Διαβάζοντας το πολυσύνθετο, ευαίσθητο, περίπλοκο και καλογραμμένο μυθιστόρημα Έρωτας στον καιρό της ειρωνείας, της Αγγέλας Καστρινάκη, εισπράττουμε πρώτα απ’ όλα την κραταιά σκιαγράφηση των πορτρέτων των πέντε κεντρικών χαρακτήρων. Η ιστορία εκθέτει ένα πεντάγωνο, δύο τεμνόμενα τρίγωνα δύο παντρεμένων ζευγαριών, με συνδετικό κρίκο την κεντρική ηρωίδα, που συνδέεται με δυο άντρες. Προέχει η ηδονιστική, σεξουαλική απελευθέρωση της γυναίκας που έχει γίνει ή που προσπαθεί να γίνει, σήμερα, μια προχωρημένη σε όλα, σε όλους τους κοινωνικούς και διανοητικούς τομείς, χειραφετημένη φεμινίστρια, όπως η ηρωίδα του αυτοβιογραφικού, μυθιστορηματικού διπτύχου της Καστρινάκη, Και βέβαια αλλάζει! και ...Κάτι ν' αλλάξει! Μα πώς; και της συλλογής διηγημάτων της, Εκδοχές της Πηνελόπης (2002). Μια κοπέλα δηλαδή που αντιδρά, εξεγείρεται κι απελευθερώνεται ηθικά και σεξουαλικά μετά από τα πλήγματα και τα τραύματα που δέχεται στη ζωή. Έπειτα απ’ αυτά, αναζητά από αγκαλιά σε αγκαλιά μια προστατευτική αντρική μορφή. Εκεί υπερισχύει σαφέστατα ο σταθερός, σίγουρος για την αγάπη του, ουσιωδώς προστατευτικός σύζυγος, που όμως της παραχωρεί πολύ σκοινί ώστε να μπορεί να κινείται ελεύθερα και να απομακρύνεται σαρκικά όσο επιθυμεί.
Η έγγαμη Μέλπω είναι μια ανεξάρτητη γυναίκα που επιζητεί, με το σπαθί της, την «επίγεια ευτυχία», την ερωτική απόλαυση, τον ευδαιμονισμό, τη δύσκολα κερδισμένη ισορροπία και τη χαρά στη ζωή της, έστω διαμέσου των περιπετειών, των δοκιμασιών, των ερωτικών πειραματισμών και του άλγους. Οι ορθολογικοί, θεμιτοί σκοποί του βίου της βρίσκονται σε αντίθεση με τη ρομαντική και θανατερή θεώρηση της ζωής που υιοθετεί μερικώς η ρομαντική τέχνη, ο καλλιτεχνικός και φιλότεχνος κόσμος.
Η γυναίκα στο επίκεντρο
Το μυθιστόρημα Έρωτας στον καιρό της ειρωνείας είναι περισσότερο ρηξικέλευθο, χειραφετητικό και τολμηρό από ό,τι φαίνεται σε μια πρώτη ανάγνωση (για να κατανοηθεί αμερόληπτα, απαιτεί και δεύτερη), διότι –νομίζω– σχετικοποιεί και απομυθοποιεί τον έρωτα, τον βάζει να σταθεί στα πραγματικά πόδια του, πέρα από εξιδανικεύσεις και μυθοποιήσεις, και επιβεβαιώνει, διατρανώνει την ισχύ, την ικανότητα, την οξύνοια και την αξία της σύγχρονης, σκεπτόμενης γυναίκας.
Τα πρόσωπα του ερωτικού τριγώνου είναι συμπαθή, κυρίως η τολμηρή, ευφυής και δυτικοπρεπώς απελευθερωμένη σύζυγος, και μας εκπλήσσουν με την αποδοχή νέων ερωτικών πειραματισμών και συμπεριφορών. Παρακολουθούμε μέσα από τις ειρωνικές νότες αυτού του σπουδαίου, ελληνικού, γυναικείου ερωτικού μυθιστορήματος, το αστικό, ηθικό και κοινωνικό πλαίσιο της απιστίας και του εξωσυζυγικού σεξ των ελευθέριων, ανεκτικών, φιλελεύθερων διανοουμένων.
Στο στυλ και στην αφηγηματική τεχνική της γραφής τού μυθιστορήματος εντοπίζεται η επιλογή της ετερογένειας, η οικοδόμηση της μυθιστορηματικής αφήγησης με πολλά και διάφορα υλικά: σκέψεις σε πρώτο πρόσωπο, συναισθήματα και των δύο εραστών, ανταλλασσόμενα e-mail, κομμάτια όπου εκδηλώνεται η σκέψη του κάθε χαρακτήρα από τους πέντε για τα γεγονότα, ποιήματα, αναφορές σε λογοτεχνικά έργα (του Γκαίτε, του Ντ. Χ. Λώρενς, κ.α.) και στην ταινία Απιστία των Ίνγκμαρ Μπέργκμαν – Λιβ Ούλμαν, παραλληλισμούς με την ιστορία και το τρίγωνο Πηνελόπη Δέλτα / Ίων Δραγούμης / Στέφανος Δέλτα, άμεσος διάλογος των ηρώων, η άποψη των άλλων δύο απατημένων συζύγων, το φλερτ κι η σχέση του Στέφανου με μια φοιτήτρια που τον θαυμάζει, στιγμές της καθημερινότητας, όνειρα, φαντασιώσεις, ημερολόγιο μιας γυναίκας, ένα παραμύθι για τα δίδυμα παιδιά της Μέλπως, καθώς και οι σκέψεις της συγγραφέως για το έργο.
