπορείς να το διαπιστώσει κανείς με τη στάση των Ελλήνων απέναντι στη θρησκεία.
Κακό μάτι και πεπρωμένο
Το επόμενο δίπολο αφορά στον βαθμό της διείσδυσης του ανορθολογικού τρόπου σκέψης στους πολίτες. Εξετάζονται συγκριτικά δύο γνωστά στερεότυπα, εκείνο του κακού ματιού (ματιάσματος) και εκείνο που υποστηρίζει ότι το μέλλον κάθε ανθρώπου είναι προδιαγραμμένο από κάποια ανώτερη δύναμη. Ουσιαστικά πρόκειται για διερεύνηση των στάσεων ζωής των ερωτωμένων.
Η πρώτη ερώτηση αφορά εάν συμφωνούν ή διαφωνούν με αυτό που αποκαλείται «κακό μάτι» (evil eye). Συμφωνούν:
Ρουμανία (RO) 44%
Βουλγαρία (BG) 55%
Σερβία (RS) 41%
Ουγγαρία (HU) 21%
Πολωνία (PL) 25%
Γερμανία (DE) 13%
Ισπανία (ES) 33%
Ελλάδα (EL) 66%
Η δεύτερη ερώτηση αφορά το εάν συμφωνούν ή διαφωνούν με αυτό που αποκαλείται «πεπρωμένο». Συμφωνούν:
Ρουμανία (RO) 68%
Βουλγαρία (BG) 71%
Σερβία (RS) 71%
Ουγγαρία (HU) 54%
Πολωνία (PL) 56%
Γερμανία (DE) 31%
Ισπανία (ES) 59%
Ελλάδα (EL) 59%
Με βάση αυτές τις απαντήσεις μορφοποιούμε τον ΠΙΝΑΚΑ 7, σε κλίμακα 0 (διαφωνώ) έως 10 (συμφωνώ), με οριζόντιο άξονα Κακό μάτι (Evil Eye) και κάθετο Πεπρωμένο (Fate).
ΠΙΝΑΚΑΣ 7 Κακό μάτι και πεπρωμένο
Από το διάγραμμα προκύπτουν οι ακόλουθες παρατηρήσεις: Πρωταγωνιστές της ανορθολογικής πρόσληψης της πραγματικότητας, μέσω της αποδοχής του «κακού ματιού» είναι η Ελλάδα, η Βουλγαρία, η Ρουμανία και η Σερβία, δηλαδή οι τέσσερις βαλκανικές χώρες. Ουγγαρία και Πολωνία είναι στα ίδια επίπεδα, θεμελιώνοντας ενδεχομένως μικρότερο βαθμό ανορθολογισμού σε σχέση με τις βαλκανικές χώρες. Η Γερμανία έχει τα μικρότερα ποσοστά ανορθολογισμού, με μόλις 13% να πιστεύουν στο κακό μάτι και 31% (το μικρότερο ποσοστό από όλες τις χώρες) στο πεπρωμένο.
Αυτή η ανορθολογική πρόσληψη μπορεί, υπό όρους και προϋποθέσεις, να οδηγήσει σε ακροδεξιά πολιτική υποστήριξη, δεδομένου ότι έχει ιδεολογική συμβατότητα με το μονιστικό μήνυμα του λαϊκισμού και της Ακροδεξιάς, με τη σημασία του ατομικισμού στην κοινωνία, σε αντίθεση με την κοινωνική συλλογικότητα. Στο θέμα του ατομικισμού, ο Lukes υποστηρίζει ότι ο ατομικισμός (ή ανθρώπινη αυτονομία) είναι «μια αξία βασική στην ηθική του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού, και είναι απούσα ή υποβιβασμένη σε άλλους (όπως σε πολλές φυλές ή στον ορθόδοξο κομμουνισμό της Ανατολικής Ευρώπης σήμερα)»[27].
Ομοφυλόφιλοι, γάμος, αμβλώσεις
Το επόμενο ζεύγος ερωτήσεων έχει να κάνει με τις φιλελεύθερες αντιλήψεις κοινωνικής συμβίωσης σε μια ανοιχτή κοινωνία, που περιλαμβάνουν το δικαίωμα στους ομοφυλόφιλους να συνάπτουν γάμο καθώς και το δικαίωμα στην άμβλωση. Οι αντιλήψεις αυτές έχουν προκαλέσει έντονες αντιπαραθέσεις στις δυτικές κοινωνίες στο παρελθόν, αλλά σε θεσμικό επίπεδο μοιάζει να είναι κεκτημένο τόσο το δικαίωμα στην άμβλωση όσο και το δικαίωμα γάμου των ομοφυλοφίλων.
