Καλλιτεχνική πολιτική ορθότητα

Η πολιτική ορθότητα στις τέχνες

Η αριστερή ριζοσπαστική, δογματική πολιτική ορθότητα, καθώς και το ξαδερφάκι της, η δεξιά, σεμνότυφη πολιτική ορθότητα μάς περιορίζουν και μας λογοκρίνουν για διάφορα καυτά, επίκαιρα πολιτικά, ιδεολογικά, πολιτιστικά και καλλιτεχνικά θέματα, όταν τα θέτουμε με ειλικρίνεια, οξυδέρκεια και ευθύτητα. Πρόβλημα υπάρχει και στον τομέα των τεχνών: η ιδεολογική «κουλτούρα της ακύρωσης» (cancel culture) είναι προβληματική στο πλαίσιο της ουσιαστικά συντηρητικής ιδεολογίας της «πολιτικής ορθότητας». Αν σου απαγορεύεται να σατιρίσεις ή και να κατακρίνεις τον έναν και τον άλλο επειδή έχει το τάδε χρώμα επιδερμίδας ή εμφάνιση ή νοοτροπία ή συνήθειες ή πάχος ή μυαλό κ.τ.τ. δεν μπορεί να γίνει ούτε σάτιρα, ούτε κωμωδία, ούτε κριτική, ούτε καταγγελία, οπότε ας γίνουμε όλοι ομονοούντες φονταμενταλιστές (ισλαμιστές ή κάποιας παλαβής, δεξιάς, αμερικανικης εκκλησίας) για να τελειώνουμε τη συζήτηση...

Η καλλιτεχνική πολιτική ορθότητα είναι εναντίον της ελεύθερης καλλιτεχνικής έκφρασης στην τέχνη. Δεν πρέπει να ανεχόμαστε την αυτολογοκρισία των καλλιτεχνών, των δημοσιογράφων, των κοινωνιολόγων, των στοχαστών, των συγγραφέων από το φόβο της πολιτικής ορθότητας. Παντού στη Δύση πλανάται, πλέον, το επιβληθέν σκιάχτρο της εξισωτικής, ισοπεδωτικής, φιλοαριστερής και σχηματικότατης, συντηρητικής πολιτικής ορθότητας που τείνει να οδηγήσει τους καλλιτέχνες και τους σχολιαστές δημοσιογράφους και διανοούμενους σε αυτολογοκρισία.

Στον τομέα της πολιτιστικής, καλλιτεχνικής και κινηματογραφικής πολιτικής ορθότητας βρίσκουμε την ιδέα της συμπερίληψης, η οποία γεννήθηκε εξαιτίας του παλαιότερου αποκλεισμού ή, τέλος πάντων, της μειωμένης παρουσίας των κοινωνικών ή σεξουαλικών μειονοτήτων στο προηγούμενο, παλιότερο χολιγουντιανό σινεμά. Συμπερίληψη σημαίνει πως δεν αφήνουμε κανέναν έξω από το σύνολο, από την κοινωνία, πως δεν αποκλείουμε κανέναν, δεν κάνουμε καμιά διάκριση με βάση τη φυλή, το φύλο, την εθνικότητα, την ηλικία, την αρτιμέλεια, τις ιδιομορφίες, την οικονομική κατάσταση και τις διαφορετικές θρησκευτικές ή πολιτικές πεποιθήσεις.

Η πολιτική ορθότητα στο σινεμά

Η οπτικοακουστική τέχνη και ο κινηματογράφος, όπως η τέχνη γενικότερα, υπάρχουν για να καλλιεργούν και να οξύνουν το στοχασμό μας για τη ζωή, τον εαυτό μας και την κοινωνία, τη θέση μας στη ζωή και στο σύμπαν. Όμως η πολιτική ορθότητα επέβαλε, με την αναπόδραστη αναγκαιότητα της συμπερίληψης, όρια και προδιαγραφές, προσανατολισμούς, τρόπους σκέψης και μεθόδους διαχείρισης των σχετικών ζητημάτων. Η cancel culture επιβάλλει να ακυρώσουμε, να παραγκωνίσουμε και να εξαφανίσουμε παλιές, «αντιδραστικές» ιδεολογικά ταινίες –ας πούμε τη Γέννηση ενός έθνους του Ντέιβιντ Γουόρκ Γκρίφιθ (1914 - ολόκληρη η ταινία παρακάτω)– ή σκηνές που υποτιμούν, αμαυρώνουν ή χειρίζονται άσχημα, που μειώνουν ορισμένες φυλετικές μειονότητες, π.χ. τη μαύρη, ή σεξουαλικές μειονότητες, π.χ. ομοφυλόφιλους ή τρανς. Όμως καταχωνιάζοντας και περιθωριοποιώντας τέτοια φιλμ, παραχαράσσουμε την ιστορία του πολιτισμού, την ιστορία του κινηματογράφου αλλά και την εξέλιξη της κινηματογραφικής γλώσσας, του ντεκουπάζ και της σκηνοθεσίας. Η κουλτούρα της ακύρωσης, εν προκειμένω, παραποιεί την αληθινή εξέλιξη της κινηματογραφικής τέχνης, με τα καλά της και τα κακά της, με τις προόδους και τις οπισθοχωρήσεις της.

