Υπάρχουν πράγματα για τα οποία, παρότι τόσο καθημερινά και οικεία σε όλους μας, γνωρίζουμε πολύ λίγα. Στην κατηγορία αυτή συγκαταλέγονται και οι αριθμοί. Τους χρησιμοποιούμε καθημερινά σε όλες τις εκφάνσεις της προσωπικής, οικονομικής και κοινωνικής μας ζωής, σπανίως όμως αναρωτιόμαστε από πότε χρησιμοποιούνται, ποιες ανάγκες εξυπηρετούν, πώς μετεξελίχθηκαν οι λειτουργίες τους στην πάροδο του χρόνου κ.ο.κ. Ελάχιστοι λ.χ. γνωρίζουν ότι η ιστορία των αριθμών αρχίζει πριν από περίπου 40.000 χρόνια και ότι ο βασικός αριθμός στη ρωμαϊκή αρίθμηση είναι το V (δηλαδή το 5) με βάση τον αριθμό των δαχτύλων. Πόσοι επίσης γνωρίζουν ότι η διάκριση μεταξύ μονών και ζυγών αριθμών έχει και περαιτέρω διαστάσεις, με τους μονούς αριθμούς να θεωρούνται πιο «σκληροί» και «δυνατοί» και τους ζυγούς αριθμούς πιο «απαλοί» και «φιλικοί», παρότι οι ζυγοί αριθμοί αποτελούσαν κατά τον Πλάτωνα κακό οιωνό και κατά τους Πυθαγόρειους συμβόλιζαν το κακό και το σκοτεινό (ενώ οι μονοί αριθμοί το καλό και το φωτεινό); Αυτά και πολλά άλλα μαθαίνει κανείς διαβάζοντας το βιβλίο των Micael Dahlen (Μίκαελ Νταλέν) και Helge Thorbjørnsen (Χέλγκι Θόρμπγιορνσεν), καθηγητών οικονομικών στη Σουηδία και στη Νορβηγία αντίστοιχα.
Τα προαναφερθέντα αφορούν βέβαια το παρελθόν. Οι αριθμοί όμως αφορούν και καθορίζουν το παρόν και το μέλλον και μάλιστα σε πολύ μεγαλύτερη ένταση και έκταση λόγω της εξέλιξης της τεχνολογίας. Πλέον, σχεδόν όλα ποσοτικοποιούνται και μεταφράζονται σε αριθμούς μέσω των εφαρμογών μίας και μόνης συσκευής, του κινητού μας. Από το πόσους καρδιακούς παλμούς και πόσα βήματα κάναμε σήμερα, πόσες ώρες κοιμηθήκαμε και πόσες θερμίδες κάψαμε, μέχρι το πόσους φίλους έχουμε στο facebook και πόσα like πήρε ένα post που ανεβάσαμε. Τα πάντα μετριούνται με βάση τους «φίλους» και τα likes στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, που ανεβάζουν και κατεβάζουν την αυτοεκτίμηση και την αυτοπεποίθηση ιδίως των νέων ανθρώπων. Όπως μάλιστα αναφέρουν οι συγγραφείς, όταν ρωτήθηκαν οι χρήστες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης πόσους «φίλους» έχουν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, απάντησαν αμέσως και με ακρίβεια. Όταν όμως ρωτήθηκαν πόσους φίλους έχουν στην πραγματική ζωή, δυσκολεύτηκαν να απαντήσουν. Υπάρχει κάτι πιο χαρακτηριστικό από αυτό;
Το βιβλίο, More. Numbers. Every. Day, έχει όλα τα χαρακτηριστικά ενός σύγχρονου καλογραμμένου βιβλίου. Ας ξεκινήσουμε με τα εξωτερικά στοιχεία της εμφάνισης: Ωραίο εξώφυλλο με μαύρα και άσπρα στοιχεία σε κόκκινο φόντο και ευμεγέθη τυπογραφικά στοιχεία στις σελίδες του. Επιτέλους ένα βιβλίο που διαβάζεται και από μεσήλικους χωρίς γυαλιά πρεσβυωπίας! Όσον αφορά τον τρόπο γραψίματος, η γλώσσα είναι απλή και κατανοητή, με μετρημένες δόσεις χιούμορ και αυτοσαρκασμού και με παρεμβολή προσωπικών εμπειριών των συγγραφέων.