Η πρώτη ερώτηση αφορά τη συμφωνία ή διαφωνία στο να επιτρέπεται σε ομοφυλόφιλους(ες) να συνάπτουν γάμο νόμιμα. Συμφωνούν:
Ρουμανία (RO) 26%
Βουλγαρία (BG) 18%
Σερβία (RS) 12%
Ουγγαρία (HU) 27%
Πολωνία (PL) 32%
Γερμανία (DE) 75%
Ισπανία (ES) 77%
Ελλάδα (EL) 26%
Η δεύτερη ερώτηση αφορά τη συμφωνία ή διαφωνία στη νομιμοποίηση των αμβλώσεων. Συμφωνούν:
Ρουμανία (RO) 58%
Βουλγαρία (BG) 80%
Σερβία (RS) 63%
Ουγγαρία (HU) 70%
Πολωνία (PL) 41%
Γερμανία (DE) 76%
Ισπανία (ES) 72%
Ελλάδα (EL) 45%
Με βάση αυτές τις απαντήσεις μορφοποιούμε τον ΠΙΝΑΚΑ 8, σε κλίμακα 0 (διαφωνώ) έως 10 (συμφωνώ), με οριζόντιο άξονα Νόμιμος γάμος ομοφυλόφιλων (Gay Lesbian legal marriage) και κάθετο Νόμιμη άμβλωση (Legal abortion).
ΠΙΝΑΚΑΣ 8 Ομοφυλόφιλοι, γάμος, αμβλώσεις
Από το διάγραμμα προκύπτουν οι ακόλουθες παρατηρήσεις: Ίσως εδώ να παρουσιάζεται το πλέον έντονο χάσμα Δυτικής και Ανατολικής Ευρώπης. Η διαφορά είναι χαώδης στο δικαίωμα γάμου στους ομοφυλοφίλους, με Ισπανία (77%) και Γερμανία (75%) να είναι μακράν υπέρ, σε σχέση με τις τέσσερις βαλκανικές χώρες, την Πολωνία και την Ουγγαρία. Ο κοινωνικός συντηρητισμός είναι εμφανής στις χώρες αυτές, κάτι που δημιουργεί εύφορο έδαφος για την Ακροδεξιά.
Στο θέμα των αμβλώσεων, εντύπωση προκαλεί η προοδευτική στάση της Βουλγαρίας, συγκρίσιμη με εκείνη της Γερμανίας και της Ισπανίας. Η Ελλάδα είναι στην προτελευταία θέση, πάνω από την τελευταία Πολωνία, που βρίσκεται υπό την ισχυρή επιρροή της Καθολικής Εκκλησίας.
Όπως υποστηρίζουν οι Kende και Kreko, «ο συντηρητισμός είναι ιδεολογικά και ψυχολογικά διαφορετικός στην Ανατολική Ευρώπη και τη Δυτική Ευρώπη, εξαιτίας της κληρονομιάς του σοσιαλισμού. Οι βασικές συντηρητικές στάσεις (αντίσταση στην αλλαγή και αντίθεση στην ισονομία και την ισότητα) συχνά συνδέονται με μια επιθυμία να τους “φροντίζει” μια ισχυρή αρχή και στις δύο πλευρές του πολιτικού φάσματος εξαιτίας της σοσιαλιστικής νοσταλγίας… Σε αυτό το πλαίσιο, οι δεξιοί λαϊκιστές ηγέτες μπορούν εύκολα να αναδυθούν ως “διαμορφωτές της ταυτότητας”»[28].
Ο Pytlas υποστηρίζει ότι υπάρχει μια αξιοσημείωτη αντίδραση σε αυτόν τον διάχυτο συντηρητισμό: «Είναι στη σφαίρα της κοινωνικοπολιτισμικής σύγκρουσης που αυτά τα φαινόμενα ανταγωνισμού είναι πιο έντονα. Εδώ, η γενική μετακομμουνιστική αλλαγή ενσωματώνει τον αξιολογικό πλουραλισμό των κοινωνιών και των λόγων της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Η (επαν)εμφάνιση αριστερών-φιλελεύθερων αξιών και τρόπου ζωής, ο πλουραλισμός των μέσων ενημέρωσης καθώς και η εκκοσμίκευση και η εξατομίκευση της αξίας, άνοιξαν μια σημαντική κοινωνικοπολιτισμική σύγκρουση ανάμεσα στις “σύγχρονες” και τις “παραδοσιακές” απόψεις της κοινωνίας»[29].
Μουσουλμάνοι και Εβραίοι
Οι ερωτήσεις αυτού του διπόλου διερευνούν το κατά πόσο οι κοινωνίες στις χώρες της έρευνας είναι διατεθειμένες να δεχτούν ως μέλη της οικογένειάς τους είτε μουσουλμάνους είτε εβραίους. Πάλι πρόκειται για μια ερώτηση που διερευνά τον ταυτοτικό πυρήνα των ερωτωμένων, την κοσμοαντίληψή τους και τη δυνατότητα ειρηνικής και ισότιμης συμβίωσης με το διαφορετικό.
