Ο Μακαριστός Γέρων Μητροπολίτης Περγάμου Καθηγητής Ιωάννης Ζηζιούλας ήταν ο «κορυφαίος θεολόγος διανοητής στον Ορθόδοξο κόσμο»[1]. Όπως επισημαίνει ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος, «συνέβαλε καθοριστικώς ώστε να υπερβεί ο δυτικός χριστιανισμός το στερεότυπον ότι η Ορθόδοξος Εκκλησία είναι χώρος αγόνου παραδοσιοκρατίας και εσωστρεφείας»[2]. Ήταν «ο ανανεωτής της ευχαριστιακής εκκλησιολογίας, ο βασικός εκφραστής της θεολογίας του προσώπου και ο θεμελιωτής της οικολογικής θεολογίας. Η καθοριστική συμβολή του στα τρία αυτά πεδία τον είχε αναδείξει εδώ και πολλές δεκαετίες ως τη διεθνώς εμβληματική μορφή της ορθόδοξης θεολογίας», όπως εύστοχα αναφέρει ο Ευάγγελος Βενιζέλος[3].
Αξίζει να επισημάνουμε τη διαπίστωση του ελληνοαμερικανού θεολόγου Αριστοτέλη Παπανικολάου, ότι «δικαίως τιμάμε έναν ορθόδοξο θεολόγο με τη μεγαλύτερη επιρροή στον οικουμενικό χώρο – τον Μητροπολίτη Περγάμου Ιωάννη Ζηζιούλα. Θα μπορούσα μάλιστα να πω ότι στον oρθόδοξο χώρο αποτελεί τον ορθόδοξο θεολόγο με τη μεγαλύτερη επιρροή από την εποχή του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, ενώ, σε σχέση με την επιρροή του έξω από τα όρια της ορθόδοξης παράδοσης, είναι ο θεολόγος με τη μεγαλύτερη επιρροή από την εποχή του αγίου Ιωάννη του Δαμασκηνού»[4].
Θα επιχειρήσω με τις σκέψεις που ακολουθούν μια διαφορετική, θύραθεν, πολιτική ανάγνωση του έργου του Ζηζιούλα.
Θα ξεκινήσω με μια προσωπική ανάμνηση. Πριν από σχεδόν 30 χρόνια, τον Σεπτέμβριο του 1995, ενώ τα Βαλκάνια είχαν ήδη αναφλεγεί και ο πόλεμος στη Γιουγκοσλαβία ήταν σε πλήρη εξέλιξη, ένα από τα σημαντικότερα ζητήματα της πολιτικής ατζέντας ήταν ο ρόλος της Ορθόδοξης Εκκλησίας στα μετακομμουνιστικά Βαλκάνια και στη νέα διεθνή πραγματικότητα. Τότε οργανώθηκε στη Χαλκιδική, από το Ινστιτούτο Ερευνών και Πολιτικής Στρατηγικής, συνέδριο με θέμα «Ο ρόλος της Ορθοδοξίας στη νέα διεθνή πραγματικότητα». Τα ονόματα αυτών που συμμετείχαν είναι ενδεικτικά της σημασίας του συνεδρίου. Από πολιτικούς πήραν μέρος οι Γιώργος Παπανδρέου, Μιχάλης Παπακωνσταντίνου, Γεράσιμος Αρσένης, Λούκα Κατσέλη, Στέλιος Παπαθεμελής, Γιώργος Λιάνης, Κώστας Τριαρίδης. Από ιερωμένους συμμετείχαν, μεταξύ άλλων, ο Περγάμου Ιωάννης, ο Ελβετίας Δαμασκηνός, ο Νικοπόλεως και Πρεβέζης Μελέτιος, ο πατήρ Γεώργιος Μεταλληνός και πολλοί άλλοι. Από καθηγητές Πανεπιστημίου, ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης, ο Ιωάννης Κολιόπουλος, ο Χρήστος Γιανναράς.
Από τις παρεμβάσεις ήταν προφανής μια βαθύτατη διάσταση απόψεων ανάμεσα στους συμμετέχοντες. Από τη μια πλευρά ήταν εκείνοι που υποστήριζαν ότι η Ορθόδοξη πίστη έπρεπε να είναι το βασικό κριτήριο στην επιλογή φίλων και εχθρών στα μετακομμουνιστικά Βαλκάνια. Οι ακραίοι υποστηρικτές αυτής της άποψης δεν δίσταζαν να δικαιολογήσουν, να νομιμοποιήσουν και να υποστηρίξουν κάθε είδους εγκλήματα που γίνονταν στο όνομα της Ορθόδοξης πίστης[5].
