Δυτικός κόσμος

Διευρύνοντας κριτικά την οπτική της Ανν Απλμπάουμ

Anne Applebaum, Απολυταρχία ΑΕ. Οι δικτατορίες που θέλουν να κυριαρχήσουν στον κόσμο,  μετάφραση από τα αγγλικά: Χριστίνα Θεοχάρη, Παπαδόπουλος, Αθήνα 2024, 240 σελ.

Σύμφωνα με συγκλίνουσες διεθνοπολιτικές προσεγγίσεις, η μεταπολεμική παγκόσμια τάξη κλυδωνίζεται (στη διατύπωση του Robert Kegan: American led world liberal order).  Νέα κέντρα ισχύος  αμφισβητούν την αμερικανική ηγεμονία ενώ κρίσεις και συγκρούσεις  σωρεύονται. Σε αυτό το κλίμα δημοσιεύθηκε  το  βιβλίο της Ανν Απλμπάουμ, Απολυταρχία ΑΕ. Οι δικτάτορες που θέλουν να κυριαρχήσουν στον κόσμο^[i].

Θα είχε εξαιρετικό ενδιαφέρον να διεξαγόταν ένα συνέδριο πολιτικής ψυχανάλυσης – όχι για κάποιον ηγέτη, ούτε για ένα λαό εν συνόλω, αλλά για μια ιδεολογική υποκατηγορία: τον εγχώριο «προοδευτικό  χώρο». Αυτόν τον τύπο που διαμορφώθηκε στα πανεπιστήμια μετά τη μεταπολίτευση, αυτοπροσδιορίστηκε ως ηθικός εκπρόσωπος της αριστερής ιστορίας και απέκτησε από νωρίς ισχύ πάνω στον δημόσιο λόγο και τη διανοητική παραγωγή της χώρας. Η Ελλάδα του «προοδευτιστάν» –ένας ιδεολογικός χώρος εθισμένος στα έτοιμα αφηγήματα– ίσως αξίζει ν’ αναλυθεί.

Ο λεγόμενος δυτικός κόσμος, ο οποίος grosso modo αποτελείται από την Ευρώπη (χωρίς τη Ρωσία, η οποία δυστυχώς, παρότι ευρωπαϊκή χώρα και λαός, από πάντα ακολουθούσε δικό της ξεχωριστό δρόμο) και τις πρώην αποικίες της, ΗΠΑ και Αυστραλία, αποτελούσε και εξακολουθεί να αποτελεί, τελευταία όμως όχι χωρίς προβλήματα, την πρωτοπορία της ανθρωπότητας τόσο από άποψη (αντιπροσωπευτικής κοινοβουλευτικής) δημοκρατίας και ελευθεριών, όσο και οικονομικού πλούτου και παραγωγής (και εμπορίας) κάθε είδους πολιτισμού ως ξεχωριστού και διακεκριμένου αγαθού.

Παράδοση και πολιτισμικές αλλαγές από τη μεταπολίτευση ώς σήμερα

Μια από τις απόψεις που χαίρουν μιας αμφιβόλου αξίας δημοσιότητας τον τελευταίο καιρό είναι ότι η Δύση βρίσκεται με την πλάτη στον τοίχο μπροστά σε μια αναδυόμενη λαίλαπα που τροφοδοτείται από το αντιδυτικό μένος πολλών ισλαμικών κρατών με μπροστάρηδες την Τουρκία και το Ιράν και με τη συνδρομή αυταρχικών καθεστώτων όπως αυτό της Ρωσίας ή της Κίνας. Άλλες τοπικές δυνάμεις όπως η Ινδία και η Νοτιοαφρικανική Δημοκρατία και ίσως μερικά κράτη της Λατινικής Αμερικής παρακολουθούν τις εξελίξεις από ασφαλή απόσταση έτοιμες να εκμεταλλευτούν προς ίδιον όφελος κάθε αδυναμία της μιας ή της άλλης πλευράς, ενώ δημόσια προσπαθούν να παίξουν το ρόλο του αμερόληπτου κριτή.