Πρώτη είναι η ερώτηση για το αν θα δέχονταν μουσουλμάνους ως μέλη της οικογένειάς τους. Συμφωνούν:
Ρουμανία (RO) 29%
Βουλγαρία (BG) 32%
Σερβία (RS) 43%
Ουγγαρία (HU) 21%
Πολωνία (PL) 33%
Γερμανία (DE) 55%
Ισπανία (ES) 74%
Ελλάδα (EL) 31%
Δεύτερη είναι η ερώτηση για το αν θα δέχονταν εβραίους ως μέλη της οικογένειάς τους. Συμφωνούν:
Ρουμανία (RO) 39%
Βουλγαρία (BG) 55%
Σερβία (RS) 61%
Ουγγαρία (HU) 57%
Πολωνία (PL) 57%
Γερμανία (DE) 69%
Ισπανία (ES) 79%
Ελλάδα (EL) 35%
Με βάση αυτές τις απαντήσεις μορφοποιούμε τον ΠΙΝΑΚΑ 9, σε κλίμακα 1 (συμφωνώ) έως 10 (διαφωνώ), με οριζόντιο άξονα Μουσουλμάνοι (Muslims) και κάθετο Εβραίοι (Jews).
ΠΙΝΑΚΑΣ 9 Μουσουλμάνοι και Εβραίοι
Από το διάγραμμα προκύπτουν οι ακόλουθες παρατηρήσεις: Και σε αυτό το δίπολο, υπάρχει μεγάλη διαφορά αντιλήψεων ανάμεσα σε Δυτική και Ανατολική Ευρώπη. Γερμανία και Ισπανία είναι με διαφορά πιο ανοιχτές κοινωνίες, ενώ βαλκανικές και ανατολικοευρωπαϊκές χώρες ακολουθούν σε απόσταση. Αυτό εξηγεί, εν μέρει, την ιδιαίτερα αντιπροσφυγική στάση των κυβερνήσεων Ουγγαρίας και Πολωνίας. Αρνητικός πρωταγωνιστής στις αντιμουσουλμανικές αντιλήψεις η Ουγγαρία, ενώ στις αντισημιτικές προσλήψεις η Ελλάδα.
Εδώ και πάλι επανέρχεται το «δίκαιο του αίματος», ως κοσμοαντίληψη, το οποίο εξετάσαμε ανωτέρω.
Οι ερευνητές του Pew επισημαίνουν ότι «η διαφορά στις στάσεις και στις αξίες στην Ευρώπη μπορεί να είναι ακραία σε κάποιες περιπτώσεις. Για παράδειγμα, σε σχεδόν κάθε χώρα της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης που συμμετείχε στη δημοσκόπηση, λιγότεροι από τους μισούς ενήλικους λένε ότι θα ήταν πρόθυμοι να δεχτούν μουσουλμάνους στην οικογένειά τους, ενώ σχεδόν σε κάθε δυτικοευρωπαϊκή χώρα στη δημοσκόπηση, περισσότεροι από τους μισούς θα δέχονταν μουσουλμάνους στην οικογένειά τους. Μια παρόμοια διαφορά μεταξύ Κεντρικής/Ανατολικής Ευρώπης και Δυτικής Ευρώπης αφορά την αποδοχή εβραίων στην οικογένεια. Σε μια ξεχωριστή ερώτηση, οι Δυτικοευρωπαίοι ήταν επίσης πιθανότερο σε σχέση με τους ενήλικους στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη να πουν ότι θα δέχονταν μουσουλμάνους ως γείτονες. Για παράδειγμα, το 83% των Φινλανδών λένε ότι θα ήταν πρόθυμοι να δεχτούν μουσουλμάνους ως γείτονες, συγκριτικά με το 55% των Ουκρανών. Και παρότι η διαφορά είναι μικρότερη, οι Δυτικοευρωπαίοι είναι πιθανότερο να δεχτούν Εβραίους στη γειτονιά τους»[30].
Νόμοι και γλώσσα
Το τελευταίο δίπολο εξετάζει αν πρέπει να σέβεσαι τους νόμους και να μιλάς τη γλώσσα για να μπορείς πραγματικά να συμμετέχεις στην εθνική ταυτότητα. Πρώτη είναι η ερώτηση αν το να σέβεσαι τους νόμους και τους θεσμούς της χώρας είναι σημαντικό προκειμένου να μπορείς πραγματικά να μετέχεις στην εθνική ταυτότητα. Συμφωνούν:
Ρουμανία (RO) 95%
Βουλγαρία (BG) 95%
Σερβία (RS) 89%
Ουγγαρία (HU) 96%
Πολωνία (PL) 91%
Γερμανία (DE) 93%
Ισπανία (ES) 87%
Ελλάδα (EL) 93%
Δεύτερη είναι η ερώτηση για το αν το να μπορείς να μιλάς την επίσημη γλώσσα της χώρας είναι σημαντικό προκειμένου να μπορείς πραγματικά να μετέχεις στην εθνική ταυτότητα. Συμφωνούν:
Ρουμανία (RO) 92%
Βουλγαρία (BG) 97%
Σερβία (RS) 83%
Ουγγαρία (HU) 98%
Πολωνία (PL) 94%
Γερμανία (DE) 86%
Ισπανία (ES) 89%
Ελλάδα (EL) 89%
Με βάση αυτές τις απαντήσεις μορφοποιούμε τον ΠΙΝΑΚΑ 10, σε κλίμακα 0 (διαφωνώ) έως 10 (συμφωνώ), με οριζόντιο άξονα Σέβομαι τους νόμους (Respect Laws) και κάθετο Μιλάω τη γλώσσα (Speak the language).
