Οι εξηγήσεις των επιδημιών που ζητούν την εγκυρότητα της επιστήμης είναι πολλές και διάφορες. Κάποιες απλώς υποκαθιστούν τον Θεό με τη φύση. Η φύση, λοιπόν, μας εκδικείται γιατί τη βιάσαμε, κάτι παρόμοιο με το χριστιανικό «έχουμε αυτό που μας αξίζει». Οι τεράστιες πόλεις που χτίσαμε, η βιομηχανοποιημένη καλλιέργεια των φυτών, η μαζική εκτροφή ζώων, η μόλυνση της ατμόσφαιρας, η εξόρυξη από τα σπλάχνα της γης στοιχείων της, αποτελούν «ύβρη», και η φύση μάς εκδικείται, καθ’ όσον δεν είναι πολυεύσπλαχνη για να μας δώσει δεύτερη ευκαιρία μέσω της δοκιμασίας και της μετάνοιας.
Δεν είναι δυνατόν να συζητηθούν όλες οι εκδοχές αυτής της εξήγησης εδώ, αλλά ας πάρουμε εκείνη που θέλει τις μεγάλες πόλεις ως αίτιο της κατάστασης. Δεν αντέχει στη γνώση ότι για να σταματήσει να διαδίδεται η πανδημία απαιτείται άρση του συγχρωτισμού ώς το επίπεδο του ατόμου ή της στενής οικογένειας και ότι και πριν από τις μεγάλες πόλεις ο άνθρωπος πάντα ζούσε εν κοινωνία, ομάδα, αγέλη, ίσως και σε μεγαλύτερο συνωστισμό, πάντως αρκετό για να ενδημεί ο ιός. Καθώς και ότι οι αεροδιαδιδόμενες επιδημίες χάνονται στα βάθη της ιστορίας του ανθρώπου.
Πολλές φορές αυτές οι αντιλήψεις ξεκινούν από λογικές απορίες. Πώς, π.χ., χιλιάδες χρόνια ο κορωνοϊός ζούσε στις νυχτερίδες και τώρα μεταπήδησε στον άνθρωπο; Γιατί δεν έγινε αυτό ποτέ ξανά στο παρελθόν; Απορίες, που τις έχει απαντήσει η διατυπωμένη εδώ και 160 χρόνια θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου σχετικά με την καταγωγή των ειδών. Ο κορωνοϊός SARS – COV 2 είναι νέο είδος που προήλθε από την εξέλιξη κορωνοϊού (με τον οποίο έχει πια μακρινή σχέση) ο οποίος ενδημούσε σε ζώα, και επειδή έτυχε να είναι καλά προσαρμοσμένος, να ταιριάζει (to fit) στο περιβάλλον, και πιο συγκεκριμένα με τα κύτταρα του τεράστιου ανθρώπινου πληθυσμού, επιλέχθηκε, αναπαράγεται και κυριαρχεί. Από την άλλη πλευρά, δεν είναι ορθό ότι τα είδη είναι σταθερά χιλιάδες χρόνια. Νέα είδη παράγονται συνεχώς μέσα από τη διαδικασία μεταλλάξεων των γονιδιακών ανασυνθέσεων και της εξέλιξης. Παράδειγμα, οι ιοί της γρίπης‧πόσα νέα στελέχη παρουσιάζονται κάθε χρόνο‧αλλά και οι κορωνοϊοί SARS, MERS και Έμπολα.
Μια δεύτερη ομάδα φαντάζεται ότι κάπου αορίστως υπάρχει ένα σκοτεινό και πολυπλόκαμο οικονομικοκοινωνικοπολιτικό κέντρο, με εκτελεστικό βραχίονα συνήθως τη CIA, μέχρι πρόσφατα σε έδαφος των ΗΠΑ, ενώ τώρα ο τόπος έγινε αόριστος, κάπου. Διαχρονικά, φέρνει και εξηγεί όλα τα κακά, την πτώση των Δίδυμων Πύργων, την Αραβική Άνοιξη, τον ISIS, την απώλεια αεροπλάνων, τον κορωνοϊό. Σύμφωνα με διάφορες εκδοχές μετέχουν άλλοτε άλλοι, οι Εβραίοι, το Νταβός, ο Πούτιν, οι Κινέζοι, διάφορες Λέσχες, μασόνοι κ.λπ. Το κέντρο είναι πανίσχυρο, γνωρίζει και προβλέπει τα πάντα, σχεδιάζει και εκτελεί με μαεστρία, μέχρι κεραίας, το φθονερό σχέδιό του, εκμεταλλεύεται τους αγαθούς ανθρώπους και λαούς, στους οποίους ανήκει πάντα εκείνος που έχει αυτή την αντίληψη για τα πράγματα.
