Τεύχος 161

Όταν φεύγει από τη ζωή ένα πρόσωπο που εκ των πραγμάτων κανοναρχεί κι επηρεάζει την πνευματική ζωή του τόπου, είναι μοιραίο και αναμενόμενο να τίθενται στον δημόσιο διάλογο πολλές και αντιμαχόμενες οπτικές που το αφορούν, προβολές, δηλαδή, που εκκινούν από τη στείρα αγιοποίηση και τον επιφανειακό βιογραφισμό, διέρχονται από την ανάγκη της προσωπικής προβολής του ίδιου του προσώπου που εκφέρει τον εκάστοτε αποχαιρετισμό και αγγίζουν μέχρι και τη συνειδητή αποδόμηση και την προγραμματική μείωση της αξίας του εκλιπόντος με σκοπό την αποκόμιση κάποιου επικαιρικού μικροοφέλους. Κάτι αντίστοιχο συνέβη, μέσες – άκρες, και τον Δεκέμβριο του 2024, έπειτα από το θάνατο του Κώστα Γεωργουσόπουλου που αποτέλεσε για δεκαετίες, ανάμεσα στις πολλαπλές του ιδιότητες που διαπλέκονταν οργανικά, και τη «ναυαρχίδα» της εγχώριας κριτικής θεάτρου και επιφυλλιδογραφίας, με την ισχυρή αυτή θέση του ακριβώς στο επίκεντρο και στο κατ’ εξοχήν πεδίο δόμησης του «κανόνα» να προκαλεί προφανώς αντιδράσεις και μομφές στο αέναο και ασίγαστο παιχνίδι κυριαρχίας της πνευματικής ζωής του τόπου.

Θάνος Σταθόπουλος - Χλόη Ακριθάκη (επιμ.), Αλέξης Ακριθάκης. Γράφοντας τη ζωγραφική (Ημερολόγια 1960-1990), Άγρα, Αθήνα 2024, 224 σελ.

Η έκδοση των Ημερολογίων 1960-1990 του Αλέξη Ακριθάκη περιέχει ανεκτίμητο υλικό που φωτίζει την προσωπικότητα, τη ζωή, το έργο του καλλιτέχνη και, φυσικά, την εποχή του, έχοντας κάτι από το λοξό βλέμμα του, καθώς δεν χωρά σε παγιωμένες κατηγοριοποιήσεις. Τα τετράδια αυτά –όσο χαοτικά, «λοξά» ή αντισυμβατικά κι αν είναι– δεν παύουν να εντάσσονται στο πλαίσιο μιας συνειδητής διαδικασίας και, ώς ένα βαθμό, κατασκευής μιας προσωπικής μυθολογίας. Όπως επισημαίνει η Χλόη Ακριθάκη, είναι πλέον σαφές ότι πολλά απ’ όσα υπάρχουν στα τετράδια γράφτηκαν με την πρόθεση να χρησιμοποιηθούν κάποτε και να εκδοθούν.

Επιτρέψτε μου να πω εξαρχής ότι οι σκέψεις που πρόκειται να καταθέσω έχουν περισσότερο το χαρακτήρα ελεύθερης εξερεύνησης, παρά συστηματικής χαρτογράφησης σχέσεων – κάτι που θα ήταν ούτως ή άλλως ανέφικτο στο πλαίσιο του παρόντος αφιερώματος, δεν νομίζω εξάλλου ότι ήταν και το ζητούμενο. Αφετηρία είναι τα ίδια τα ποιήματα, και προσωπικά θα ήμουν απόλυτα ευχαριστημένος αν απλώς τα άφηνα να μιλήσουν χωρίς να παρεμβάλλεται η δική μου φωνή και ματιά. Αναλαμβάνω την ευθύνη για τυχόν αυθαιρεσίες, ανακολουθίες και αναδιπλώσεις στο ξετύλιγμα των σκέψεών μου. 

Από τη Μικρασιατική Καταστροφή και μετά, η Κομοτηνή υιοθετεί τον Γεώργιο Μ. Βιζυηνό, μεταμορφώνεται σχεδόν με μυθοπλαστικό τρόπο σε φασματική Βιζύη και αντικαθιστά επάξια τον ρόλο του γενέθλιου τόπου του στη συνείδηση των μελετητών και του αναγνωστικού κοινού. Ο Δήμος και το Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης στην Κομοτηνή οργανώνουν τα τρία μέχρι στιγμής επιστημονικά συνέδρια για τον εξέχοντα λογοτέχνη και διανοούμενο του ύστερου 19ου αιώνα από την Ανατολική Θράκη.^[i] Το Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο προγραμματίζει και τέταρτο συνέδριο το 2026 για τα 130 χρόνια από το θάνατό του. Στην ίδια πόλη, ο Μισέλ Φάις συνομιλεί με τον «βαρίλυπο» και «εξόριστο» ομότεχνό του στο  πολυεπίπεδο μυθιστόρημά του Ελληνική αϋπνία.^[ii] Στην Κομοτηνή και πάλι, πρόσφατα, έρχονται στο φως αρχειακά τεκμήρια του Βιζυηνού που έως τώρα λάνθαναν και είχαν θεωρηθεί χαμένα.