ΠΙΝΑΚΑΣ 10 Νόμοι και γλώσσα
Από το διάγραμμα προκύπτουν οι ακόλουθες παρατηρήσεις: Πρόκειται για το μοναδικό διάγραμμα στο οποίο προκύπτει ευρύτατη, και εντυπωσιακή, σύγκλιση Δύσης και Ανατολής. Όλες οι απαντήσεις, σε συντριπτικά ποσοστά, άνω του 80%, συγκλίνουν, δείχνοντας, ίσως, το μονόδρομο της κοινωνικής ενσωμάτωσης του άλλου, του διαφορετικού. Δεν πρέπει βέβαια να ξεχνάμε ότι, παράλληλα, στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη είναι πολύ πιθανότερο να πουν ότι νατιβιστικά στοιχεία της εθνικής ταυτότητας –να έχεις γεννηθεί σε μια χώρα και να έχει προγόνους εκεί– είναι πολύ σημαντικά.
Αυτή η θετική εικόνα, δεν παύει να είναι η εξαίρεση στο χάσμα αντιλήψεων και νοοτροπιών ανάμεσα στις κοινωνίες της Δυτικής και της Ανατολικής Ευρώπης που αποτυπώθηκε ανωτέρω.
Το χάσμα αυτό είναι ιδιαίτερα έντονο και για έναν επιπρόσθετο λόγο: Οι υπεύθυνοι του Pew Research Center, αναλύοντας τα ηλικιακά δεδομένα των ερωτωμένων, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι το χάσμα αυτό δεν κλείνει με το χρόνο, δεδομένου ότι οι νεότερες γενιές στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και των Βαλκανίων έχουν ίδιες ή και πλέον περίκλειστες αντιλήψεις. Με τη δική τους διατύπωση: «Ακόμα, οι Κεντροευρωπαίοι και οι Ανατολικοευρωπαίοι όλων των ηλικιών είναι γενικά πιθανότερο σε σχέση με τους Δυτικοευρωπαίους να συνδέουν τις απόψεις για την εθνική ταυτότητα με το χριστιανισμό, τον τόπο γέννησης και τους προγόνους. Επιπλέον, το γεγονός ότι οι απόψεις των νεοτέρων στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη για αυτά τα ζητήματα είναι συχνά παρόμοιες με τις απόψεις των μεγαλυτέρων υποδηλώνει ότι αυτή η τοπική διαφορά μπορεί να διατηρηθεί και όταν φύγουν οι παλαιότερες γενιές. Στην πραγματικότητα, οι νεότεροι ενήλικοι στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη είναι συχνά πιθανότερο, ακόμα και σε σχέση με τους μεγαλύτερους σε ηλικία στη Δύση, να θεωρούν τη θρησκεία και τους προγόνους σημαντικά για την εθνική ταυτότητα»[31].
«Η γενιά των Κεντροευρωπαίων και των Ανατολικοευρωπαίων που ενηλικιώθηκαν μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου και την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης διαφέρει ελάχιστα στις πολιτικές της απόψεις από προηγούμενες γενιές που ανατράφηκαν με την κομμουνιστική ιδεολογία και την αντιδυτική προπαγάνδα. Σήμερα, η στήριξη στη δημοκρατία είναι σχετικά χλιαρή και στις δύο ηλικιακές ομάδες. Η πλειονότητα στις περισσότερες χώρες στην περιοχή είναι υπέρ των ελεύθερων αγορών, με παρόμοια επίπεδα στήριξης τόσο στους νεότερους όσο και στους μεγαλύτερους σε ηλικία»[32].
Είναι επίσης ιδιαίτερα ανησυχητική η διαπίστωση των ερευνητών του Pew ότι ταυτόχρονα με τη μετατόπιση των νεότερων γενιών στις ανατολικοευρωπαϊκές και βαλκανικές χώρες προς πιο συντηρητικές και κλειστοφοβικές αντιλήψεις, στις δυτικές κοινωνίες οι νεότερες γενιές ακολουθούν την αντίθετη κατεύθυνση:
Οι δύο πλευρές της Ευρώπης δεν φαίνεται να συγκλίνουν σε αυτά τα ζητήματα με τις νεότερες γενιές. Στην πραγματικότητα, ισχύει το αντίθετο: Στη Δυτική Ευρώπη, οι νέοι (ηλικίας 18 με 34) είναι λιγότερο πιθανό από τους μεγαλύτερους να θεωρούν τον τόπο γέννησης και τους προγόνους σημαντικά για την εθνική ταυτότητα, ενώ στην Κεντρική και την Ανατολική Ευρώπη, οι νεότεροι και οι μεγαλύτεροι σε ηλικία ενήλικοι είναι περίπου εξίσου πιθανό να αισθάνονται έτσι. Στην Ισπανία, για παράδειγμα, μόνο περίπου οι μισοί ενήλικοι κάτω των 35 (47%) λένε ότι οι ισπανοί πρόγονοι είναι σημαντικός παράγοντας για να είναι κάποιος Ισπανός, συγκριτικά με το 64% των μεγαλυτέρων. Στην Ουκρανία, εν τω μεταξύ, νέοι και μεγαλύτεροι ενήλικοι έχουν πολύ παρόμοια άποψη γι’ αυτό το ζήτημα (68% έναντι 69%).