Υπήρχαν και κάποιοι που υποστήριζαν ότι η Ορθοδοξία θα μπορούσε να συμβάλλει στην άμβλυνση των εθνικιστικών παθών και στην υπέρβαση των πολιτικών συγκρούσεων. Οι απόψεις αυτές ήταν μειοψηφικές στο συνέδριο, όπως άλλωστε και στην ελληνική κοινωνία. Ανάμεσά τους ξεχώρισε η παρέμβαση του Μητροπολίτη Περγάμου Ιωάννη Ζηζιούλα, που μίλησε με θέμα τον ρόλο του Οικουμενικού Πατριαρχείου στη νέα διεθνή πραγματικότητα.
Εκεί άκουσα τον Ιωάννη Ζηζιούλα να υποστηρίζει ότι «χρειάζεται διάλογος της Ορθοδοξίας με τα σύγχρονα ρεύματα που αρδεύουν τον πολιτισμό της εποχής μας, τον δυτικό κυρίως πολιτισμό. Και ο διάλογος αυτός απαιτεί έντονη παρουσία της Ορθοδοξίας στον σύγχρονο κόσμο, κάτι που οι υπάρχοντες ποιμένες και οι διδάσκαλοι της Ορθοδοξίας αδυνατούν, φοβούμενοι, να προσφέρουν»[6].
Είναι προφανές ότι επρόκειτο για μια εντελώς διαφορετική προσέγγιση από εκείνη που επικρατούσε στον ελλαδικό χώρο, τόσο στο επίπεδο της θεολογίας όσο και της Εκκλησίας. Δεν είναι τυχαίο ότι στην παρέμβαση του Ζηζιούλα αντέδρασαν έντονα μητροπολίτες, θεολόγοι και πανεπιστημιακοί υποστηρίζοντας ότι «το ίδιο ισχύει και για την έννοια της οικουμενικότητας. Αρχίζουμε και την αντιμετωπίζουμε με το βατικάνειο περιεχόμενο της παγκοσμιότητας, είναι ολοφάνερο»[7], για να λάβουν την απάντηση από τον Ζηζιούλα: «διαφωνώ με όσα ειπώθηκαν για την οικουμενικότητα. Δεν βλέπω στην Ορθοδοξία καμία δυνατότητα καν να εκτραπεί σε βατικάνεια αντίληψη για παγκοσμιότητα…»[8].
Έκτοτε, συνέχισα να παρακολουθώ, όσο περισσότερο μπορούσα, τις δραστηριότητες και τις παρεμβάσεις του Ιωάννη Ζηζιούλα. Με εντυπωσίασε ότι εκπονήθηκαν δεκάδες διδακτορικές και μεταπτυχιακές διατριβές για το έργο του, οι περισσότερες εκτός Ελλάδας, και επισήμανα τις άοκνες προσπάθειές του για το διάλογο με άλλες χριστιανικές παραδόσεις, είτε στο πλαίσιο του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών, είτε σε διμερές επίπεδο με τους Ρωμαιοκαθολικούς ή τους Αγγλικανούς, είτε σε πολυμερείς θεολογικούς διαλόγους. Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει επίσης να γίνει στη συμβολή του στις δράσεις του Πατριαρχείου για την προστασία του περιβάλλοντος.
Θα προσπαθήσω να κωδικοποιήσω την πολιτική συνεισφορά του Ζηζιούλα στα ακόλουθα σημεία:
- Δίπολο Δύση – Ανατολή
- Φιλελεύθερη Δημοκρατία
- Θεολογία του Προσώπου και Σοσιαλφιλελεύθερη Εκδοχή
- Οικολογία
- Οικουμενικότητα
Είναι εντυπωσιακό το εύρος της παραπάνω θεματολογίας. Η πολιτική επιστήμη έχει πολλά σημεία στα οποία θα μπορούσε να πάρει μέρος σ’ έναν γόνιμο διάλογο με τη θεολογική σκέψη του Ιωάννη Ζηζιούλα.
Δίπολο Δύση – Ανατολή
Είναι γνωστό ότι αυτό το δίπολο ταλανίζει επί αιώνες τόσο την ελληνική Ορθοδοξία όσο και την ελληνική κοινωνία. Οι δοξασίες περί μοναδικής ιδιοσυστασίας των Ελλήνων, περί ανάδελφου Έθνους, περί διεθνούς συνωμοσίας με στόχο την υποδούλωση των Ελλήνων έχουν κατακλύσει τον δημόσιο λόγο αλλά και τις παρεμβάσεις πολλών εκκλησιαστικών παραγόντων.