Διάβασα πρόσφατα τη συλλογή διακριτικών, λεπτοφτιαγμένων κι ατμοσφαιρικών διηγημάτων της συγγραφέως Τα όρια της ζεστασιάς, του 1999 (εκδόσεις Πόλις). Το πρώτο διήγημα, “Από μακριά”, έχει αρκετά κοινά θεματικά μοτίβα με το Έρωτας στον καιρό της ειρωνείας. Την έλξη και τον έρωτα εξ αποστάσεως που ριζώνει ακριβώς στην επικοινωνία από απόσταση της παντρεμένης γυναίκας και του ποθούμενου άντρα, στην αλληλογραφία τους. Την ύπαρξη ενός πολύ ανεκτικού, φιλελεύθερου συζύγου που επιτρέπει και αποδέχεται την ύπαρξη του «μνηστήρα» (βλέπε τους μνηστήρες και στο σπουδαίο, φιλολογικό και φεμινιστικό δοκίμιο Μίλα, Πηνελόπη! επίσης της Αγγέλας Καστρινάκη) στη ζωή της συζύγου, που μάλιστα την ενθαρρύνει… Η γυναίκα του και η φίλη της, που αποτελούν μάλλον αντικατοπτρισμό της ίδιας προσωπικότητας, μάλλον της συγγραφέως, τον χαρακτηρίζουν μεγάθυμο, ψύχραιμο και μεγαλόψυχο, εάν δεν είναι αδιάφορος (κάτι που δεν είναι, όπως αντιλαμβανόμαστε από το μεταγενέστερο Έρωτας στον καιρό της ειρωνείας). Συναντάμε και στα δυο πεζογραφήματα, ξανά, το περίεργο σχήμα του τριγώνου, που εδώ μπλοκάρει τον υποψήφιο εραστή. Ο σύζυγος μέσω της οικειότητας μαζί του, μέσω της «επίθεσης φιλίας» του, τον «αιχμαλωτίζει»… Μήπως είναι κι αυτός πολύ ευφυής σαν τον σύζυγο του μυθιστορήματος Έρωτας στον καιρό της ειρωνείας; «Παραχωρεί» προσωρινά τη γυναίκα του για να μη τη χάσει;
Οι κεντρικές ηρωίδες των πεζογραφημάτων της Αγγέλας Καστρινάκη έχουν μια επικούρεια, ευδαιμονιστική και ηδονιστική στάση, γιατί επιδιώκουν την «επίγεια ευτυχία». Σε τι άραγε αυτή συνίσταται;
Η γλώσσα του μυθιστορήματος είναι άμεση και απλή. Λειτουργική, ετερογενής (χρησιμοποιεί π.χ. τα mail των εραστών) και μεστή. Η Αγγέλα Καστρινάκη «κατόρθωσε μέσω ενός μυθιστορήματος ποικίλων τεκμηρίων, να δημιουργήσει την απόσταση που απαιτεί η αντιρομαντική εποχή μας και οπτική, προκειμένου να ελέγξει με αρκετό στοχασμό και πολύ χιούμορ το πάθος…», γράφει η Ελισάβετ Κοτζιά. Αποστασιοποιητικό βλέμμα, χιούμορ, αισθαντικότητα και ειρωνεία της Μέλπως για το πάθος, που αναπαράγει την αντίστοιχη δροσερή κι ηδονόχαρη ματιά της παιγνιώδους, διαυγούς και νηφάλιας συγγραφέως…
Χωρίς ταμπού
Πολλά βιβλία της Αγγέλας Καστρινάκη πραγματεύονται τα θέματα του έρωτα, των σχέσεων, του σεξ[1] και της ζήλιας, της απόλαυσης, της απιστίας των ανθρώπων, του γάμου και του εξωσυζυγικού σεξ, και τα συναισθήματα ή τις σκέψεις που γεννώνται από αυτές τις καταστάσεις, χαρά, ευδαιμονία, απογοήτευση, τύψη, απελπισία και το επακόλουθο άδειασμα, απλή ηδονή ή παιχνίδισμα. Η απελευθερωμένη, διανοούμενη κεντρική ηρωίδα των πεζογραφημάτων, η γυναίκα που διατηρεί στωικά μια περιπαικτική στάση για τη ζωή, τους ανθρώπους και τα πάθη τους, τολμά να πάει προς τον ερωτισμό, τις ερωτικές σχέσεις και τον έρωτα, απλά κι ορμητικά, εξαιτίας της τάσης και ανάγκης της να αναζητήσει την εκπλήρωση, πραγμάτωση και ικανοποίηση του πόθου, των αναγκών και ορέξεων, να αναζητήσει το απροσδόκητο, το διαφορετικό και καινούργιο στη ζωή της, διατηρώντας όμως μια αποστασιοποίηση, τη διαύγεια, την αταραξία, το χιούμορ και την ψυχραιμία της[2].