Ως προς τη σημασία του οικογενειακού υπόβαθρου για την εθνική ταυτότητα, υπάρχει μεγαλύτερο χάσμα ανάμεσα στους νέους ενήλικους στη Δυτική Ευρώπη και τους νέους ενήλικους στην Κεντρική και την Ανατολική Ευρώπη σε σχέση με τους ενήλικους πληθυσμούς συνολικά μεταξύ τους»[33].
Η γενική διαπίστωση των ερευνητών του Pew Research Center είναι η εξής:
Το Σιδηρούν Παραπέτασμα που διαιρούσε κάποτε την Ευρώπη μπορεί να μην υπάρχει εδώ και καιρό, αλλά η ήπειρος σήμερα είναι διαιρεμένη από έντονες διαφορές στις δημόσιες στάσεις στη θρησκεία, στις μειονότητες και σε κοινωνικά ζητήματα όπως ο γάμος ομοφυλοφίλων και η νόμιμη άμβλωση. Συγκριτικά με τους Δυτικοευρωπαίους, λιγότεροι στην Κεντρική και στην Ανατολική Ευρώπη θα καλωσόριζαν μουσουλμάνους ή εβραίους στις οικογένειές τους ή τις γειτονιές τους, θα επέκτειναν το γάμο σε ομοφυλόφιλα ζευγάρια ή θα διεύρυναν την εθνική ταυτότητα για να συμπεριλάβουν άτομα που γεννήθηκαν εκτός της χώρας τους.
Όμως είναι εμφανές ένα γενικό μοτίβο Ανατολή–Δύση τουλάχιστον σε ένα άλλο μέτρο του εθνικισμού: τον πολιτισμικό σοβινισμό. Οι δημοσκοπήσεις ρώτησαν άτομα από όλη την ήπειρο αν συμφωνούν με τη δήλωση: «Ο λαός μας δεν είναι τέλειος, αλλά η κουλτούρα μας είναι ανώτερη από άλλες». Παρότι υπάρχουν εξαιρέσεις, οι Κεντροευρωπαίοι και οι Ανατολικοευρωπαίοι γενικά τείνουν περισσότερο στο να λένε ότι η κουλτούρα τους είναι ανώτερη. Οι οκτώ χώρες όπου κυριαρχεί αυτή η στάση περισσότερο βρίσκονται όλες γεωγραφικά στην Ανατολή: Ελλάδα, Γεωργία, Αρμενία, Βουλγαρία, Ρωσία, Βοσνία, Ρουμανία και Σερβία.
Οι άνθρωποι στην Κεντρική και την Ανατολική Ευρώπη είναι επίσης πιθανότερο σε σχέση με τους Δυτικοευρωπαίους να πουν ότι το να γεννηθείς στη χώρα τους και να έχεις προγόνους εκεί είναι σημαντικό για να έχεις πραγματικά κοινή εθνική ταυτότητα.
Συνολικά, αυτά και άλλα ερωτήματα σχετικά με την εθνική ταυτότητα, τις θρησκευτικές μειονότητες και την πολιτισμική ανωτερότητα φαίνεται να δείχνουν μια ευρωπαϊκή διαίρεση, με υψηλά επίπεδα θρησκευτικού εθνικισμού στην Ανατολή και μεγαλύτερη αποδοχή της πολυπολιτισμικότητας στη Δύση[34].
Ουσιαστικά, αυτές οι αντιλήψεις στις ανατολικοευρωπαϊκές και τις βαλκανικές χώρες (συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας) είναι σε θεμελιώδη αντίθεση με τον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης αναφορικά με τις «κοινές αξίες» στο προοίμιό του: «Οι λαοί της Ευρώπης, εγκαθιδρύοντας μεταξύ τους μία διαρκώς στενότερη ένωση, αποφάσισαν να μοιραστούν ένα ειρηνικό μέλλον θεμελιωμένο σε κοινές αξίες. Η Ένωση, έχοντας επίγνωση της πνευματικής και ηθικής κληρονομιάς της, εδράζεται στις αδιαίρετες και οικουμενικές αξίες της αξιοπρέπειας του ανθρώπου, της ελευθερίας, της ισότητας και της αλληλεγγύης· ερείδεται στις αρχές της δημοκρατίας και του κράτους δικαίου. Η Ένωση τοποθετεί τον άνθρωπο στην καρδιά της δράσης της, καθιερώνοντας την ιθαγένεια της Ένωσης και δημιουργώντας ένα χώρο ελευθερίας, ασφάλειας και δικαιοσύνης»[35].