Την Τετάρτη, 29 Ιανουαρίου 2025, διεξήχθη ο τελευταίος γύρος των αγώνων της «φάσης του πρωταθλήματος» (League Phase) του Champions League της περιόδου 2024-2025. Η Μάντσεστερ Σίτι φιλοξένησε στο Έτιχαντ την Μπριζ και έπρεπε οπωσδήποτε να νικήσει για να είναι βέβαιη ότι θα συνεχίσει την φετινή της πορεία στην κορυφαία διασυλλογική ποδοσφαιρική οργάνωση στην Ευρώπη. Όσοι παρακολούθησαν τον αγώνα, θα θυμούνται ότι η κάμερα συχνά εστίαζε πάνω στον ισπανό προπονητή της αγγλικής ομάδας, Πεπ Γκουαρντιόλα. Ο Πεπ ζει κάθε παιχνίδι με πολλή ένταση και ψυχική αγωνία κι αυτό αποτυπώνεται στις κινήσεις του σώματός του και κυρίως στην εικόνα του προσώπου του, στους μορφασμούς του. Από αυτή την άποψη, βρίσκεται στον αντίποδα του Κάρλο Αντσελότι, του ιταλού προπονητή της Ρεάλ Μαδρίτης, που παραμένει ψύχραιμος και ανέκφραστος ακόμη κι όταν η ομάδα του χάνει με ευρύ σκορ –όπως ήδη δύο φορές συνέβη φέτος– από την αιώνια αντίπαλό της στην Ισπανία, την Μπαρτσελόνα.

Φ.Κ.Β., Σωρείτης, Στιγμός, Αθήνα 2024, 120 σελ.

Ο Σωρείτης του Φ.Κ.Β. που κυκλοφόρησε τον Ιούλιο του 2024 στην ετερόδοξη σειρά Στιγμός των εκδόσεων Ευρασία υπενθυμίζει ότι η λογοτεχνία εξακολουθεί να θάλλει, αθόρυβα, σε απροσδόκητα εδάφη.

Συμπόσιο της Εταιρείας Σπουδών της Σχολής Μωραΐτη, με θέμα Η ελληνική γλώσσα στον φακό των μεταφραστών

Παρακολούθησα με ενδιαφέρον το συμπόσιο που πραγματοποιήθηκε στις 6 και 7 Μαρτίου στην αίθουσα «Γιάννης Μαρίνος» του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών. 

Βρισκόμαστε στα 692. Ένας μοναχός που είναι γνωστός με το ψευδώνυμο Πελιδνός λόγω της χλωμής όψης του, έμπειρος στον εντοπισμό και τη δίωξη αιρετικών, καλείται στην Κωνσταντινούπολη. Ο Πατριάρχης τού αναθέτει μια δύσκολη αποστολή: πρέπει να εντοπίσει έναν θίασο λατρευτών του Διονύσου που περιοδεύει στη Θράκη και τη Μικρά Ασία διασκεδάζοντας τον κόσμο με άσεμνα θεάματα. Ο Πελιδνός, παρά τον αρχικό δισταγμό του, θ’ αναλάβει την αποστολή και θα τεθεί επικεφαλής στρατιωτικού αποσπάσματος. Το κυνήγι των διονυσιαστών όμως θα πάρει μια απροσδόκητη τροπή. Αυτή είναι, με λίγα λόγια, η υπόθεση στο μυθιστόρημα Πυρές κι αρμοί του Χρήστου Ποζίδη (Άπαρσις, 2024).

Στο προηγούμενο σημείωμα ορίσαμε το έμβιο ον ως ένα ολικά διαδικαστικά δομημένο πράγμα, στο οποίο όλον και μέρη χαρακτηρίζονται από τη σχέση της τελεολογίας: τα όργανα και τα μέρη των οργάνων ενός έμβιου όντος –μέχρι το επίπεδο των βιοχημικών και φυσιολογικών διαδικασιών– υπηρετούν τη διατήρηση της ύπαρξής του: το έμβιο ον ως όλον υπηρετεί την ύπαρξη και τη λειτουργία των οργάνων και τη διατήρηση σε ροή όλων των φυσιολογικών και βιοχημικών διαδικασιών που είναι απαραίτητες για τη διατήρηση της ζωής του.