Οι ερωτικές σχέσεις αποτελούν τον κεντρικό άξονα πολλών λογοτεχνικών και δοκιμιακών έργων της Αγγέλας Καστρινάκη. Δεν νομίζω πως η συγγραφέας αποφάσισε να ασχοληθεί στο Πανεπιστήμιο Κρήτης με τη διδασκαλία για τον έρωτα στη νεοελληνική λογοτεχνία, μόνο για να αποφύγει τις πολωτικές πολιτικές έριδες Δεξιάς/Αριστεράς, όπως γράφει κάπου· αλλά και γιατί αποτελεί, εκ του συστήματος των ενδιαφερόντων, της λίμπιντο και της σκέψης της, από επιλογή, κλίση, πάθος και επιθυμία της, το ένα προνομιακό θέμα της. Το άλλο είναι η πολιτική. Τα δυο θέματα συνδέει, νομίζω, η βιοπολιτική, η άσκηση και η διαχείριση της εξουσίας τόσο στα κορμιά όσο και στη συλλογική ζωή, στην κοινωνικοπολιτική ζωή της κοινότητας.
[1] Πώς άραγε η διαχείριση αυτών των εκφράσεων και τοποθετήσεων υπηρετεί τις περιγραφές των ερωτικών σκηνών των γυναικείων προσώπων; Η πιο περιγραφική, φορτισμένη κι ολοκληρωμένη ερωτική σκηνή στα λογοτεχνικά έργα της Αγγέλας Καστρινάκη, είναι μάλλον το χρωματισμένο με τις εκπλήξεις, βίωμα των αλλαγών των σεξουαλικών στάσεων στην ερωτική διδασκαλία της μαθήτριας της σχολής Μωραΐτη από τον εραστή της φοιτητή, στο Και βέβαια αλλάζει!, κατάσταση που φορτίζει ερωτικοψυχολογικά πολύ τη σκηνή. Δηλαδή η πιο ολοκληρωμένη, γραπτή ερωτική σκηνή της είναι αυτή της αρχικής μαθητείας της στο σεξ από τον μεγαλύτερό της φοιτητή. Ακόμη, είναι πολύ ερωτική και γοητευτική η σκηνή στην ερωτική φωλιά τους, των δύο εραστών στο Έρωτας στον καιρό της ειρωνείας, όπου ο Μάριος μπαίνει κάτω από το πουλόβερ της παντρεμένης Μέλπως, φιλάει πάνω-κάτω και τελικά κατευθύνει το στόμα του προς την «πηγή», όπως αναγράφεται στο κείμενο (το στήθος;).
[2] Τα δύο βιωματικά μυθιστορήματα της Αγγέλας Καστρινάκη, Και βέβαια αλλάζει! και ...Κάτι ν' αλλάξει! Μα πώς; αποτελούν μια σημαντική αυτομυθοπλασία-δίπτυχο. Το Και βέβαια αλλάζει! είναι το πρώτο βιωματικό μυθιστόρημα της μαρτυρίας της ηρωίδας Ειρήνης. Περιγράφει, μεταξύ άλλων, το ερωτικό ξύπνημα με το ξεπαρθένεμά της, το ξεδίπλωμα των επιθυμιών και των ερωτικών αναζητήσεων της ηρωίδας, που μερικές φορές οδηγούν στην ψυχοσεξουαλική ικανοποίηση των πόθων και, κάποιες άλλες, σε κάποια μερική απώθηση, μακριά από έναν-δυο επιθυμητούς παντρεμένους άντρες (έναν καθηγητή της και τον καθοδηγητή της στον Ρήγα, Μάκη).
Στο δεύτερο αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα του βιωματικού διπτύχου, το ...Κάτι ν' αλλάξει! Μα πώς;, το θέμα των ερωτικών σχέσεων μεταξύ των αριστερών νέων της εποχής σκιαγραφείται διακριτικά, μεστά, αντιπροσωπευτικά και εύστοχα με την ελλειπτική και τρυφερή περιγραφή των πολιτικών αγώνων, των διανοητικών, καλλιτεχνικών αναζητήσεων και των πολλαπλών ερώτων της Ειρήνης. Η ηρωίδα έλκεται περισσότερο, και στο πρώτο και στο δεύτερο βιβλίο, από τους μεγαλύτερούς της, τους καθοδηγητές και τους δασκάλους της, τις διανοητικές ή πολιτικές αυθεντίες που έχουν ισχύ. Ένας από αυτούς είναι, στο ΑΠΘ, ο Φορτούνης (παραπέμπει στην προσωπικότητα του καθηγητή Δ. Ν. Μαρωνίτη) με τον οποίο τη συνδέει ένα μυστικό, συναισθηματικό πάθος, που περιλαμβάνει και για τους δυο τη μεγάλη και γνήσια αγάπη τους για τα γράμματα, ως τον μεταξύ τους συνεκτικό ιστό.