Σε αυτές τις αντιλήψεις αντιτίθεται ο ούγγρος πρωθυπουργός Βίκτορ Ορμπάν που έχει εκφράσει την αντίθεσή του στην έννοια των ευρωπαϊκών αξιών της ΕΕ, δηλώνοντας τον Ιούλιο του 2018 ότι «η Κεντρική Ευρώπη έχει ιδιαίτερη κουλτούρα. Είναι διαφορετική από τη Δυτική Ευρώπη». Κάθε ευρωπαϊκή χώρα, λέει, «έχει το δικαίωμα να υπερασπίζεται τη χριστιανική της κουλτούρα και το δικαίωμα να απορρίπτει την ιδεολογία της πολυπολιτισμικότητας», καθώς και το δικαίωμα να «απορρίπτει τη μετανάστευση» και να «υπερασπίζεται το παραδοσιακό οικογενειακό μοντέλο». Σε μια ομιλία του στο ουγγρικό Κοινοβούλιο, επέκρινε τη στάση της ΕΕ στη μετανάστευση λέγοντας: «Στις Βρυξέλλες τώρα, χιλιάδες πληρωμένοι ακτιβιστές, γραφειοκράτες και πολιτικοί εργάζονται προς την κατεύθυνση ότι η μετανάστευση θα πρέπει να θεωρηθεί ανθρώπινο δικαίωμα. […] Γι’ αυτό θέλουν να μας αφαιρέσουν το δικαίωμα να αποφασίζουμε με ποιον θέλουμε να ζούμε»[36].
Η ανάλυση που προηγήθηκε δεν πρέπει να θεωρηθεί υποστηρικτική των απόψεων του Samuel P. Huntington για τη Σύγκρουση Πολιτισμών όπως αναπτύσσονται στο ομότιτλο βιβλίο του[37]. Στην πραγματικότητα βρίσκεται στον αντίποδα αυτής της θεωρίας. Ο Huntington υποστηρίζει ότι υπάρχει μια αέναη, δηλαδή αχρονική, σύγκρουση πολιτισμών, τοποθετώντας από τη μια πλευρά των νοητών συνόρων τις χώρες που έχουν Καθολική ή Προτεσταντική θρησκευτική παράδοση και από την άλλη τις χώρες με Ορθόδοξη και Ισλαμική θρησκεία.
Πέρα από το εμφανές λάθος να θεωρήσει κανείς τη θρησκεία τον μόνο και καθοριστικό παράγοντα για να εντάξει ή όχι μια χώρα στη νεωτερικότητα, η θεμελιώδης ένσταση είναι το επιχείρημα για την ασυγχρονία της νεωτερικότητας, που πρέπει να ιδωθεί ολιστικά, στον μακρό ιστορικό χρόνο, στο longue durée που εισήγαγε ο Braudel[38]. Άλλωστε, στη νέα διχοτομία που παρουσιάστηκε με την πανδημία και το αντιεμβολιαστικό κίνημα, δύσκολα διακρίνει κανείς μια διαφοροποίηση με βάση τα διαφορετικά χριστιανικά δόγματα.
Οι διαφορές αντιλήψεων και στερεοτύπων ανάμεσα στη Δυτική και την Ανατολική Ευρώπη δεν προδικάζουν γραμμικά τις πολιτικές επιλογές των κοινωνιών. Πολλές φορές εμφανίζονται αυτοκαταστροφικές, αυταρχικές και εξτρεμιστικές λύσεις σε κοινωνίες που δεν θα περίμενε κανείς, όπως έγινε στη Μεγάλη Βρετανία με το Brexit, στις ΗΠΑ με την εκλογή Τραμπ, ή όπως συμβαίνει εδώ και πολλά χρόνια στην Ελβετία με την ισχυρή εκλογική παρουσία, και συμμετοχή στην κυβέρνηση, ακροδεξιού κόμματος. Στα Βαλκάνια έχουμε το ίδιο φαινόμενο σε αντίστροφη φορά. Σε κοινωνίες-προσάναμμα έτοιμο να αναφλεγεί, η Ακροδεξιά καταποντίζεται. Οι αντιλήψεις είναι αναγκαία αλλά όχι και ικανή συνθήκη για αντίστοιχη πολιτική συμπεριφορά. Διαθλώνται μέσα από πρίσμα της πολιτικής προσφοράς και ενεργοποιούνται από τη γενικότερη πολιτική συγκυρία. Αναμένουν τον καταλύτη για να ενεργοποιηθεί η πολιτική οξειδοαναγωγή.
Η Pippidi συμπυκνώνει το επιχείρημα: «Το ρήγμα του Huntington, ωστόσο, δεν χάνει τη σημασία του ακόμα και αν δεν μπορεί να ανιχνευτεί στο επίπεδο της πολιτικής κουλτούρας. Ακόμα και τα φαντασιακά σύνορα μπορούν, αν αφορούν διαδεδομένες απόψεις, να μετατραπούν σε πραγματικά σύνορα. Τα “τείχη στο μυαλό μας” του Βάτσλαβ Χάβελ τα φτιάχνουμε εμείς. Το ρήγμα ανάμεσα σε δημοκράτες και αντιδημοκράτες, ανάμεσα σε εκείνους που παίζουν σύμφωνα με τους κανόνες του πολιτισμού και αυτούς που δεν τους ακολουθούν, αφορά όλες τις κουλτούρες, και δεν αφορά μια μεταξύ τους διαφορά, και είναι πολύ πιο περίπλοκο από ό,τι προβλέπει η θεωρία της “σύγκρουσης των πολιτισμών”»[39].
