Με αυτές τις αναρωτήσεις ξέκλεψα κάτι από αυτά που μας έμαθε. Θυμήθηκα το τελευταίο μεταπτυχιακό της σεμινάριο με τίτλο: Ego-History, 1975-2017. Η ιστοριογραφία για τον Νέο Ελληνισμό συνομιλεί με ρεύματα και τάσεις του παρελθόντος και της συγχρονίας· σ’ αυτό η διδάσκουσα και πολλοί και πολλές προσκεκλημένοι/-ες μίλησαν για την προσωπική τους επιστημονική πορεία και αναφέρθηκαν σε εκείνους τους ανθρώπους που τους επηρέασαν, τους δασκάλους τους εν τη ευρεία εννοία. Kάπως έτσι ήρθε η ιδέα να αφήσω το χρόνο να κυλήσει έως σχεδόν την εκπνοή της προθεσμίας για την παράδοση του σημειώματος αυτού, για να γραφεί μεμιάς, όσο το δυνατόν ως μια αυθόρμητη περιγραφή. Θα επιμείνω στην ιδιότητα της Κατσιαρδή ως πανεπιστημιακής δασκάλας, προφανώς μέσα από την προσωπική εμπειρία και την ούτως ή άλλως υποκειμενική ματιά.
Την Όλγα Κατσιαρδή γνώρισα στο τέταρτο έτος των σπουδών μου, όταν παρακολούθησα ένα σεμινάριο για τις μετακινήσεις πληθυσμών στην Ανατολική Μεσόγειο από τον 15ο ώς τον 19ο αιώνα. Το όνομά της στους διαδρόμους της Φιλοσοφικής ήταν συνώνυμο με τις «πολλές απαιτήσεις», αλλά δεν με επηρέασε καθόλου η φήμη: είχε αρχίσει ήδη να με έλκει η ιστορία του Νέου Ελληνισμού. Σε αυτό το σεμινάριο αποφάσισα να συνεχίσω μεταπτυχιακές σπουδές στην ιστορία. Γιατί όμως; Νομίζω ήταν η «απλότητα» με την οποία συζητιόνταν μέσα στην αίθουσα σύνθετες ιστορικές πραγματικότητες. Για παράδειγμα, κέντριζε το ενδιαφέρον η παρότρυνσή της πως για να καταλάβουμε το μεταναστευτικό φαινόμενο θα αρκούσε να μπορούμε να απαντήσουμε σε πέντε ερωτήσεις: ποιος, πού, πότε, γιατί και πώς. Στη διάρκεια του εξαμήνου, βέβαια, καταλάβαμε πόσο δύσκολο είναι ν’ απαντά κανείς σε αυτά τα φαινομενικά απλά ερωτήματα. Αυτό το σταδιακό άνοιγμα στην πολυπλοκότητα της ιστορικής επιστήμης ήταν νομίζω ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της διδασκαλίας. Το επόμενο σεμινάριό της ήταν για την Ελληνική Επανάσταση. Είναι, μάλλον, περιττό να ειπωθεί πόσο επέδρασε σε μένα έως σήμερα.
Από αυτήν την περίοδο θέλω να επισημάνω δύο πράγματα· ο χαρακτηρισμός «απαιτητική» ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, αλλά πρέπει να συνοδευτεί από τη δημοκρατικότητα ως χαρακτηριστικό της διδασκαλίας. Με επιμονή –παρά το αυστηρό ύφος– καλλιεργούσε πάντοτε τις προϋποθέσεις ελεύθερου διαλόγου, σεβόταν την αντίθετη γνώμη και ενθάρρυνε φοιτητές και φοιτήτριες να τη διατυπώσουν. Ήταν έτοιμη να συζητήσει τα πάντα. Ή σχεδόν τα πάντα, αφού στο σεμινάριο για τις μετακινήσεις πληθυσμών (σε μια εποχή, το 2011, όταν ο αντιμεταναστευτικός λόγος κάλπαζε) η αντίδρασή της σε ρατσιστικά σχόλια από συμφοιτητή μας ήταν νηφάλια μεν, ακαριαία δε. Μετά την οικειοθελή αποχώρηση του συμφοιτητή από την αίθουσα, οι ιστορικές πραγματικότητες έπρεπε να περιμένουν, σημασία εκείνη τη στιγμή είχε να εκφραστούμε όλοι και όλες. Κι η συζήτηση αυτή πάλι ξεκίνησε με απλό, λιτό τρόπο: «Παιδιά μου, όταν ο άνθρωπος πεινάει, αγριεύει». Κι ας πιαστώ από τη λέξη συζήτηση· ήταν αναγκαία προϋπόθεση, κατά την ίδια, για τη συγκρότηση της ταυτότητας του/της ιστορικού. Οι προτροπές της να βρισκόμαστε στα σπουδαστήρια, όχι για να μελετάμε μόνο αλλά και για να ανταλλάσσουμε απόψεις ήταν συνεχείς, όπως και αργότερα οι προτροπές της να γνωρίσουμε τον Σύλλογο των μεταπτυχιακών φοιτητών του Τμήματος ή να περάσουμε από το υπόγειο της Εταιρείας Μελέτης Νέου Ελληνισμού (ΕΜΝΕ). Όλα αυτά είχαν ένα νόημα: την κοινότητα διαλόγου.
Στη συνέχεια, η πιο συστηματική μαθητεία με έφερε πιο κοντά σε δύο χαρακτηριστικά που με επιμονή επιχειρούσε να μεταδώσει. Πρώτα και κύρια η αυστηρή τεκμηρίωση· όχι από θετικισμό ή από σκληρό εμπειρισμό, αλλά από εντιμότητα. Να δει κανείς όσα περισσότερα γίνεται, να τα συνδυάσει κριτικά, για να καταλήξει κάπου. Αρκεί να επισημάνω, από μνήμης, μία από τις πρώτες διορθώσεις στο μεταπτυχιακό: κι εσύ από πού το ξέρεις αυτό; Και, παράλληλα, η βιβλιογραφία υπάρχει όχι για να χρησιμοποιείται επιλεκτικά. Ό,τι έχει γραφεί είναι μ’ έναν τρόπο ήδη γνωστό. Μπορούμε να συμφωνούμε, να διαφωνούμε, αλλά δεν μπορούμε να το αγνοούμε. Αυτά αποτελούν τα στοιχεία ταυτότητας του/της ιστορικού κατά την Κατσιαρδή (εργατικότητα, εντιμότητα με τις πηγές, πλουραλισμός και κριτικός λόγος, αυτά που μάλλον λανθάνουν πίσω από τον χαρακτηρισμό «απαιτητική»), όπως τουλάχιστον τα εξέλαβα εγώ προσωπικά από τη θέση του μαθητή.
Στη συνέχεια θα αναφερθώ, πιο σύντομα, σε δυο πιο προσωπικά χαρακτηριστικά. Όταν συζητούσαμε για να ξεκινήσω διδακτορική διατριβή, την άνοιξη του 2015, μου πρότεινε δύο θέματα, τα οποία αρνήθηκα και η έρευνά μου τελικά ακολούθησε άλλα μονοπάτια. Δεν θα επιμείνω, εδώ, στην καθόλου αυτονόητη δεκτικότητά της να ξεκινήσουμε με θέμα που αντιπρότεινα, αλλά θα σχολιάσω το ένα από τα δύο θέματα που μου πρότεινε. Χωρίς καμία φειδώ, μου παραχωρούσε ό,τι είχε φωτογραφίσει στα αυστριακά αρχεία στη Βιέννη σχετικό με την Επανάσταση του 1821· προϋπόθεση; να μάθω γερμανικά. Από φόβο, ή και αφέλεια, αρνήθηκα. Μάλλον ευτυχώς, καθώς το υλικό αυτό αποτελεί τη βάση του τελευταίου βιβλίου που συνέγραψε από κοινού με τον Δημήτρη Κοντογεώργη για την αυστριακή αρμάδα κατά την Επανάσταση. Και κάτι ακόμη στο οποίο δεν μπορώ να μην αναφερθώ. Κατά τη διάρκεια της εκπόνησης της διδακτορικής διατριβής βρέθηκα μπροστά σε προβλήματα που υπερέβαιναν σε δυσκολία κατά πολύ τα επιστημονικά ζητήματα που κλήθηκα να απαντήσω. Στάθηκε με ανθρώπινη κατανόηση και ηθική υποστήριξη.
Όλα τα παραπάνω, ο τρόπος και το περιεχόμενο διδασκαλίας, αλλά και συμπεριφοράς, συναποτελούν στοιχεία του ρόλου της πανεπιστημιακής δασκάλας, όπως τον υπηρέτησε η Όλγα Κατσιαρδή. Άφησα για το τέλος ένα βασικό στοιχείο της στη διάρκεια της σταδιοδρομίας της. Η απόλυτη πίστη της στην αξία του δημόσιου πανεπιστημίου, τόσο για την εξέλιξη της επιστήμης όσο και για τον κοινωνικό του ρόλο, και η απαρασάλευτη υπεράσπισή του με λόγια και με έργα.