Μια τέτοια μεταχείριση των ταινιών και του σινεμά δείχνει ότι ο θεατής επιβάλλεται να καθοδηγείται, ότι η σκέψη του πρέπει να οριοθετείται ή να ποδηγετείται. Η συμπεριληπτικότητα καταλήγει να μετατρέπεται σε μια μηχανιστική λύση που επιβάλλει συγκεκριμένα ποσοστά στην παρουσία των χαρακτήρων με συγκεκριμένες ταυτοτικές, φυλετικές ή σεξουαλικές ιδιότητες και ταυτότητες φυλής ή φύλου κ.ο.κ.

Κατασκευάζονται δηλαδή συγκεκριμένες προδιαγραφές και ποσοτικές δοσολογίες στην αντιπροσώπευση των ταυτοτήτων επί του συνόλου των φιλμικών αναπαραστάσεων, οι οποίες υποτίθεται πως αντιπροσωπεύουν κατ’ αυτόν τον τρόπο ακριβέστερα και αντικειμενικότερα τα συστατικά της κοινωνικής πολυμορφίας. Όμως τα γνήσια καλλιτεχνικά έργα δεν μπορούν να δημιουργηθούν με τέτοιυς όρους αντιπροσώπευσης, με κοινωνικές εντολές. Ούτε να οικοδομηθούν με μετρήσιμες, καλές ή κακές συμπεριφορές και κοσμοθεωρήσεις των κεντρικών χαρακτήρων. Αυτός ο «καλοπροαίρετος» και τεχνητά προοδευτικός κόσμος του έτσι, σχηματικά φτιαγμένου έργου τέχνης, θυμίζει ζντανοφισμό και επιβολή κοινωνικών και ιδεολογικών προτύπων, τέτοια είχε ο σοβιετικός «σοσιαλιστικός ρεαλισμός» που υπήρξε στο τυπικό, παραδοσιακό και δογματικό κομμουνιστικό σινεμά των χωρών του υπαρκτού σοσιαλισμού. Σήμερα ταιριάζει με τον αριστερό ριζοσπαστισμό της πολιτικής ορθότητας.

Άλλο ένα παράδειγμα χαζής και αυθαίρετης πράξης πολιτικής ορθότητας: η κλασική, αγγλική ταινία για παιδιά Μαίρη Πόπινς, του ειδικευμένου και σπουδαίου στο είδος σκηνοθέτη  Ρόμπερτ Στίβενσον, ταινία των πέντε Όσκαρ, μπήκε στο στόχαστρο της πολιτικής ορθότητας από το Βρετανικό Συμβούλιο Ταξινόμησης Ταινιών (BBFC). Εξήντα χρόνια μετά την προβολή της ταινίας στις κινηματογραφικές αίθουσες, πλέον θεωρείται ότι περιέχει διχαστική και ρατσιστική γλώσσα. Ως αποτέλεσμα, το Συμβούλιο, το οποίο έχει ιδρυθεί το 1912, απομάκρυνε το σήμα καταλληλότητας «U» (Universal) ή στα ελληνικά «Κ» (Κατάλληλο για όλους) και το αντικατέστησε με το «PG» (Parental Guidance). Απαραίτητη δηλαδή η «γονική συναίνεση». Τι ήταν όμως αυτό που οδήγησε στην απόφαση του Συμβουλίου; Ποια λέξη αυστηροποίησε κι ανέβασε τη βαθμίδα καταλληλότητας; Πρόκειται για την λέξη «hottentots». Ο ναύαρχος Μπουμ αντικρίζει από μακριά τους καθαριστές των καμινάδων, οι οποίοι έχουν μαύρα πρόσωπα από τη στάχτη, φωνάζοντας «δεχόμαστε επίθεση από hottentots», «βάρβαρους» κι «απολίτιστους» ιθαγενείς... (πιο κάτω, το τραγούδι της καμινάδας, από την ταινία). Πιάσ’ το αυγό και κούρευ’ το...

Ακόμη, η πολιτισμική πολιτική ορθότητα μπορεί να αφορά τις αναπαραστάσεις ή την ιδεολογία των ταινιών, τη δήθεν αδικαιολόγητη ισλαμοφοβία και την κρούση του κώδωνα κινδύνου έναντι της προέλασης των φονταμανταλιστών ισλαμιστών σε όλο τον κόσμο και τη Δύση ειδικότερα.