Αποδομώντας τα παραπάνω, ο Ιωάννης Ζηζιούλας υποστηρίζει ότι «καμιά επιστροφή δεν δημιουργεί ταυτότητα πνευματική αν είναι απλώς επιστροφή στο παρελθόν. Ο Ιουλιανός απέτυχε και μαζί του και η ελληνική ταυτότητα που ήθελε να αναστήση, γιατί πήρε τον δρόμο της επιστροφής. Η Ορθοδοξία κέρδισε τότε το μέλλον του Ελληνισμού γιατί δεν ήταν επιστροφή, αλλά δημιουργική σύνθεση. Έτσι και σήμερα, για να φέρη στο φως την ελληνική ταυτότητα η Ορθοδοξία δεν πρέπει να είναι απλή επιστροφή στις μορφές του παρελθόντος, ένας νοσταλγικός “έρως ορθοδοξίας” που δεν περνά από τη σημερινή πραγματικότητα. Και η σημερινή πραγματικότητα για την Ελλάδα είναι η Ευρώπη. Ο ελληνισμός πρέπει να αναπλασθή στα βασικά συστατικά στοιχεία του, χωρίς να χάση την ελληνικότητά του, περνώντας μέσα από τη νέα αυτή πραγματικότητα της Ευρώπης»[9].
Όπως χαρακτηριστικά επισημαίνει ο Νικόλαος Ασπρούλης, «η νεο-πατερική σύνθεση για τον Ζηζιούλα οφείλει να βοηθήσει τη θεολογία σε Ανατολή και Δύση να επανεύρουν τις κοινές τους ρίζες, και προς τούτο θα έρθει σε ριζική αντίθεση προς τον ακραίο, ζηλωτικού τύπου, αντιδυτικισμό που συναντήσαμε σε ορισμένους εκπροσώπους της νεο-πατερικής θεολογίας»[10].
Ακριβώς γι’ αυτό το λόγο, επισημαίνει ο Παντελής Καλαϊτζίδης, οι απόψεις του Μητροπολίτη Περγάμου «βρίσκονται σε διαρκή διάλογο όχι μόνο με τα ερωτήματα και τις θέσεις των χριστιανικών Εκκλησιών και Ομολογιών της Δύσης, αλλά και με τις θύραθεν ανθρωπιστικές και φυσικές και ευρύτερα θετικές επιστήμες, καθώς και με τα ρεύματα της σύγχρονης σκέψης και διανόησης»[11].
Δυστυχώς, στην Ελλάδα, τα τελευταία χρόνια έχει επικρατήσει «το άγονο ερμηνευτικό σχήμα Ανατολή-Δύση και η αυτάρεσκη ομολογιακή εσωστρέφεια της Ορθοδοξίας», καθώς και «ο διχασμός ανάμεσα στην λεγόμενη πνευματικότητα και την κοινωνική πράξη, τον “μυστικισμό” και την πολιτική στράτευση»[12].
Το φαινόμενο αυτό επιτάθηκε στην Ελλάδα της κρίσης[13]. Ένας πρωτόγονος αντιδυτικισμός κυριάρχησε στον δημόσιο λόγο. Η ιστορικά δύσκολη σχέση ανάμεσα στην Ελλάδα και τη Δύση ήταν ο προνομιακός βιότοπος για ν’ αναπτυχθεί μίσος εναντίον των εταίρων και δανειστών μας.
Ο αντιδυτικισμός κύκλων της Ορθοδοξίας, με προεξάρχουσα την περίπτωση του αείμνηστου Χρήστου Γιανναρά, συναρθρώθηκε με τον εθνικολαϊκισμό του φαιοκόκκινου μετώπου που ασκούσε την πολιτική εξουσία στη χώρα και δημιούργησε την εξωφρενική αφήγηση ότι για τα δεινά της χώρας, για την κρίση, η ευθύνη ανήκει στους «άλλους», τους ξένους. Η αμφισβήτηση της φιλελεύθερης δημοκρατίας πήρε διαστάσεις πλημμυρίδας και εκφράστηκε με το συχνά διατυπωμένο σύνθημα «η χούντα δεν τελείωσε το 1973».
Ένας πρωτόγονος εθνικισμός είχε σκεπάσει τη χώρα, ενώ ελάχιστοι αντιστάθηκαν «στον πειρασμό του Ιούδα να ταυτίζουν την Ορθοδοξία με ένα ορισμένο έθνος, πολιτισμό ή πολιτική»[14].
Φιλελεύθερη Δημοκρατία
Η παραδοχή του Ιωάννη Ζηζιούλα ότι η «σημερινή πραγματικότητα για την Ελλάδα είναι η Ευρώπη» θα μπορούσε να διαβαστεί και ως ένας ύμνος στη Φιλελεύθερη Δημοκρατία, που είναι το πλέον ανεκτικό και συμπεριληπτικό πολίτευμα που έχει εφεύρει ο ανθρώπινος νους. Είναι η αναγνώριση ότι οι διάφορες κοινοτιστικές δοξασίες της καθ’ ημάς Ανατολής καθώς και οι απόψεις για ασυμβατότητα της Φιλελεύθερης Δημοκρατίας, της νεωτερικότητας και του Διαφωτισμού με την Ορθοδοξία, στερούνται πραγματολογικής βάσης και θεωρητικής θεμελίωσης, όπως εύστοχα έχουν επισημάνει ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης και ο Αριστοτέλης Παπανικολάου[15].