Με αυτόν τον ορισμό του έμβιου όντος και με βάση τις γνώσεις μας για τη φύση των μεταβολικών διαδικασιών και των υλικών που συμμετέχουν σε αυτές, μπορούμε να προχωρήσουμε σε έναν πρώτο προσδιορισμό των συνθηκών που είναι αναγκαίες για την εμφάνιση της ζωής σε ένα άβιο περιβάλλον.

Οι σημερινές μας γνώσεις περί χημικής σύστασης όλων των μέχρι τώρα γνωστών έμβιων όντων και για τις χημικές διαδικασίες επάνω στις οποίες βασίζεται η ζωή «απαιτούν» την ύπαρξη ύδατος σε υγρή μορφή και χημικών ουσιών οι οποίες είναι σταθερές αλλά και μπορούν να συμμετέχουν σε χημικές διαδικασίες σε υδατικό περιβάλλον. Όλες αυτές οι χημικές ουσίες είναι ενώσεις του άνθρακα, κυρίως με υδρογόνο, οξυγόνο, άζωτο, φωσφόρο, θείο και σε ειδικές περιπτώσεις με πυρίτιο. Άλλα στοιχεία που, σύμφωνα με τις σημερινές μας γνώσεις, είναι απαραίτητα για όλες ή για ορισμένες μορφές ζωής είναι διάφορα μέταλλα όπως ο σίδηρος, ο χαλκός, το νάτριο, το κάλιο, το κοβάλτιο και το ασβέστιο, αμέταλλα όπως το χλώριο και το ιώδιο και πολλά άλλα τα οποία απαντώνται σε πολύ μικρές συγκεντρώσεις (τα λεγόμενα ιχνοστοιχεία).

Επειδή το ύδωρ σε υγρή κατάσταση θεωρείται αναγκαία συνθήκη για την ύπαρξη ζωής, το ουράνιο σώμα το οποίο θα είναι υποψήφιο για την εμφάνιση και τη διατήρησή της πρέπει να βρίσκεται σε μια απόσταση από το κεντρικό του άστρο η οποία θα επιτρέπει την ύπαρξη του ύδατος σε υγρή μορφή. Αυτή η ζώνη γύρω από κάθε αστρικό σώμα ονομάζεται «κατοικήσιμη ζώνη» ή «ζώνη της Χρυσομαλλούσας» – αναφορά σε ένα αγγλικό παραμύθι του 19ου αιώνα. Πλανήτες που βρίσκονται πιο κοντά ή πιο μακριά στο κεντρικό τους άστρο από τη ζώνη αυτή δεν μπορούν να έχουν ύδωρ σε υγρή κατάσταση – τουλάχιστον χωρίς την συνδρομή ειδικών συνθηκών. Στο δικό μας ηλιακό σύστημα η ζώνη αυτή εκτείνεται από την τροχιά της Αφροδίτης μέχρι την τροχιά του νανοπλανήτη Δήμητρα (το θεωρητικά απώτερο σημείο της) που βρίσκεται στη ζώνη των αστεροειδών ανάμεσα στον Άρη και τον Δία. Η Γη βρίσκεται περίπου στη μέση της λεγόμενης «συντηρητικής» κατοικήσιμης ζώνης, που εκτείνεται από την τροχιά της Αφροδίτης μέχρι την τροχιά του Άρη. Στην Αφροδίτη σήμερα δεν υπάρχει καθόλου ύδωρ σε υγρή κατάσταση, εκτός από μια περιοχή των νεφών της όπου ίσως διατηρούνται υδρατμοί, ενώ στον Άρη το ύδωρ είναι παγιδευμένο στον ρεγόλιθο της επιφάνειας και στην ατμόσφαιρα του πλανήτη, η οποία αποτελείται όπως και η ατμόσφαιρα της Αφροδίτη κυρίως από διοξείδιο του άνθρακα. Υπάρχουν ενδείξεις ότι στο μακρινό παρελθόν ο Άρης είχε μεγάλα σώματα ύδατος σε υγρή μορφή που σχημάτιζαν ίσως ωκεανούς, λίμνες και ποτάμια. Για την Αφροδίτη οι ενδείξεις αυτές είναι πιο ισχνές, ωστόσο επίσης δεν αποκλείεται η ύπαρξη ύδατος σε υγρή μορφή στο παρελθόν.

