Ο Βίκτορ Σερζ ταύτισε ολόκληρη τη ζωή του με την Αριστερά. Από τις Βρυξέλλες, όπου γεννήθηκε, το 1890, από ρώσους εμιγκρέδες, τη Γαλλία, την Ισπανία και τη Ρωσία μέχρι και το Μεξικό, όπου πέθανε, σε ηλικία 57 ετών, ο Σερζ (ψευδώνυμο του Βίκτορ Κίμπαλτσιτς) έταξε απαρεγκλίτως εαυτόν όχι στις τάξεις της Αριστεράς εν γένει, αλλά στην καρδιά της επανάστασης: αναρχικός, μπολσεβίκος, σφόδρα αντισταλινικός και τροτσκιστής, από τους ελάχιστους επιζήσαντες των σταλινικών εκκαθαρίσεων και, εν κατακλείδι, σε διάσταση και με τον Τρότσκι, μονίμως απόβλητος και παντού εξόριστος, ο Σερζ διαφύλαξε την επαναστατική του πίστη ως κόρην οφθαλμού μέχρι και την τελευταία ώρα. Τι κι αν κόπηκαν όλοι οι δεσμοί του με την παράδοση των μπολσεβίκων; Τι κι αν η τροτσκιστική διέξοδος έχασε γρήγορα τη λάμψη της ριζοσπαστικής κριτικής στη Σοβιετική Ένωση; Τι κι αν καμιά απαντοχή δεν απέμεινε στο τέλος να υποστηρίξει τις φλογερές του ιδέες; Ο Σερζ δεν έχασε ποτέ το πολιτικό του σθένος και την πεποίθησή του για έναν κόσμο που θα ξαναγεννηθεί και θα αποκτήσει καινούργια φτερά με την επανάσταση.
ΕΝΑΣ ΑΨΕΥΔΗΣ ΜΑΡΤΥΡΑΣ
Αψευδής μάρτυρας του ακράδαντου επαναστατικού πιστεύω του Σερζ είναι το μυθιστόρημά του Μεσάνυχτα στον αιώνα, που δημοσιεύτηκε το 1939, όταν ο ίδιος είχε τελειώσει και με τον Τρότσκι. Καρπός της εμπειρίας από την περίοδο της εξορίας του στα Ουράλια, το βιβλίο δεν αποτελεί αυτοβιογραφική διήγηση ούτε υπό τη στενή έννοια καταγραφή των πολιτικών γεγονότων της εποχής. Και αυτό γιατί ο Σερζ δεν είναι, προφανώς, θιασώτης του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, αποκλείοντας ως εξ ορισμού από το πεδίο της όρασής την εμπιστοσύνη στην οποιαδήποτε ρεαλιστική μέθοδο.
Το πρώτο βήμα προς αυτή την κατεύθυνση γίνεται με τον λυρισμό του: με την εγκατάσταση μιας σειράς υποβλητικά ποιητικών εικόνων της ρωσικής φύσης στο εσωτερικό της αφήγησής του, που έρχεται κατ’ αυτόν τον τρόπο σε πλήρη αντίθεση με τα πλάνα εργασίας των κολχόζ, τις νόρμες της σοβιετικής παραγωγής και την ιδεολογία της εκμηχάνισης. Ο Σερζ δεν αντιτάσσει εν προκειμένω την ποίηση του φυσικού τοπίου της Ρωσίας στον κόσμο των πραγματικών αναγκών τις οποίες επικαλείται ο σταλινισμός, αλλά, αν πρέπει να επιμείνουμε σε ένα σχήμα αντιπαράθεσης, την ορμή και τη δύναμη της άνθησης, όπως αναβλύζουν από τις πρωτογενείς πηγές της ζωής, στη γραφειοκρατία και στον βάρβαρο χαρακτήρα του σοβιετικού κράτους. Το άλλο βήμα που αναδεικνύει πάραυτα το πώς αντιλαμβάνεται ο Σερζ την τέχνη του μυθιστορήματος είναι οι ήρωές του. Από τη μια πλευρά στέκει ο Μιχαήλ Ιβάνοβιτς Κοστρόφ, καθηγητής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Σβερντλόφ στην Αικατερινούπολη, που συλλαμβάνεται κατόπιν καταγγελίας ως συμπαθών του Τρότσκι και ως θερμιδωριανός (προδότης του σοσιαλισμού με αναγωγή στη Γαλλική Επανάσταση και σε εκείνους οι οποίοι εκπαραθύρωσαν τον Ροβεσπιέρο). Από την άλλη μεριά παρακολουθούμε τους παλαίμαχους τροτσκιστές Έλκιν και Ρίζικ, τον φοιτητή της Βιομηχανικής Σχολής του Μπακού, Ταμπιτζέ Αβέλιι, την επίσης φοιτήτρια Βαρβάρα Πλατόνοβα, που εργάζεται στη διανομή ψωμιού, και τον πρώην οδηγό φορτηγών –και ιδιαιτέρως ατίθασο– Ροντιόν. Κανένας από τους έξι ήρωες στα Μεσάνυχτα στον αιώνα δεν προβάλλει το πρόσωπο και την ατομική του ιστορία, κανένας δεν θέλει να τραβήξει επάνω του την προσοχή ως ιδιάζουσα περίπτωση, κανένας δεν προσπαθεί να επικρατήσει ως εξαιρετική μονάδα. Μολονότι δεν αποβάλλουν ούτε ένα από τα ατομικά τους χαρακτηριστικά, και οι έξι πρωταγωνιστές κατατείνουν προς αυτό που ο Σερζ ονόμαζε «συλλογικό ήρωα», προς ένα είδος δηλαδή μυθιστορηματικής διάρθρωσης που μοιράζει ισότιμα τη μυθοπλασία της στα υποκείμενα της δράσης για να δείξει πως οι άνθρωποι εκφράζουν, πριν και πάνω απ’ όλα, την ιστορική τους μοίρα: όχι οπωσδήποτε κρίκοι μιας ομοιόμορφης αλυσίδας ούτε, όμως, και κοτρόνια που συντρίβουν με την υπέρογκα ρεαλιστική παρουσία και λειτουργία τους, ως υπερμεγέθεις λεπτομέρειες, τις εσωτερικές σχέσεις της αφηγηματικής σύνθεσης.
ΑΝΕΞΑΝΤΛΗΤΑ ΑΠΟΘΕΜΑΤΑ
Και ποιο είναι το ζητούμενο μιας τέτοιας σύνθεσης; Μα, η έκπτωση της επανάστασης από το βάθρο της, που επέρχεται όχι μόνο με τις απηνείς διώξεις και τις αναρίθμητες εκτελέσεις, αλλά και με τη βεβαιότητα όλων των αντιφρονούντων πως η απώλεια των πάντων είναι οριστική, πως δεν υπάρχει τρόπος διάσωσης και επιστροφής. Κι όμως, η απόδραση του Ροντιόν από τον πύρινο κύκλο, η επιμονή του να συνεχίσει το παιχνίδι με ένα είδος θανάσιμης αισιοδοξίας καταδεικνύει το τι σημαίνει επανάσταση για τον Σερζ, μιλώντας εμμέσως πλην σαφώς για τα ανεξάντλητα αποθέματά της.
Η ελληνική έκδοση του βιβλίου οφείλει πολλά στην Τιτίκα Δημητρούλια: όχι μόνο γιατί απέδωσε υποδειγματικά τον λυρισμό του ούτε επειδή απλώς βρήκε τις ιδανικές ισορροπίες ανάμεσα στη λογιοσύνη και την καθημερινότητα της γλώσσας του ούτε αποκλειστικά διότι αποτύπωσε τις λεπτές εντάσεις ανάμεσα στις αυξομειώσεις της θερμοκρασίας αυτής της γλώσσας, αλλά και εξαιτίας του ότι φρόντισε να ενισχύσει το μεταφρασμένο κείμενο με έναν μεγάλο όγκο σημειώσεων, οι οποίες μοιάζουν συχνά με σύντομα πολιτικά δοκίμια, ρίχνοντας ευεργετικό φως στο πυκνό τοπίο των παραπομπών του συγγραφέα σε πρόσωπα, τόπους, ιστορικά γεγονότα, καθώς και σε πολιτικά ρεύματα. Διεξοδικά διαφωτιστικό και κριτικά ολοκληρωμένο και το επίμετρό της.