Στη συνάφεια αυτή θα άξιζε να δώσουμε όνομα στους εχθρούς της Δύσης και της Φιλελεύθερης Δημοκρατίας. Θα αναφέρουμε ένα μόνο περιστατικό. Όπως διαβάζουμε σχετικά στην εφημερίδα Moscow Times της 8ης Ιουνίου 1999, «στο πλαίσιο της Μικτής Ρωσο-Ιρανικής Επιτροπής για τον διάλογο “Iσλάμ και Oρθοδοξίας” που έλαβε χώρα στην Μόσχα τον Ιούνιο του 1999, ο (τότε) Μητροπολίτης Σμόλενσκ και Καλλίνινγκραντ Κύριλλος, Πρόεδρος του Τμήματος Εξωτερικών Υποθέσεων του Πατριαρχείου Μόσχας (και νυν Πατριάρχης Μόσχας) και ο Aya Mohammed Ali Taskhiri, Πρόεδρος του Οργανισμού για τον Ιρανικό Πολιτισμό και τις Ισλαμικές Σχέσεις, συμφώνησαν στην προστασία των παραδόσεών τους απέναντι σε ό,τι θεωρούσαν ως επίθεση από την πλευρά των δυτικο-ευρωπαϊκών φιλελεύθερων αξιών»[16].
Με βάση τα ανωτέρω, δεν προκαλεί έκπληξη η ρητορεία του Πατριαρχείου Μόσχας για το πολιτιστικό χάσμα Δύσης και Ανατολής και για την επιστροφή στις παραδοσιακές αρχές και αντιλήψεις.
Σε πλήρη αντίθεση με τα παραπάνω, ακόμα και η εσχατολογική αντίληψη του Ζηζιούλα για τη Βασιλεία του Θεού δεν είναι μια άγονη επιστροφή στο παρελθόν. Αντίθετα, όπως επισημαίνει ο Καλαϊτζίδης, «ο εσχατολογικός προσανατολισμός της θεολογίας του Μητροπολίτη Περγάμου προφυλάσσει το έργο του από δύο συμπτώματα που αποτελούν μόνιμους πειρασμούς της νεώτερης ελληνικής ορθόδοξης θεολογίας, ακόμη και στις σοβαρότερες εκδοχές της: α) την εξιδανίκευση και αγιοποίηση του παρελθόντος, την λατρεία του έθνους και του λαού· και β) τον ελληνοκεντρισμό και τον ανέξοδο αντιδυτικισμό που στις μέρες μας είναι σχεδόν συνώνυμος του αντιευρωπαϊσμού»[17].
Θεολογία του Προσώπου και σοσιαλφιλελεύθερη εκδοχή
Για την κεντρικής σημασίας έννοια και πραγματικότητα του Προσώπου, ο Μητροπολίτης Περγάμου τονίζει «ότι ο λόγος του Χριστιανισμού δεν είναι λέξη, αλλά πρόσωπο· δεν είναι φωνή, αλλά ζωντανή παρουσία· μία παρουσία, που ενσαρκώνεται κατ’ εξοχήν στην Ευχαριστία, σε μία Ευχαριστία που είναι σύναξη και κοινωνία»[18].
Όπως χαρακτηριστικά επισημαίνει ο καθηγητής Χαράλαμπος Βέντης, «η Ευχαριστία είναι το Μυστήριο της καθολικότητας, το Μυστήριο της ένωσης των διεστώτων εν Χριστώ, καθώς εικονίζει την επιστροφή και ένωση του διασκορπισμένου λαού του Θεού γύρω από τον Χριστό και το Ποτήριο της Ζωής, χωρίς διακρίσεις φυλής, εθνικότητας, χρώματος, καταγωγής, ηλικίας, κοινωνικής τάξης και προέλευσης, μορφωτικού επιπέδου, φύλου, νοητικής και σωματικής υγείας και (όπως θα οφείλαμε να προσθέσουμε σήμερα) γενετήσιου προσανατολισμού»[19].
Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο ίδιος ο Ζηζιούλας, «δεν είναι τυχαίο ότι η Εκκλησία έχει δώσει στην Ευχαριστία την ονομασία Κοινωνία, διότι στην Ευχαριστία βρίσκουμε όλες τις διαστάσεις της κοινωνίας: ο Θεός κοινωνεί τον εαυτό Του σε μας, εμείς εισερχόμαστε σε κοινωνία μαζί Του, οι μετέχοντες στο μυστήριο εισέρχονται σε κοινωνία μεταξύ τους και η κτίση ως σύνολο εισέρχεται μέσω του ανθρώπου σε κοινωνία με τον Θεό. Όλα αυτά λαμβάνουν χώρα εν Χριστώ και εν Αγίω Πνεύματι, το οποίο φέρνει τις έσχατες ημέρες μέσα στην ιστορία και προσφέρει μία πρόγευση της Βασιλείας»[20].