Ωστόσο, η «προστιθέμενη αξία» του βιβλίου έγκειται στο ότι οι συγγραφείς μάς παρουσιάζουν τα βασικά χαρακτηριστικά των αριθμών και κυρίως τη σημασία τους στη σύγχρονη κοινωνία για τις διαπροσωπικές μας σχέσεις, τη δημοκρατία και τις ατομικές μας ελευθερίες. Οι αριθμοί έχουν συνήθως μεγαλύτερο κύρος και αξιοπιστία σε σχέση με τις λέξεις και τα λόγια, «κολλάνε» εύκολα στο μυαλό του ανθρώπου, χωρίς ο ανθρώπινος εγκέφαλος να τους επεξεργάζεται στο ίδιο βάθος με τις λέξεις, είναι συνήθως περισσότερο σαφείς και ευκρινείς από τις συχνά πολυσήμαντες λέξεις και υποτίθεται ότι είναι αντικειμενικοί και λένε πάντα την αλήθεια. Τα παραδείγματα και τα αποτελέσματα ερευνών που παρατίθενται στο βιβλίο είναι πολλά. Έχει παρατηρηθεί λ.χ. ότι η αξιοπιστία των λεκτικών ισχυρισμών εξετάζεται από τον αναγνώστη / ακροατή / θεατή με βάση το πρόσωπο που τους εκφέρει, ενώ αντίστοιχος έλεγχος δεν γίνεται για ισχυρισμούς που διατυπώνονται με αριθμούς και μετρήσεις.
Οι αριθμοί δεν λένε πάντα την αλήθεια
Όσον αφορά το πόσο εύκολα μας εντυπώνονται και πόσο πολύ μας επηρεάζουν οι αριθμοί και ιδίως οι βαθμολογίες των άλλων, και πάλι το βιβλίο είναι εξαιρετικά διδακτικό. Σε μια έρευνα, λ.χ., 100 άνθρωποι δοκίμασαν μια νέα σοκολάτα. Στους μισούς από αυτούς λέχθηκε ότι κάποιοι άλλοι που την είχαν ήδη δοκιμάσει τη βαθμολόγησαν με μέτριο βαθμό κάτω του 5, ενώ στους άλλους μισούς λέχθηκε αντιστρόφως ότι κάποιοι άλλοι που την είχαν ήδη δοκιμάσει τη βαθμολόγησαν με υψηλό βαθμό άνω του 5. Μπορείτε να φανταστείτε τι έγινε. Οι πρώτοι μισοί έδωσαν χαμηλή βαθμολογία και οι άλλοι μισοί υψηλή βαθμολογία στην ίδια σοκολάτα! Σε μια άλλη έρευνα από νομπελίστες οικονομολόγους, οι συμμετέχοντες έβλεπαν έναν τροχό που σταματούσε στο 10 ή στο 65. Μετά απ’ αυτό, τους ρωτούσαν ποιο ποσοστό κρατών του ΟΗΕ είναι αφρικανικά κράτη. Οι συμμετέχοντες που είδαν τον τροχό να σταματάει στο 10 έδιναν μικρό ποσοστό (25% κατά μέσον όρο), ενώ οι συμμετέχοντες που είδαν τον τροχό να σταματάει στο 65 έδιναν μεγάλο ποσοστό (45% κατά μέσον όρο). Και πρέπει πάντοτε να έχουμε κατά νου ότι και οι αριθμοί, ιδίως στο πεδίο της βαθμολόγησης, έχουν πολλές φορές έντονα υποκειμενικό χαρακτήρα. Φανταστείτε λ.χ. ότι μια χαμηλή βαθμολόγηση εστιατορίου επειδή δεν έχει καλά γαλλικά κρασιά θα επηρεάσει και αυτόν που πίνει μόνο μπίρα.
Τι μας φανερώνουν όλα αυτά; Ότι οι αριθμοί δεν λένε πάντα την αλήθεια και ότι μπορούν πολύ εύκολα να επηρεάσουν, ενίοτε και αθέμιτα, την κοινή γνώμη. Και εδώ ακριβώς βρίσκεται η ουσία του προβλήματος για τη σύγχρονη δημοκρατία. Οι δημοσκοπήσεις και η προβληματική τους για το θεσμικό πλαίσιο και τη δεοντολογία τους είναι μια μόνο πτυχή. Υπάρχουν και πολλές άλλες εκφάνσεις, οι οποίες θέτουν δυσεπίλυτα νομικά ζητήματα, ακόμα και συνταγματικού επιπέδου, σε σχέση με την ελευθερία της έκφρασης. Πώς πρέπει λ.χ. να αντιμετωπιστεί η επιθετική και σκόπιμα κακή βαθμολόγηση στο διαδίκτυο («sabo-rating») για σκοπούς που δεν είναι πάντοτε ευγενείς; Επιτρέπεται να περιοριστούν ή όχι τέτοιες τακτικές; Θα αφήσουμε τα πάντα στην ελευθερία των χρηστών του διαδικτύου, ακόμα και όταν είναι κατευθυνόμενη; Ή μήπως πρέπει να τεθούν κάποια ακραία όρια στην «ελεύθερη αγορά του διαδικτύου», όπως αντιστοίχως έχουν τεθεί στην «ελεύθερη αγορά της οικονομίας»; Και εάν η απάντηση στο ερώτημα αυτό είναι θετική (κάτι που δεν μπορεί ασφαλώς να απαντηθεί στο πλαίσιο του παρόντος κειμένου), ποιος είναι αυτός που θα θέσει τα όρια; Το κράτος στην κλασική του μορφή, μια ανεξάρτητη διοικητική αρχή ή οι ιδιοκτήτες/διαχειριστές των ιστοσελίδων, των μηχανών αναζήτησης και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης; Πάντως, το facebook έκλεισε ένα λογαριασμό που είχε ως δεδηλωμένο σκοπό να πείσει όσο το δυνατόν περισσότερους να δώσουν στην ταινία της Marvel Black Panther τον χαμηλότερο βαθμό στις «Σάπιες ντομάτες»[i]. Αντίστοιχες πρακτικές σκόπιμα χαμηλής βαθμολόγησης έγιναν και για ταινίες της Disney, ενώ και το CNN συγκέντρωσε συντονισμένα πολύ χαμηλές βαθμολογίες ύστερα από τη δημοσίευση ενός αρνητικού άρθρου για τον Ντόναλντ Τραμπ.