Συμπερασματικά, η μετακομμουνιστική κληρονομιά στο επίπεδο των αντιλήψεων και των νοοτροπιών έχει συμβάλει (μεταξύ και άλλων παραμέτρων) στη δημιουργία εύφορου εδάφους για τα χαμηλά ποσοστά εμβολιασμών, τα υψηλά ποσοστά θανάτων και την άρνηση των εμβολιασμών.
Το φάντασμα του λενινισμού μοιάζει να παίρνει την εκδίκησή του.
Ακριβώς όπως το είχε προβλέψει ο Καρλ Μαρξ στη 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη.
[1] Την έκταση του προβλήματος περιγράφει εύστοχα ο Ευάγγελος Βενιζέλος, υποστηρίζοντας ότι «η φιλελεύθερη δημοκρατία είναι η αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Έχουμε κρίση αντιπροσωπευτικότητας, γιατί οι πολίτες, η κοινωνία των πολιτών, θεωρούν ότι εκπροσωπούνται πληρέστερα όχι από τους θεσμούς τους συνταγματικούς, τους δημοκρατικούς, αλλά από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, εν μέρει από τα μέσα ενημέρωσης, από τις μη κυβερνητικές οργανώσεις, από τα ποικιλώνυμα δίκτυα. Άρα, υπάρχει μια δημοκρατική πραγματικότητα μετα-αντιπροσωπευτική, η οποία θέτει υπό αμφισβήτηση όλους τους θεσμούς και την εγκυρότητά τους την αντιπροσωπευτική και τη δημοκρατική». Ευάγγελος Βενιζέλος, «Οι επείγουσες προκλήσεις της φιλελεύθερης δημοκρατίας», Παρέμβαση στη συζήτηση στο Delphi Economic Forum, με θέμα «Το μέλλον της φιλελεύθερης δημοκρατίας».
[2] «Οι επιδόσεις των χωρών στο πρόγραμμα PISA για την αξιολόγηση των εκπαιδευτικών συστημάτων είναι στις περισσότερες χώρες αντιστρόφως ανάλογες με τον αριθμό των ανεμβολίαστων. Χαμηλή αξιολόγηση στο εκπαιδευτικό σύστημα, υψηλός αριθμός ανεμβολίαστων», Άννα Διαμαντοπούλου, «Η πολιτική ως διαχειριστής ζωής ή θανάτου», Τα Νέα,16 Νοεμβρίου 2021.
[3] Γιώργος Παυλόπουλος, «Πέμπτο κύμα, θάνατοι και εμβολιασμένοι – Η πραγματικότητα με στοιχεία και αριθμούς», Το Βήμα, 11 Νοεμβρίου 2021.
[4] «Η αύξηση των περιστατικών COVID συσχετίστηκε πιο έντονα με τους ψηφοφόρους του AfD. Οι ερευνητές περιέγραψαν τη σχέση αυτή ως “εξαιρετικά σημαντική”. Μια έρευνα της εταιρείας δημοσκοπήσεων Forsa έδειξε ότι ένα πλήρες 50% των μη εμβολιασμένων ψηφοφόρων ψήφισαν στις εθνικές εκλογές του Σεπτεμβρίου υπέρ του AfD». Holger Dambeck & Peter Maxwill, “Study Finds Link Between Far Right and High Corona Rates in Germany”, Der Spiegel, 19 Νοεμβρίου 2021, https://www.spiegel.de/international/germany/covid-in-germany-study-finds-link-between-far-right-and-high-corona-rates-a-d06da9f9-0674-4925-b71a-ff12e924d6d2
[5] Ο Cas Mudde επισημαίνει ότι «η Αριστερά έχει μεγαλύτερη ιστορία με τους αντιεμβολιαστές, με το κίνημα υπέρ της φύσης ή με τους οπαδούς υπέρ της γιόγκα», δες «Πανδημία και φιλελεύθερη δημοκρατία», Μια συζήτηση του Cas Mudde με τον Πέτρο Παπασαραντόπουλο, The Books’ Journal, τεύχος 124, Νοέμβριος 2021, σ. 24.
[6] Επεξεργασία δεδομένων από το https://ourworldindata.org/covid-vaccinations
[7] Πέτρος Παπασαραντόπουλος, «Νεωτερικότητα και ακροδεξιά στα μετακομμουνιστικά Βαλκάνια», διδακτορική διατριβή στο Τμήμα Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών, υπό έκδοση, Επίκεντρο.
[8] Εκτενής ανάπτυξη στο ίδιο.
[9] Michael Minkenberg, The Radical Right in Eastern Europe. Democracy under Siege?, Palgrave Pivot, New York, 2017, σ. 60.
[10] Alina Mungiu-Pippidi, Public Integrity and Trust in Europe, Berlin: Hertie School of Governance, 2015.
[11] Hans-Dieter Klingemann, “Dissatisfied Democrats: Democratic Maturation in Old and New Democracies”, στο Russell J. Dalton & Christian Welzel (επιμ.), The Civic Culture Transformed: From Allegiant to Assertive Citizens, New York: Cambridge University Press, 2014, σ. 116-157.