Δεν είναι τυχαίο ότι, για πολλούς ζηλωτές της Ορθόδοξης θεολογίας, η ευχαριστιακή προσέγγιση του Περγάμου είναι περίπου «κυοφορούμενη αίρεση», ενώ κάποιοι άλλοι εκφράζουν έντονες επιφυλάξεις. Σε όλους αυτούς, ο Μητροπολίτης Περγάμου απαντά λέγοντας ότι «η Ορθόδοξη θεολογία στον 21ο αιώνα θα κληθεί να συνομιλήσει και με τον έξω κόσμο – άλλως θα μετατραπεί σε ένα “γκέτο” και θα έχει την τύχη κάθε “σέκτας” στην ιστορία»[21].
Ας επιχειρήσουμε τώρα να μεταφέρουμε τα ανωτέρω στον χώρο της πολιτικής και στην ορολογία της πολιτικής επιστήμης. Το Πρόσωπο είναι ο πολίτης. Η Ευχαριστία είναι η κοινωνία. Η σχέση πολιτών και κοινωνίας είναι στο επίκεντρο έντονων πολιτικών συζητήσεων και αντιπαραθέσεων για αιώνες. Η αντιπαράθεση ανάμεσα στον φιλελευθερισμό που προτάσσει το άτομο και τον σοσιαλισμό που επιλέγει το κοινωνικό πρόταγμα έχει σφραγίσει τη νεωτερικότητα. Μόνον πολύ πρόσφατα αρκετοί διανοητές έχουν αρχίσει να ερευνούν τη δυνατότητα σύνθεσης αυτών των δύο διανοητικών παραδόσεων, των γνήσιων τέκνων του Διαφωτισμού, σε μια σοσιαλφιλελεύθερη προοπτική, την οποία ασπάζεται, μεταξύ άλλων, και ο Μάριο Ντράγκι.
Σε αυτό το σημείο οι επεξεργασίες του Ιωάννη Ζηζιούλα είναι εξαιρετικά χρήσιμες και εγκαινιάζουν έναν γόνιμο διάλογο με τα ανωτέρω. Η εκκλησιολογική αρχή περί του «ασυγχύτως και αδιαιρέτως» ανάμεσα στο Πρόσωπο και την Ευχαριστία, η παραδοχή ότι στην Ευχαριστία πραγματώνεται ο προσωπικός τρόπος ύπαρξης του ανθρώπου, είναι η καλύτερη συνηγορία στη μετριοπαθή πολιτική άποψη που υποστηρίζει ότι κοινωνία και άτομο είναι αλληλένδετα, αλληλοεξαρτώμενα και συνεξελισσόμενα.
Στον χώρο της πολιτικής, κορυφαίος εκφραστής αυτής της άποψης είναι ο ιταλός φιλόσοφος Νορμπέρτο Μπόμπιο, που κατανοεί την κοινωνία ως μια «ένωση ελευθέρων ατόμων» και που επισημαίνει χαρακτηριστικά: «η δημοκρατική θεωρία στηρίζεται σε μια ατομικιστική αντίληψη της κοινωνίας. Σε τούτο άλλωστε δε διαφέρει από τον φιλελευθερισμό […], αυτονόητο [όμως] είναι πως καμία ατομικιστική αντίληψη της κοινωνίας, ούτε ο οντολογικός ατομικισμός ούτε ο μεθοδολογικός, παραγνωρίζει το γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι ον κοινωνικό και δεν μπορεί να ζει, ούτε εκ των πραγμάτων ζει, απομονωμένος»[22].
Ένας άλλος σημαίνων εκπρόσωπος αυτής της παράδοσης είναι ο Κάρλο Ροσέλι που επισημαίνει ότι «η σχέση ανάμεσα στον άνθρωπο και το ιστορικό-κοινωνικό περιβάλλον δεν είναι μια σχέση ανάμεσα σε δύο πράγματα ξένα το ένα προς το άλλο, αλλά μια σχέση δράσης-αντίδρασης, διαλεκτική, στο εσωτερικό μιας ενιαίας πραγματικότητας»[23].
Με την έννοια αυτή, ο Ζηζιούλας, σε μια πολιτική ανάγνωση του έργου του, διαλέγεται πρωτογενώς με τη διανοητική παράδοση του μετριοπαθούς ευρωπαϊκού σοσιαλφιλελευθερισμού[24]. Η μετριοπάθεια είναι εμφανής στο ακόλουθο απόσπασμα του Μητροπολίτη Περγάμου: «η Εκκλησία δεν είναι νοητό να επιδιώκει την επιβολή των αρχών και πεποιθήσεών της χρησιμοποιώντας τα μέσα καταναγκασμού που διαθέτει η πολιτεία ή απαιτώντας από την πολιτεία την χρησιμοποίηση τέτοιων μέσων προς τον σκοπό αυτό»[25].