Οι αριθμοί κυριαρχούν και στην πολιτική ζωή, χωρίς να κάνουν σοφότερους τους πολίτες. Όλοι θυμόμαστε στις ελληνικές βουλευτικές εκλογές, τον Ιούλιο του 2023, τη διαμάχη μεταξύ κυβερνητικού κόμματος και αντιπολίτευσης για την «κοστολόγηση» των προεκλογικών εξαγγελιών. Τι έμεινε στους ψηφοφόρους πέρα από σκόρπια νούμερα και αριθμούς που κανείς σήμερα δεν θυμάται; Χαρακτηριστικό της μικρής σημασίας των αριθμών στην πολιτική ζωή είναι οι εκλογές του 2015 στο Ηνωμένο Βασίλειο. Ο τότε πρωθυπουργός Ντέιβιντ Κάμερον προέβαλε ότι το 94% των νοικοκυριών ήταν σε καλύτερη κατάσταση, λόγω των αλλαγών στη φορολογία. Οι πολιτικοί του Εργατικού Κόμματος ισχυρίζονταν ότι οι οικογένειες με παιδιά έπρεπε να πληρώσουν 1.800 περισσότερες στερλίνες για έναν συγκεκριμένο φόρο, ενώ ο αναπληρωτής πρωθυπουργός δήλωνε ότι 27 εκατομμύρια φορολογούμενοι πλήρωσαν 825 στερλίνες λιγότερο φόρο εισοδήματος. Ποιος έκανε λάθος; Όπως αναφέρεται στο βιβλίο, κανένας! Πολύ απλά, όλοι τους έκαναν επιλεκτική χρήση αποσπασματικών στοιχείων και τα παρουσίαζαν στους ψηφοφόρους χωρίς τη συνολική «μεγάλη εικόνα».
Επίσης, όλοι αυτoί οι αριθμοί που συγκεντρώνονται, μπορούν να χρησιμοποιηθούν από την κρατική ή την ισχυρή ιδιωτική εξουσία για τη «βαθμολόγηση» και την κατάταξη των ανθρώπων. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι αυτό του συστήματος κοινωνικής κατάταξης στην Κίνα, όπου από το 2020 και με βάση μια σειρά από τράπεζες δεδομένων ερευνάται η «αξιοπιστία» των πολιτών. Έτσι, με βάση την πιλοτική εφαρμογή του προγράμματος το 2018, οι αρμόδιες υπηρεσίες αρνήθηκαν σε 5,5 εκατομμύρια περιπτώσεις την πώληση εισιτηρίων για τρένα και σε 17,5 εκατομμύρια περιπτώσεις την online πώληση αεροπορικών εισιτηρίων, ενώ σε 290.000 περιπτώσεις δεν επιτράπηκε σε πολίτες να αναλάβουν διευθυντικές θέσεις.
Αριθμοί και κανόνες δικαίου
Μιας και πιάσαμε τα νομικά, είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον ότι οι αριθμοί μοιράζονται κοινές ιδιότητες με τον κόσμο των κανόνων δικαίου. Όπως και το δίκαιο, έτσι και οι αριθμοί δεν έχουν παγκόσμια και διαχρονική εμβέλεια. Διαφοροποιούνται και σχετικοποιούνται από τόπο σε τόπο και από χρόνο σε χρόνο. Εκτός από τη μετάβαση από το Ιουλιανό στο Γρηγοριανό ημερολόγιο, ας θυμηθούμε ότι παλαιότερα το έτος είχε μόνο δέκα μήνες (εξ ου και December από το decem, δηλαδή 10 στα λατινικά), μέχρι που οι Ρωμαίοι προσέθεσαν δύο ακόμη μήνες για να εναρμονισθεί με το ηλιακό έτος. Εξάλλου, κακώς πιστεύουμε ότι όλοι βρισκόμαστε στη δεκαετία του 2020, αφού το εβραϊκό ημερολόγιο δείχνει τη δεκαετία του 5780 και το ισλαμικό του 1440. Για να μην πούμε για τους Βορειοκορεάτες που βρίσκονται μόλις στη δεκαετία του 110. Γιατί, όπως σημειώνουν οι συγγραφείς με το χιούμορ τους, «because for them time began when Kim Il Sung was born, something the rest of us missed»[ii].