Η πολιτιστική και ιδεολογική πολιτική ορθότητα μπορεί επίσης να σχετίζεται με τις όποιες ακραίες απολυτότητες του σεμνότυφου ή ριζοσπαστικού, «αριστερού» κι αντισυστημικού νεοφεμινιστικού κινήματος, οι οποίες κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου για τις «σεξιστικές» ερωτικές/σεξουαλικές αναπαραστάσεις ή αναφορές ή σκηνές που, λόγω του έντονου ερωτισμού τους, υποτίθεται πως θίγουν, λόγω υποκριτικής πουριτανικής οπτικής, τη γυναικεία αξιοπρέπεια, σύμφωνα με τη σκέψη φεμινιστριών, που κατά τα άλλα μπορούν οι ίδιες να υιοθετούν στην προσωπική ζωή τους.^[1]

Τα πρότυπα αναπαράστασης και συμπεριληπτικότητας της αμερικανικής Ακαδημίας Κινηματογραφικών Τεχνών και Επιστημών για την επιλεξιμότητα, Όσκαρ καλύτερης ταινίας και άλλων βραβείων, σχεδιάστηκαν πριν από λίγα χρόνια για να ενθαρρύνουν τη δίκαιη αναπαράσταση στην οθόνη (αλλά και στους συντελεστές της κατασκευής των ταινιών εκτός οθόνης) ώστε να αντικατοπτρίζεται δικαιότερα, καλύτερα και πιστότερα η ποικιλομορφία του παγκόσμιου πληθυσμού. Αυτοί οι νέοι κανονισμοί των Όσκαρ, τα πρότυπα αναπαράστασης και συμπεριληπτικότητας, εστιάζουν στην εφαρμογή της «συμπερίληψης» στις ταινίες που υποβάλλονται για βράβευση. Οι κανόνες συμπερίληψης των Όσκαρ του επόμενου έτους πυροδοτούν έντονες, καυτές κι αμφιλεγόμενες συζητήσεις και διαφωνίες και, ιδίως στην Ευρώπη, δυναμικό αντίλογο. Αν και τα πρότυπα είναι καλοπροαίρετα, ορισμένοι σκηνοθέτες, παραγωγοί και κινηματογραφιστές ισχυρίζονται ότι η συλλογή δεδομένων είναι σχετικά αυθαίρετη, αδιάκριτη, ουσιαστικά αντιδημοκρατική, προκαλεί σύγχυση κι αμφιβολίες και έρχεται σε σύγκρουση με τη νομοθεσία περί απορρήτου. Πώς θα μάθουμε ποιος είναι γκέι, π.χ., όταν είναι παράνομο να ρωτάμε; Ο σχετικά αυθαίρετος καθορισμός κανόνων για την απαιτούμενη συμπερίληψη και οι αυστηρές, άκαμπτες προδιαγραφές επιβάλλουν νόρμες οι οποίες, πολλές φορές, δεν χωράνε στη δημιουργία και στην κατασκευή μιας κινηματογραφικής, καλλιτεχνικής ή ανεξάρτητης, εναλλακτικής, «διαφορετικής» ταινίας.

^[1]. Είναι πολλοί οι σύγχρονοι, δυτικοί στοχαστές που επικρίνουν την ιδεολογικοπολιτική κουλτούρα woke (της αφύπνισης) και την κουλτούρα της ακύρωσης. Ένας απ’ αυτούς, ο Πασκάλ Μπρυκνέρ, αναφέρεται στους τρόπους που σήμερα επηρεάζουν την Ευρώπη τα νεοφεμινιστικά, αντιρατσιστικά και αντιαποικιοκρατικά κινήματα που φουντώνουν, κατά κανόνα, στις αμερικανικές πανεπιστημιουπόλεις. Σύμφωνα με αυτά, ο λευκός ετεροφυλόφιλος άνδρας είναι ενίοτε a a priori ένοχος επειδή, ακριβώς, είναι λευκός, ετεροφυλόφιλος, φαλλοκράτης, χριστιανός άνδρας. Μιλάει δηλαδή για έναν αντιρατσισμό που στην ουσία πρόκειται για αναστραμμένο σεξισμό και ρατσισμό. Οι ακτιβιστές λένε πως ένας λευκός είναι εκ φύσεως ρατσιστής διότι αυτό είναι εγγενές κοινωνικό φαινόμενο και απορρέει ως ακούσια ιδεολογική και πολιτικοκοινωνική έκφανσή του. Ο Μπυκνέρ αναφέρεται επικριτικά στον αριστερό δικαιωματισμό που μας γυρίζει σε φυλετικές εμμονές της δεξιάς, αντεστραμμένες. Καταδικάζει τους αριστερούς αντιφά που αποκαλούν φασίστα όποιον δεν συμφωνεί μαζί τους. Παρότι αναγνωρίζει τα πολιτικά, επεκτατικά, ιμπεριαλιστικά και αποικιοκρατικά λάθη της Δύσης, ανησυχεί για ένα μέλλον όπου θα κυριαρχούν το πολιτικά ορθό και οι απόψεις υστερικών ιδεολογικών μειονοτήτων.