Οικολογία
Η Ορθόδοξη θεολογία για πολύ καιρό μοιάζει να ήταν αμέτοχη της συζήτησης για το οικολογικό πρόβλημα. Ενδεχομένως αυτό να οφείλεται στην υποδόρια θέση της ανωτερότητας του ανθρώπου έναντι της φύσης. Στη σχετική συζήτηση προσέρχεται με τις αγγλικές διαλέξεις του στο King’s College του Λονδίνου ο Ζηζιούλας, στα τέλη της δεκαετίας του 1980.
Στο επίσημο επίπεδο, το Οικουμενικό Πατριαρχείο, ήδη από το 1989, με παρότρυνση και βοήθεια του Ζηζιούλα ασχολείται με το οικολογικό πρόβλημα και καθιερώνει την 1η Σεπτεμβρίου ως ημέρα προσευχής για τη δημιουργία και την προστασία του περιβάλλοντος.
Είναι χαρακτηριστική η επισήμανση του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου ότι «το οικολογικό πρόβλημα της εποχής μας απαιτεί μια ριζική αξιολόγηση του τρόπου με τον οποίο κατανοούμε τον κόσμο»[26].
Σε αυτό το πλαίσιο, όπως επισημαίνει η καθηγήτρια Αικατερίνη Τσαλαμπούνη, ο Περγάμου «στα σύγχρονα οικολογικά προβλήματα αντιπροτείνει, χρησιμοποιώντας μια γλώσσα λειτουργικά φορτισμένη, ένα ευχαριστιακό όραμα του κόσμου, το οποίο προκύπτει από την ίδια τη λειτουργική παράδοση της Ανατολής»[27]. Ο Ζηζιούλας προκρίνει έναν «συμπεριληπτικό ανθρωποκεντρισμό» που λαμβάνει υπόψη του και την υπόλοιπη Δημιουργία αντί για έναν «ανθρωπομονισμό» που αγνοεί την υπόλοιπη Δημιουργία[28]. Η οικολογική διάσταση των θέσεων του Ζηζιούλα έχει καταγραφεί στο βιβλίο του Η Κτίση ως Ευχαριστία[29].
Οικουμενικότητα
Με όσα έχουν λεχθεί δεν προκαλεί εντύπωση η αταλάντευτη στάση του Ζηζιούλα στο ζήτημα της οικουμενικότητας. Επισημαίνει: «Η Ορθοδοξία πρέπει να πολιτευτεί οικουμενικά. Οι τοπικισμοί είναι μάλλον αναχρονισμός. Οι ιδιαιτερότητες των λαών πρέπει να μείνουν σεβαστές, αλλά και να ανοίξουν τους ορίζοντές τους. Η καταδίκη του εθνοφυλετισμού από τους πατριάρχες της Ανατολής στην Κωνσταντινούπολη τον περασμένο αιώνα ήταν πράξη προφητική. Ισχύει κατ’ εξοχήν για τον αιώνα που έρχεται»[30].
Πολλοί πολιτικοί, ιδίως στην ενωμένη Ευρώπη, φαίνεται ότι αρχίζουν να συνειδητοποιούν την οικουμενικότητα των προβλημάτων και την ανεπάρκεια των τοπικών μέσων. Δείγμα προς αυτή την κατεύθυνση φαίνεται να κινείται και η πρόσφατη έκθεση Ντράγκι[31] που προειδοποιεί ότι «ποτέ στο παρελθόν η κλίμακα των χωρών μας δεν φαινόταν τόσο μικρή και ανεπαρκής σε σχέση με το μέγεθος των προκλήσεων». Ο Ντράγκι καλεί τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης να λειτουργήσουν από κοινού για βαθύτατες θεσμικές και οικονομικές μεταρρυθμίσεις.
Εάν υλοποιηθεί αυτή η διαδικασία, θα ανθοφορήσει ο μεταϋλιστικός βιότοπος της Φιλελεύθερης Δημοκρατίας, οι αξίες της, το κράτος δικαίου, τα ιδανικά, οι αρχές της ελευθερίας και της ισότητας, η θεσμική προστασία των μειονοτήτων.
Είναι επείγουσα προτεραιότητα σήμερα η αναγέννηση της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Η δημοκρατία πρέπει να αντεπιτεθεί. Μια πολιτική αντεπίθεση είναι αναγκαία, αλλά όχι και ικανή συνθήκη. Χρειάζεται και μια ιδεολογική ανασύνταξη.
Σε αυτή την ανασύνταξη ο ρόλος που θα μπορούσαν να διαδραματίσουν τα δύο μεγάλα ρεύματα που αναφέρθηκαν, η θεολογία του προσώπου και ο Διαφωτισμός, μπορεί και πρέπει να είναι καθοριστικός και καταλυτικός. Μπορούν να κομίσουν το οραματικό στοιχείο που εξαφανίστηκε με το τέλος των μεγάλων ιδεολογικών αφηγήσεων και υποκαταστάθηκε από έναν άχρωμο και άοσμο πραγματισμό. Μπορούν να προσφέρουν ενσυναίσθηση και ελπίδα σε κοινωνίες που βυθίζονται στην απόγνωση, την ανασφάλεια και τον φόβο του «άλλου». Μπορούν, αντί να εκτοξεύουν κατάρες κατά της παγκοσμιοποίησης, να οργανώσουν τον πολιτικό έλεγχό της, όχι μέσα από περίκλειστα έθνη-κράτη αλλά με υπερεθνικές συνεργασίες, όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση.