[12] https://kaparesearch.com/balkan-monitor-2021/
[13] Michael Bernhard & Krzysztof Jasiewicz, “Whither Eastern Europe? Changing Approaches and Perspectives on the Region in Political Science”, East European Politics and Societies and Cultures, Volume 29 Number 2, May 2015, σ. 311-322.
[14] Zsolt Enyedi & Kevin Deegan-Krause, “Voters and Parties in Eastern Europe” στο Adam Fagan & Petr Kopecký (επιμ.), The Routledge Handbook of East European Politics, Routledge 2018.
[15] Pew Research Center, “Eastern and Western Europeans Differ on Importance of Religion, Views of Minorities, and Key Social Issues”, 29 Οκτώβριος 2018.
[16] Minkenberg, The Radical Right in Eastern Europe…, ό.π., σ. 90.
[17] https://www.pewresearch.org/fact-tank/2018/10/31/greek-attitudes-toward-religion-minorities-align-more-with-central-and-eastern-europe-than-west/
[18] https://www.pewforum.org/2017/05/10/religious-belief-and-national-belonging-in-central-and-eastern-europe/
[19] Andrea L. P. Pirro, Populist Radical Right Parties in Central and Eastern Europe. Ideology, impact, and electoral performance, Routledge, 2016, εδώ σ. 606.
[20] Minkenberg, The Radical Right in Eastern Europe…, ό.π., σ. 86-87.
[21] G. Ariely, “Exploring citizenship spheres of inclusion/exclusion: Rights as ‘potential for power’”, Patterns of Prejudice, 45(3), 2011, σ. 241-258.
[22] R. Brubaker, Citizenship and Nationhood in France and Germany, Massachusetts: Harvard University Press, 1992.
[23] J. Meeus, B. Duriez, N. Vanbeselaere, F. Boen, “The role of national identity representation in the relation between in-group identification and out-group derogation: Ethnic versus civic representation”, British Journal of Social Psychology, 49(2), 2010, σ. 305-320.
[24] Η νομοθετική μεταρρύθμιση του 2010, που είχε έντονα στοιχεία δικαίου του εδάφους, απορρίφθηκε ως αντισυνταγματική.
[25] Ζ. Πασιά-Πασιώπη, Δίκαιο Ιθαγένειας. Κτήση και απώλεια της Ελληνικής Ιθαγένειας, Εκδόσεις Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη 1987, σ. 17.
[26] Όπως επισημαίνουν οι ερευνητές του Pew, «τα επίπεδα πίστης στην ανάσταση των νεκρών είναι πιο συγκρίσιμα στην περιοχή. Στις περισσότερες χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης στην έρευνα, το ένα τέταρτο ή περισσότεροι λένε ότι πιστεύουν στην ανάσταση νεκρών – δηλαδή, ότι οι άνθρωποι θα γεννηθούν ξανά και ξανά. Σε πολλές δυτικοευρωπαϊκές χώρες στην έρευνα, περίπου το ένα πέμπτο του πληθυσμού εκφράζει πίστη στην ανάσταση νεκρών». Ο όρος reincarnation σε κατά λέξη μετάφραση σημαίνει μετεμψύχωση αλλά σε πολλά κείμενα χρησιμοποιείται ως συνώνυμο της ανάστασης των νεκρών. Το ουσιαστικό στοιχείο, που απαντάται σε όλες τις χριστιανικές ομολογίες, είναι η διάκριση ανάμεσα στην ψυχή που είναι αθάνατη και το σώμα που είναι θνητό.
[27] Steven Lukes, Individualism,Blackwell, 1973.
[28] Anna Kende & Peter Kreko, “Xenophobia, prejudice, and right-wing populism in East-Central Europe”, Current Opinion in Behavioral Sciences, 34, 2020, σ. 29-33.
[29] Bartek Pytlas, Radical Right Parties in Central and Eastern Europe: Mainstream Party Competition and Electoral Fortune. London: Routledge, 2016, σ 6.
[30] Pew Research Center, “Eastern and Western Europeans Differ …”, ό.π.
[31] https://www.pewresearch.org/fact-tank/2018/12/04/views-of-national-identity-differ-less-by-age-in-central-eastern-europe-than-in-western-europe/
[32] https://www.pewresearch.org/fact-tank/2017/06/08/tepid-support-for-democracy-among-both-young-and-old-in-central-and-eastern-europe/
[33] Pew Research Center, “Eastern and Western Europeans Differ …”, ό.π.
[34] Στο ίδιο.
[35] Francesca Ferraro & Jesús Carmona, Fundamental Rights in the European Union: The role of the Charter after the Lisbon Treaty, European Parliamentary Research Service, 2015.
[36] Pew Research Center, “Eastern and Western Europeans Differ …” ό.π.
[37] Samuel Huntington, Η σύγκρουση των πολιτισμών και ο ανασχηματισμός της παγκόσμιας τάξης, Πατάκης, 2017.
[38] Fernand Braudel, « Histoire et sciences sociales : La longue durée », Annales, 1958, 13-4 σ. 725-753.
[39] Alina Mungiu-Pippidi & Denisa Mindruta, “Was Huntington Right? Testing Cultural Legacies and the Civilization Border”, International Politics 39, June 2002, σ. 193-213.
