Έτσι εισήγαγα την κριτική μου, λίγη ώρα μετά την ανακοίνωση της απονομής του φετινού βραβείου Νόμπελ Λογοτεχνίας στη γαλλίδα συγγραφέα Αννί Ερνό (https://booksjournal.gr/gnomes/4020-to-nompel-logotexnias-stin-anni-erno-apofeygontas-tin-pragmatikotita). Επισήμανα ακόμα ότι τα επιχειρήματα του σκεπτικού της βράβευσης δεν θα μπορούσε να είναι πιο κοινότοπα. Η βραβευθείσα επαινείται για «την κλινική ακρίβεια με την οποία αποκαλύπτει τις ρίζες, την αποξένωση και τους συλλογικούς περιορισμούς της προσωπικής μνήμης» καθώς και «τη ζωή που χαρακτηρίζεται από έντονες ανισότητες όσον αφορά το φύλο, τη γλώσσα και την τάξη». Διαπιστώνεται επίσης ότι «η πορεία της προς τη συγγραφή ήταν μακρά και επίπονη». Με το ίδιο ακριβώς σκεπτικό θα μπορούσαν να έχουν επαινεθεί πεντακόσιοι ακόμα συγγραφείς.
Το κείμενο, που δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα μας, booksjournal.gr, ίσως ήταν γραμμένο ένα τόνο πιο πάνω, έτσι όπως γράφτηκε εν θερμώ, αλλά όσα περιγράφει είναι η γνώμη μου – και τη συμμερίζονται πολλοί από τους συνεργάτες του Books’ Journal, αλλά όχι όλοι. Η Μαίρη Καιρίδη, από τις δυναμικές νέες φωνές των γραμμάτων, που μας κάνει την τιμή να συνεργάζεται μαζί μας, εξέφρασε επίσης εν θερμώ τη διαφωνία της (https://booksjournal.gr/gnomes/4021-giati-aksize-i-anni-erno-to-nompel)– και φυσικά φιλοξενήθηκε αμέσως. Δεν είμαστε ιερατείο, η διαφωνία είναι το οξυγόνο ενός εντύπου και ενός χώρου ιδεών που ασκεί κριτική η οποία προϋποθέτει τεκμηριωμένα επιχειρήματα.
Κατά τη Μαίρη Καιρίδη, «η φαινομενική απλότητα κι αντικειμενικότητα της γραφής της φαντάζει εύκολη ίσως, αλλά είναι κορυφή εργασίας και μόχθου. Η εκλέπτυνση του ύφους […], η κατάκτηση της απλούστερης πιθανής εκφραστικής οδού, δεν είναι μικρό πράγμα. Καταφεύγουμε στα βιβλία της Ερνό όπως ακριβώς σε αυτά του συμπατριώτη της (επίσης νομπελίστα) Πατρίκ Μοντιανό: για να αναπνεύσουμε μπροστά σε μία εξαιρετικά δουλεμένη και διαυγή πρόζα, για να ανακουφίσουμε το βλέμμα και το μυαλό μας από έναν πολύβουο κόσμο που αναβοσβήνει συνεχώς με αντιπερισπασμούς».
Χωρίς να αμφισβητώ ούτε κεραία από τις, πραγματολογικές στην ουσία, παρατηρήσεις της Μαίρης Καιρίδη, και χωρίς να θέλω να υποβαθμίσω το ιδίωμα και τον συγγραφικό μόχθο της βραβευθείσης (τα βιβλία της στα ελληνικά κυκλοφορούν από το Μεταίχμιο), θα επιμείνω στην επίκριση εκ μέρους μου της επιτροπής των Νόμπελ. Καταρχήν, για τους λόγους που σημείωνα στην προαναφερθείσα κριτική. Και για έναν ακόμα λόγο:
Το Νόμπελ Λογοτεχνίας πρωτίστως είναι μια δήλωση. Η πρόκριση ενός συγγραφέα έναντι άλλων, ενός ιδιώματος έναντι άλλων σπανίως είναι αποκλειστικά δήλωση υπέρ της μιας γραφής και κατά της άλλης. Είναι δήλωση και υπέρ μιας γραφής, και υπέρ μιας θεματολογίας, και υπέρ των μηνυμάτων που δίνει η βράβευση. Δεν ζούμε σε μια εποχή που το Νόμπελ απονέμεται υπέρ ενός καλλιτεχνικού/συγγραφικού ιδιώματος που ανταγωνίζεται άλλα. Ο μόνος ανταγωνισμός των λογοτεχνών που δημιουργεί συζητήσεις, ταυτίσεις και αντιπαλότητες εστιάζεται κυρίως στην κατανόηση και την ερμηνεία του κόσμου. Η οποία δεν είναι αμιγώς γραμματολογική υπόθεση, δεν είναι ζήτημα ύφους ή μόχθου. Είναι πρωτίστως υπόθεση πολιτικής.
Βραβεύοντας την Ερνό, συνεπώς, το Νόμπελ Λογοτεχνίας κάνει μια πολιτική δήλωση. Αποφεύγει να πάρει θέση στην πρωτοφανή αναταραχή που δημιούργησε η εισβολή της Ρωσίας του Πούτιν στην Ουκρανία. Με τον ίδιο τρόπο που τα τελευταία χρόνια έχει αρνηθεί να κάνει δήλωση για την ισλαμιστική τρομοκρατία ή για τα ζητήματα που ανέδειξε η πανδημία.
Αντίθετα, προκρίνεται ως οικουμενικότερο πρόβλημα το θέμα της έμφυλης ταυτότητας. Στον δυτικό κόσμο, το τμήμα εκείνο του κόσμου όπου η χειραφέτηση είναι νομικά κατοχυρωμένη, ο ριζοσπαστισμός της αναφοράς στις ταυτότητες λειτουργεί με τον τρόπο που περιγράφει ο περισσότερο σύνθετος και αναλυτικός φιλελεύθερος στοχαστής Μαρκ Λίλα (Κάποτε φιλελεύθερος και πάλι φιλελεύθερος, Επίκεντρο 2018), που εξηγεί ότι «ο φιλελευθερισμός των ταυτοτήτων εξόρισε τη λέξη “εμείς” από τον αξιοσέβαστο πολιτικό λόγο». Αλλά χωρίς το «εμείς», δεν υπάρχει μακροπρόθεσμα μέλλον για τον φιλελευθερισμό. Χωρίς το εμείς, υπάρχουν αντιμαχόμενες συλλογικότητες που όλες μαζί αντιμάχονται την έννοια του πολίτη στις δημοκρατίες.
Είναι λάθος της επιτροπής των Νόμπελ να επιδοτεί με τις επιλογές της την προώθηση των διακριτών ταυτοτήτων της ετερότητας. Στόχος των δημοκρατικών κοινωνιών είναι η συνύπαρξη σε μια κοινωνία που ενσωματώνει τη διαφορά στο πλαίσιο της ελευθερίας και της αυτοδιάθεσης ατομικοτήτων, όχι η συλλογική έκφραση της όποιας ταυτοτικής ομάδας έναντι των υπολοίπων. Αυτή τη λεπτομέρεια, την αγνόησε φέτος το Νόμπελ Λογοτεχνίας. Κι αδυνατώντας να κατανοήσει τον κόσμο, αδυνατεί να άρει το βραβείο πάνω από καβγάδες και κριτικές που μακροπρόθεσμα υποσκάπτουν την εμβέλειά του.
Ηλίας Κανέλλης