Σε ένα τέτοιο νέο περιβάλλον, σ’ έναν κόσμο που μετασχηματίζεται ραγδαία, η θεολογία του προσώπου και η οικολογική θεολογία που θεμελίωσε ο αείμνηστος Μητροπολίτης Περγάμου Ιωάννης Ζηζιούλας μπορούν να είναι ένας στέρεος οδοδείκτης.
*Κείμενο που παρουσιάστηκε σε Διεθνές Συνέδριο εις μνήμη του Ιωάννη Ζηζιούλα που οργάνωσε το Οικουμενικό Πατριαρχείο στην Κωνσταντινούπολη, από τις 5 έως τις 7 Νοεμβρίου 2024, με την υποστήριξη της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου και του Κέντρου Ορθοδόξων Χριστιανικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Fordham της Νέας Υόρκης. Σε προηγούμενη εκδοχή του είχε δημοσιευτεί στο Books’ Journal, τχ. 79, Ιούνιος 2017, με τίτλο Η Ορθόδοξη θεολογία των ανοιχτών οριζόντων. https://booksjournal.gr/kritikes/filosofia/2589-h-orthodoxi-theologia-twn-anoixtvn-orizontvn
[1] Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης Θρησκεία και πολιτική στον Ορθόδοξο κόσμο. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο και οι προκλήσεις της νεωτερικότητας, Επίκεντρο 2021, σ. 23.
[2] Περιλαμβάνεται στο Πατριαρχικό Γράμμα, το οποίον απηύθυνε ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ. Βαρθολομαίος προς τον Μητροπολίτη Δημητριάδος και Αλμυρού κ. Ιγνάτιο, την 25η Οκτωβρίου 2011, επί τη ανακηρύξει του μακαριστού Ιεράρχου του Οικουμενικού Θρόνου εις Εταίρον της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου.
[4] Aristotle Papanikolaou, «Πρόσωπο και ομολογία: η ομολογία της αλήθειας ως υποστατικό γεγονός. Η κληρονομιά της θεολογίας του Μητροπολίτη Περγάμου Ιωάννη Δ. Ζηζιούλα», στο Πρόσωπο, Ευχαριστία και Βασιλεία του Θεού σε Ορθόδοξη και Οικουμενική Προοπτική - Σύναξις Ευχαριστίας προς τιμήν του Μητροπολίτη Περγάμου Ιωάννη Δ. Ζηζιούλα, Εποπτεία - Συντονισμός Ύλης: Παντελής Καλαϊτζίδης και Νικόλαος Ασπρούλης, Εκδοτική Δημητριάδος, Βόλος 2016, σ. 259.
[5] Ενδεικτικά Πέτρος Παπασαραντόπουλος, «Ευλογώντας τα τιμημένα μπερέ των συμμοριών του Αρκάν και του Σέσελι», στο Πολιτικό Τραβέρσο στην Ύστερη Μεταπολίτευση, Επίκεντρο 2010, σ. 99.
[6] Συλλογικός τόμος, Ο ρόλος της Ορθοδοξίας στη νέα διεθνή πραγματικότητα, Γνώση 1996, σ. 305.
[7] Στο ίδιο, σ. 313.
[8] Στο ίδιο, σ. 324.
[9] Ι. Δ. Ζηζιούλα, «Ευρωπαϊκό πνεύμα και ελληνική Ορθοδοξία», Ευθύνη 163 (1985), σ. 332-333.
[10] Νικόλαος Ασπρούλης, «Η νεο-πατερική μεθοδολογία του Μητροπολίτη Περγάμου: από τον π. Γεώργιο Φλωρόφσκυ στην θεολογική γενιά του ’60», στο Πρόσωπο, Ευχαριστία και Βασιλεία του Θεού…, ό.π., σ. 55.
[11] Παντελής Καλαϊτζίδης, «Ακαδημαϊκός Έπαινος Μητροπολίτη Περγάμου Ιωάννη Δ. Ζηζιούλα», στο Πρόσωπο, Ευχαριστία και Βασιλεία του Θεού…, ό.π., σ. 306.
[12] Παντελής Καλαϊτζίδης Εισαγωγή στο Aristotle Papanikolaou, Η πολιτική της θέωσης – η Ορθοδοξία συναντά την Δημοκρατία, Εκδοτική Δημητριάδος 2015.
[13] Πέτρος Παπασαραντόπουλος, Μύθοι και Στερεότυπα της Ελληνικής Κρίσης, Επίκεντρο 2012.