Μελαγχολήσατε; Κακώς! Ο κόσμος των αριθμών είναι ένας «μαγικός» και ταυτόχρονα διασκεδαστικός κόσμος, όπως αποδεικνύει και η ανάγνωση του βιβλίου. Μαθαίνουμε λ.χ. ότι στη φυλή Μουντουρούκου στον Αμαζόνιο μετράνε μόνο μέχρι το 5 και ότι ο πιο αγαπημένος αριθμός παγκοσμίως είναι το 7 (επτά ημέρες της εβδομάδας και της Δημιουργίας, επτά θάλασσες, επτά θαύματα του κόσμου, επτά θανάσιμα αμαρτήματα) και ακολουθεί το 3 (Αγία Τριάδα, ιερός αριθμός σε πολλές θρησκείες). Στην τρίτη θέση βρίσκεται το 8, ίσως γιατί είναι ο τυχερός αριθμός των Κινέζων. Δεν είναι τυχαίο ότι οι Ολυμπιακοί Αγώνες στο Πεκίνο άρχισαν στις 8 Αυγούστου του 2008, στις 8 η ώρα, 8 λεπτά και 8 δευτερόλεπτα. Επίσης, μαθαίνουμε για έρευνες που απέδειξαν ότι αυτός που κατακτά το χάλκινο μετάλλιο είναι συνήθως πιο χαρούμενος από αυτόν που κατέκτησε το ασημένιο μετάλλιο. Γιατί; Γιατί αυτός που κέρδισε το χάλκινο μετάλλιο είναι χαρούμενος που ανέβηκε στο βάθρο των νικητών, ενώ αυτός που κέρδισε το ασημένιο μετάλλιο αισθάνεται και κάποια στενοχώρια που ήταν κοντά στην πρώτη θέση και την έχασε. Για μια ακόμη φορά κυριαρχούν οι συγκρίσεις που γίνονται από τους ανθρώπους και με βάση τις οποίες αισθάνονται ευτυχισμένοι ή δυστυχισμένοι. Όπως απέδειξε άλλη έρευνα του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ, οι μισοί από αυτούς που συμμετείχαν στην έρευνα προτιμούσαν να κερδίζουν 50.000 δολάρια εάν οι συνάδελφοί τους κέρδιζαν 25.000 δολάρια, παρά να κερδίζουν 100.000 δολάρια εάν οι συνάδελφοί τους κέρδιζαν 250.000 δολάρια!
Ότι οι αριθμοί φέρνουν μαζί τους προκλήσεις και κινδύνους, δεν είναι κάτι καινούργιο ή παράξενο. Το ζήτημα είναι πώς θα αντιμετωπισθούν οι προκλήσεις. Ο μεγαλύτερος πάντως κίνδυνος από τους αριθμούς στη σημερινή τεχνολογική εποχή ίσως βρίσκεται κάπου αλλού, και αυτό αναφέρεται στο βιβλίο. Οι αριθμοί έχουν μια βασική ιδιότητα: Συμπυκνώνουν, απλοποιούν και εκφράζουν με ένα νούμερο κάτι που σε επίπεδο λέξεων και συναισθημάτων είναι πολυεπίπεδο, πολυσχιδές και πολυσήμαντο. Μετατρέπουν ανθρώπινες εμπειρίες με τις χαρές, λύπες, εκπλήξεις, ανατροπές και απογοητεύσεις τους σε βαθμολογίες και νούμερα. Αυτό μπορεί να διευκολύνει την ανθρώπινη επικοινωνία, κάνει όμως τις στιγμές της ζωής μας λιγότερο ιδιαίτερες. Και αυτός είναι ο μεγαλύτερος κίνδυνος.
[i] Το Rotten Tomatoes είναι ιστότοπος αφιερωμένος σε κριτικές, πληροφορίες και ειδήσεις ταινιών. Το όνομά του προέρχεται από το κλισέ του κοινού που πετάει σάπιες τομάτες ή λαχανικά σε μια παράσταση κακής ερμηνείας.
[ii] «γιατί για αυτούς ο χρόνος ξεκίνησε όταν γεννήθηκε ο Kim Il Sung, κάτι που έλειπε από εμάς τους υπόλοιπους».