Στις εξηγήσεις αυτές –στις νεότερες εκδοχές τους μοιάζουν με τα σχετικά κόμικς και συνήθως ενσωματώνουν τις δυνατότητες των νέων τεχνολογιών–, περιέργως, παρ’ όλη την απουσία των «καλών» αντίρροπων σουπερηρώων, το κακό δεν συμβαίνει οριστικά, ίσως επειδή το σκοτεινό σχέδιο του κέντρου εξελίσσεται αενάως.
Μια τρίτη ομάδα θεωρεί ότι την πανδημία τη δημιούργησε ο επίσης αιώνιος κακός, ο καπιταλισμός και η σύγχρονη έκφρασή του, ο νεοφιλελευθερισμός, και την έριξε πάνω στον καλό λαό. Μια ρομαντική άποψη για το καλό και το κακό που λογίζονται ως καταστάσεις αυτόνομες και απολύτως διαχωρισμένες. Στην περίπτωση αυτή η εξήγηση αντέχει ακόμη και στο γεγονός ότι η πανδημία σκοτώνει ηγέτες, φορείς και «πράκτορες» της καπιταλιστικής ελίτ, μάλλον ως αποδεκτές παράπλευρες απώλειες που δείχνουν κι αυτές το αδίστακτο του συστήματος.
Οι επίμονες και σταθερά παρουσιαζόμενες αυτές αντιλήψεις, πιστεύω, σχετίζονται με το αίσθημα ασφάλειας και αβεβαιότητας που είναι ιδιαίτερης και κυρίαρχης σημασίας όσον αφορά την υγεία. Ενδεικτική αυτής της σημασίας είναι η σύγκριση της χρήσης νοσοκομειακών υπηρεσιών στην προ κορωνοϊού και τη μετά κορωνοϊόν εποχή στη χώρα μας. Καθώς οι πολίτες θεωρούσαμε ότι αυτές, πριν, διασφάλιζαν την υγεία μας και το αντίθετο μετά, δηλαδή ότι η βεβαιότητα προέκυπτε από τη μη χρήση, η προσέλευση σ’ αυτά μειώθηκε κατά 50 με 70 %, δίχως να γίνει κάποια υγειονομική καταστροφή, ούτε και πτώση των δεικτών υγείας. Είναι γνωστό, εξάλλου, στους ασχολούμενους με την πολιτική υγείας ότι ένα από τα βασικά αγαθά που διανέμει το σύστημα είναι η αύξηση του αισθήματος της βεβαιότητας.
Από την άλλη πλευρά, η απόλυτη βεβαιότητα παραπέμπει και θυμίζει την ακινησία του θανάτου, ενώ μια αβεβαιότητα ανάβει τα αίματα αλλά δυστυχώς είναι απειλητική για την ύπαρξη – και έτσι εκείνο που είναι επιθυμητό είναι η κατανίκησή της, όχι μέχρι τέλους αλλά ώς ένα σημείο.
Πάνω στο δίπολο αυτό βεβαιότητας-αβεβαιότητας οικοδομούνται οι διάφορες εξηγήσεις. Έτσι για τους θρησκευόμενους υπάρχει μια θεϊκή τάξη πραγμάτων η οποία εξασφαλίζει όχι μόνο την προσωρινή βεβαιότητα αλλά και την αιώνια, η οποία διαρρηγνύεται για τους χριστιανούς από την απιστία και την αμαρτία και για τους μωαμεθανούς από την απιστία και τη μη διάδοση της πίστης στους άπιστους. Για τους φυσιοκράτες, οι νόμοι της φύσης εξασφαλίζουν τη βεβαιότητα και η τήρησή τους ή μη έχει να κάνει με το δίπολο που προαναφέρθηκε.
Για τους άλλους, με το μεταφυσικό πολιτικό κέντρο, υπάρχει ένα εφησυχασμός: όσο κακό και εκμεταλλευτικό κι αν είναι αυτό, τουλάχιστον προβλέπει και ρυθμίζει και βάζει μια τάξη στα πάντα – και αφού προσπορίζεται τα οφέλη του από μας, δεν θα φθάσουμε στην πλήρη καταστροφή. Δίχως να υπολογισθεί ότι αυτός που πιστεύει ότι αποκαλύπτει τις αιτίες μπορεί εν τέλει ν’ αποφύγει τα χειρότερα.
Μάλλον όμως κι εγώ παρασύρθηκα και παρουσίασα απλοϊκά σε μικρό χώρο μεγάλα θέματα.