[14] Aristotle Papanikolaou, Η πολιτική της θέωσης…, ό.π.
[15] Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης Θρησκεία και πολιτική στον Ορθόδοξο κόσμο – Το Οικουμενικό Πατριαρχείο και οι προκλήσεις της νεωτερικότητας, ό.π., και Aristotle Papanikolaou, «Πρόσωπο και ομολογία: η ομολογία της αλήθειας ως υποστατικό γεγονός. Η κληρονομιά της θεολογίας του Μητροπολίτη Περγάμου Ιωάννη Δ. Ζηζιούλα», στο Πρόσωπο, Ευχαριστία και Βασιλεία του Θεού…, ό.π., σ. 259.
[16] Όπως παρατίθεται στο Aristotle Papanikolaou, Η πολιτική της θέωσης…, ό.π., σ. 102-103.
[17] Παντελής Καλαϊτζίδης, «Ακαδημαϊκός Έπαινος Μητροπολίτη Περγάμου Ιωάννη Δ. Ζηζιούλα», στο Πρόσωπο, Ευχαριστία και Βασιλεία του Θεού…, ό.π., σ. 313.
[18] Ιωάννη Ζηζιούλα, Η Κτίση ως Ευχαριστία. Θεολογική προσέγγιση στο πρόβλημα της οικολογίας, Εκδόσεις Ακρίτας, Αθήνα, 1992, σ. 33.
[19] Χαράλαμπος Ν. Βέντης, «Καθολικότητα έναντι ολότητας: η Ευχαριστία ως σχολείο φιλεταιρισμού στο θεολογικό έργο ζωής του Μητροπολίτη Περγάμου Ιωάννη Δ. Ζηζιούλα», στο Πρόσωπο, Ευχαριστία και Βασιλεία του Θεού…, ό.π., σ. 287-288.
[20] Μητροπολίτου Περγάμου Ιωάννη Ζηζιούλα, «Κοινωνία και Ετερότητα», Σύναξη 76 (2000), σ. 5-15, 11.
[21] Μητροπολίτης Περγάμου Ιωάννης (Ζηζιούλας), «Η Ορθόδοξη θεολογία και οι προκλήσεις του 21ου αιώνα», στο Πρόσωπο, Ευχαριστία και Βασιλεία του Θεού…, ό.π., σ. 332.
[22] Norberto Bobbio, Το Μέλλον της Δημοκρατίας, Παρατηρητής 1993, σ. 16-7.
[23] Κάρλο Ροσέλι, Φιλελεύθερος Σοσιαλισμός, Πόλις 2013, σ. 158.
[24] Για αυτή τη διανοητική παράδοση δες Σέρι Μπέρμαν, Το πρωτείο της πολιτικής – Η Σοσιαλδημοκρατία και η Ευρώπη του 20ού αιώνα, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2014.
[25] Ιωάννης Ζηζιούλας «Το Δίκαιο του Προσώπου», στο Ζηζιούλας, Ορθοδοξία και Σύγχρονος Κόσμος, Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου, Λευκωσία 2006, σ. 104. Αναφέρεται στο Aristotle Papanikolaou, Η πολιτική της θέωσης…, ό.π., σελ. 205, όπου ο Papanikolaou υποστηρίζει ότι ο Ζηζιούλας, απηχώντας τον Bulgakov, αναφέρεται έμμεσα στη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία.
[26] Bartholomew I, Cosmic Grace, Humble Prayer: The Ecological Vision of the Green Patriarch Bartholomew I, επιμ. J. Chryssavgis, Eerdmans, Grand Rapids, 2009, σ. 108.
[27] Αικατερίνη Τσαλαμπούνη, «Η οικολογική διάσταση της Θεολογίας του Μητροπολίτη Περγάμου» στο Πρόσωπο, Ευχαριστία και Βασιλεία του Θεού…, ό.π., σ. 241-257.
[28] Στο ίδιο, σ. 255.
[29] Ιωάννη Ζηζιούλα, Η Κτίσις ως Ευχαριστία…, ό.π. Δες επίσης Σταύρος Γιαγκάζογλου, «“Η Κτίση ως Ευχαριστία”. Αναφορά στο έργο του Μητροπολίτη Περγάμου Ιωάννη Ζηζιούλα για τη σχέση θεολογίας και φυσικού περιβάλλοντος». Νομοκανονικά, έτος ΚΑ΄, τχ. 1, Μάιος 2023
[30] Συλλογικός τόμος, Ο ρόλος της Ορθοδοξίας στη νέα διεθνή πραγματικότητα, Εκδόσεις Γνώση, 1996, σελ. 305.
[31] Για το πλήρες κείμενο της έκθεσης Ντράγκι, δες https://commission.europa.eu/document/download/97e481fd-2dc3-412d-be4c-f152a8232961_en?filename=The%20future%20of%20European%20competitiveness%20_%20A%20competitiveness%20strategy%20for%20Europe.pdf