Αλλά η ύπαρξη της ζώνης της Χρυσομαλλούσας δεν αρκεί για την εμφάνιση και τη διατήρηση της ζωής. Το μέγεθος του κεντρικού άστρου παίζει εξίσου σημαντικό ρόλο: Άστρα πολύ μεγαλύτερα από τον Ήλιο έχουν πολύ μικρότερη διάρκεια ζωής, που κατά πάσα πιθανότητα δεν είναι αρκετή να επιτρέψει στη ζωή να εγκατασταθεί σε πλανήτες τους που βρίσκονται στην κατοικήσιμη ζώνη. Επιπλέον, τα άστρα αυτά έχουν όχι μόνο μεγαλύτερη φωτεινότητα, κάτι που σημαίνει μεγαλύτερη ροή ενέργειας, ενώ και το φάσμα τους περιέχει περισσότερη ακτινοβολία στην περιοχή του υπεριώδους, κάτι που εμποδίζει τη διατήρηση σταθερών δεσμών άνθρακα με άλλα στοιχεία και, κατά συνέπεια, την εμφάνιση εκείνων των χημικών ουσιών που θεωρούνται απαραίτητες για βιοχημικές διαδικασίες οι οποίες απαντώνται σε έμβια όντα. Πιο πιθανή θεωρείται η εμφάνιση της ζωής σε αστρικά συστήματα όπου το κεντρικό άστρο έχει περίπου το μέγεθος του Ήλιου ή μικρότερο. Όμως, σε μικρότερα άστρα, η κατοικήσιμη ζώνη βρίσκεται τόσο κοντά στο κεντρικό άστρο ώστε πιθανοί πλανήτες να είναι «παλιρροϊκά κλειδωμένοι» –όπως η Σελήνη σε σχέση με τη Γη– , που σημαίνει ότι έχουν πάντα στραμμένο το ίδιο ημισφαίριο προς το άστρο ενώ το άλλο βρίσκεται στο αιώνιο σκοτάδι – με αποτέλεσμα να επικρατεί ψύχος. Το μεγαλύτερο όμως πρόβλημα για την ύπαρξη ύδατος σε υγρή μορφή και για την εμφάνιση της ζωής σε αυτά είναι ότι χαρακτηρίζονται από πολύ συχνές εκλάμψεις, δηλαδή εκρήξεις στις επιφάνειές τους, που μπορούν να μεταφέρουν υπερθερμασμένο αστρικό υλικό μέχρι τους πλανήτες που βρίσκονται σε τροχιά γύρω τους. Οι επιστήμονες εκτιμούν ότι οι εκλάμψεις αυτές έχουν συνέπεια την έκδυση των πλανητών από τις ατμόσφαιρες και τις πιθανές υδρόσφαιρές τους, καθιστώντας τους ακατάλληλους για κάθε μορφή ζωής.

Το πρώτο συμπέρασμα λοιπόν είναι ότι μόνο άστρα με το μέγεθος του Ήλιου έχουν πιθανότητες να έχουν πλανήτες που μπορούν να φιλοξενήσουν ζωή – το καλό είναι ότι τα άστρα αυτά αποτελούν την πλειονότητα του αστρικού πληθυσμού στο σύμπαν. Όμως, δεν αρκεί μόνο το αστρικό μέγεθος για να επιτρέψει την εμφάνιση της ζωής. Στο επόμενο σημείωμα θα παρουσιάσουμε και τις υπόλοιπες αναγκαίες συνθήκες.

Horst Teltschik, Die 329 Tage zur deutschen Einigung: Das vollständige Tagebuch mit Nachbetrachtungen, Rückblenden und Ausblicken, Vandenhoeck & Ruprecht, 2024, 992 σελ.

Το 1993, ο Χορστ Τέλτσικ, σύμβουλος του καγκελάριου Χέλμουτ Κολ και εκ των βασικών πρωταγωνιστών της διαπραγμάτευσης για την ένωση των δύο Γερμανιών, κυκλοφορεί το ημερολόγιό του, ως χρονικό εκείνης της διαπραγμάτευσης, που γίνεται αμέσως μπεστ σέλερ. Η εντύπωση, εκείνη την εποχή, ήταν ότι το βιβλίο που περιέγραφε τις 329 μέρες οι οποίες μεσολάβησαν από την πτώση του Τείχους ώς την ενοποίηση, ήταν μια βίβλος αληθείας. Η επανέκδοση του βιβλίου, πριν από μερικούς μήνες, με πολλές προσθήκες που δεν είχαν συμπεριληφθεί στην πρώτη έκδοση, απομυθοποιεί σοβαρά εκείνα τα γεγονότα, επειδή δείχνει ότι «το μηχανοστάσιο της επανένωσης» ήταν, τελικά, μια γερμανική μηχανή εξουσίας. Η αλήθεια του 1991 δεν είναι η αλήθεια του 2025. [ΤΒJ]