Μια από τις παρενέργειες του γρήγορου ρυθμού της ζωής και των τεράστιων εξελίξεων που έχουν συμβεί τα τελευταία χρόνια είναι ότι περιορίζεται ο ιστορικός μας ορίζοντας και η συλλογική μας μνήμη. Είμαστε βουτηγμένοι στο παρόν και στο τώρα, ξεχνώντας πολλές φορές πώς ζούσαν οι άνθρωποι ακόμα και πριν από 20 χρόνια – μια περίοδο σχετικά κοντά μας χρονικά. Πιο συγκεκριμένα, λησμονούμε πώς μπορεί να ένιωθαν την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου ή, πιο συγκεκριμένα, τα χρόνια πριν από την πτώση του τείχους του Βερολίνου. Πολλοί θεωρούν ότι πρόκειται για μια περίοδο χάριτος, ξεγνοιασιάς και αυτοκατάφασης, η οποία βρήκε την πιο λαμπρή της έκφραση στο άρθρο και μετέπειτα βιβλίο του Φράνσις Φουκουγιάμα, Το τέλος της Ιστορίας και ο τελευταίος άνθρωπος, όμως, όπως θα εντοπίσουμε τουλάχιστον στο πεδίο της διανόησης, μόνο συναισθήματα ευφορίας και ανακούφισης δεν κατέκλυζαν τους διανοούμενους. Ανάλογα συναισθήματα αγωνίας για το μέλλον της Δύσης διατυπώνονται και σήμερα στον δημόσιο διάλογο, και όχι αδίκως, αντικρίζοντας τη συσπείρωση του Κακού και την περιδίνηση των δυτικών κοινωνιών στο κενό.

Astolphe marquis de Custine, La Russie en 1839, Amyot, Paris 1843, τέσσερις τόμοι, 1.188 σελ.

Το 1839, ο Γάλλος μαρκήσιος Αστόλφ ντε Κιουστίν επισκέφτηκε τη Ρωσία και έγραψε ένα μακρύ οδοιπορικό στο οποίο διατύπωνε τη γνώμη ότι η χώρα είναι «η αιώνια ανατολική τυραννία που μας απειλεί αδιάκοπα». Βιβλίο γενικεύσεων που, όμως, ανατυπώνεται συνεχώς ενώ, ακόμα και σήμερα, ενισχύει τα γενικά στερεότυπα για τον ρωσικό λαό, το βιβλίο του Κιουστίν περιέχει το διαχρονικό αφήγημα της Δύσης για τη Ρωσία. Γιατί πέφτει έξω; [ΤΒJ]

Steven Pinker, Διαφωτισμός τώρα. Λογική, επιστήμη και ουμανισμός για μια καλύτερη ζωή, μετάφραση από τα αγγλικά: Παναγιώτης Δρεπανιώτης, Διόπτρα, Αθήνα 2021, 864 σελ.

Ο καναδο-αμερικανός, πολωνοεβραϊκής καταγωγής, γνωστικός ψυχολόγος και γλωσσολόγος Στίβεν Πίνκερ, καθηγητής στο τμήμα Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ, στο προτελευταίο του βιβλίο Διαφωτισμός τώρα. Λογική, επιστήμη και ουμανισμός για μια καλύτερη ζωή, κόντρα σε ένα δημοφιλές πνεύμα πολιτισμικής απαισιοδοξίας, μας προσφέρει ένα μέγα εναλλακτικό θετικό αφήγημα της ανθρώπινης προόδου. Τα τελευταία περίπου διακόσια πενήντα χρόνια, με σημείο εκκίνησης το κίνημα του Διαφωτισμού, και υπερήφανους χορηγούς τις επιστημονικές ανακαλύψεις και τον φιλελεύθερο ανθρωπισμό, ο ανθρώπινος βίος βελτιώθηκε αδιανόητα.

Michael Lucken, Le Japon grec. Culture et possession, Gallimard, 2019, 256 σελ.

Η αρχαία Ελλάδα δεν ενέπνευσε μόνο τον δυτικό κόσμο. Στην Ανατολή, η κλασική αρχαιότητα επέδρασε ουσιαστικά στην ιαπωνική ταυτότητα, και σε κρίσιμες φάσεις του ιστορικού παρελθόντος της χώρας και στον σύγχρονο κόσμο. Τι σήμαινε, και τι σημαίνει αυτό, όμως, για την Ελλάδα, για την Ιαπωνία, για τη σχέση τους, αλλά και τη σχέση Ελλάδας και Ιαπωνίας με τη Δύση; [ΤΒJ]

Το 2016, πριν ο Μπαράκ Ομπάμα παραδώσει την εξουσία στον Ντόναλντ Τράμπ, γνωρίζοντας τι θα επακολουθήσει, προσπάθησε να μεταφέρει στους Ευρωπαίους (ιδιαίτερα στην γερμανίδα καγκελάριο Άνγκελα Μέρκελ) την ευθύνη για τη συνοχή του δυτικού κόσμου. Ακολούθησε η λαίλαπα του Τραμπ: φιλο-πουτινική,  αντιΝΑΤΟϊκή και αντιευρωπαϊκή πολιτική,  απόσυρση και απομονωτισμός των ΗΠΑ, πιρουέτες με τον Κιμ Γιονγκ Ουν, εγκατάλειψη συμμάχων (Κούρδων) στο έλεος των αντιπάλων τους, ευνοϊκή διπλωματία τηλεφωνημάτων με τον Ερντογάν, υπόγειες και ιδιοτελείς οικονομικές διακρατικές σχέσεις, κ.λπ.