Penguin
Ο Χόρχε Κομενσάλ.
Κι έχεις τη θλιβερή αίσθηση ότι στο σταυρόλεξο γλίστρησε ένα λάθος που το καθιστά άλυτο. Αυτός ο στίχος της μεξικάνας ποιήτριας και συγγραφέα Rosario Castellanos, από το ποίημά της «Valium 10», είναι η προμετωπίδα των Μεταλλάξεων. Ενός αφηγήματος για τον καρκίνο και την ταυτότητα. Για το πώς κάτι που συμβαίνει σε (ούτε καν) μικροσκοπικό επίπεδο, κάτι που μπορεί να εισχώρησε στα ανθρώπινα γονίδια χιλιάδες χρόνια πριν, μπορεί να διαρρήξει σήμερα τη ζωή, την έννοια του εαυτού, τις ζωές των άλλων. Ανεξάρτητα αν επιβιώσει κανείς από τον καρκίνο, ακόμη και τότε, λέει ο Χόρχε Κομενσάλ (Jorge Comensal) σε αυτό το συνταρακτικό πρώτο του βιβλίο, σαν να προκαλείται ένα σύνδρομο της Στοκχόλμης, σαν να μην μπορείς να αποσείσεις από πάνω σου τη σκιά του καρκίνου, αυτού που μετέβαλε το τι είσαι, το πώς βλέπεις εσύ τον εαυτό σου στον καθρέφτη, το πώς σε βλέπουν οι άλλοι. «Ο καρκίνος είναι πάντοτε παρών στη ζωή μου», λέει ένας από τους δεύτερους χαρακτήρες των Μεταλλάξεων, ακόμη κι αν την έχει αφήσει ήσυχη εδώ και πολλά πολλά χρόνια. Πολύ περισσότερο αν δεν επιβιώσεις, αν ακούσεις ότι η πορεία είναι χωρίς επιστροφή, ότι τα σχέδια που έκανες, οι υποχρεώσεις, οι προτεραιότητες, οι επιθυμίες, οφείλουν να επαναπροσδιοριστούν και τάχιστα.
Ο ακρωτηριασμός
Ο κεντρικός ήρωας είναι ένας δικηγόρος στα τέλη της πέμπτης δεκαετίας της ζωής του. Υποδειγματικός επαγγελματίας, τηρεί το νόμο (εκμεταλλευόμενος τις ατέλειές του αλλά όχι παραβαίνοντάς τον) κι έχει μια ήσυχη οικογένεια – με τη σύζυγο συλλειτουργούν, έχουν και δυο παιδιά στην εφηβεία. Ακέραιος άνθρωπος, έχει να το λέει η οικονόμος του σπιτιού, την οποία έχει βοηθήσει, όπως και την οικογένειά της, ενίοτε με προσωπικό κόστος. Ο κεντρικός ήρωας ανακαλύπτει κάτι στη γλώσσα του. Η διάγνωση είναι σαφής: ένας σπάνιος καρκίνος, ένα είδος σαρκώματος που εμφανίζεται συνήθως στην παιδική ηλικία. Θα απαιτήσει ένα ακρωτηριαστικό χειρουργείο, και όχι μόνο: οι σχετικοί με την ιατρική γνωρίζουν ήδη από τη λέξη σάρκωμα ότι η αντιμετώπιση οφείλει να είναι όσο πιο επιθετική γίνεται, και πάλι με τις πιθανότητες εναντίον του ασθενούς.
Είναι πολλαπλός ο ακρωτηριασμός του ήρωα: το κυριότερο εργαλείο δουλειάς είναι γι’ αυτόν η γλώσσα. Χωρίς αυτή παύει να είναι ο επιτυχημένος άνθρωπος: τίθενται πλέον και βιοποριστικά ζητήματα, έχει μπλέξει με μια διάγνωση που κοστίζει και οικονομικά. Αλλά η σιωπή δεν αλλοιώνει μόνο το επαγγελματικό του προφίλ. Μεταβάλλει την παρουσία του εντός της οικίας του, στις διαπροσωπικές του σχέσεις –ειδικά στην ταραγμένη σχέση με τον αδερφό του–, τον περιορίζει ή τον ωθεί σε ακρότητες όταν θέλει να εκφράσει οργή και διαφωνία. Ταυτόχρονα, ακόμη και η επαφή του με την εξειδικευμένη σε καρκινοπαθείς ψυχίατρο γίνεται μετ’ εμποδίων: πρέπει να γράφει, εκείνη να διαβάζει και να ρωτά εκ νέου κι αυτός να απαντά γράφοντας, χωρίς τους αυτοματισμούς των άμεσων ερωταποκρίσεων που είναι θεμελιώδες στοιχείο της συμβουλευτικής. Αποκούμπι, χαρακτηριστικά, θα βρει ο ήρωας σε ένα δώρο από την οικονόμο, έναν παπαγάλο. Αυτό το αθυρόστομο πτηνό θα γίνει μια προσωρινή του διασκέδαση και μάσκα, θα γίνει ένας αντικατοπτρισμός διαφυγής – μπορεί να πετάξει, μπορεί να δει από ψηλά, μπορεί να βρίσει, μπορεί να έχει, έστω και όχι συνειδητά, ένα αύριο. Ο ήρωας αύριο δεν έχει. Η σιωπή του είναι και η σιωπή του φθαρτού, της ασθένειας. Είναι η αγωνία να μην αφήσει πίσω πολλές εκκρεμότητες. Είναι η ημερομηνία λήξης.
Τι είναι η υγεία; Λέει ο Κομενσάλ:
Η υγεία [...] δεν ήταν μια κατάσταση ειρήνης και αρμονίας με το περιβάλλον, αλλά μια προσωρινή νίκη ενάντια στο χάος, μια λεπτή ισορροπία σε ένα τεντωμένο σκοινί πάνω από την άβυσσο της εντροπίας.
Ο ήρωας είναι ένας από τους πολλούς ογκολογικούς ασθενείς που θα αναρωτηθεί «γιατί εγώ;». Δεν έχει μικροκυτταρικό καρκίνο του πνεύμονα να το αποδώσει π.χ. στο κάπνισμα. Δεν έχει καρκίνο του παχέος εντέρου να πει ότι ξεχάστηκε και δεν έκανε τον προληπτικό έλεγχο που έπρεπε επειδή π.χ. είχε οικογενειακό ιστορικό. Η υγεία είναι ένας τυχερός συνδυασμός: η Τερέσα, η ψυχίατρος που θα αναλάβει τον ήρωα, είναι η ίδια ένα άτομο με ιστορικό καρκίνου, είναι επιζήσασα. Στην περίπτωσή της, ο συνδυασμός δεν ήταν τυχερός: μια μετάλλαξη που πρωτοεμφανίστηκε πριν από περίπου τρεις χιλιάδες χρόνια στην Ιορδανία, ένα πειραγμένο γονίδιο που μελλοντικά, πραγματιστικά, ονομάστηκε BRCA1, breast cancer 1 δηλαδή, είναι αυτό που θα φτάσει μέσω μεταναστεύσεων, επιμειξιών, επιμονής, επιλογής, φυσικής ζαριάς κληρονομικότητας αν θέλετε, στην ίδια. Ο καρκίνος της, ακόμη κι αν είναι παρελθόν, είναι ένα μόνιμο σημάδι. Μια μη αντιστρέψιμη κατάσταση. Είναι η δική της σιωπή: «Καληνύχτα, αγάπη μου, είπε η σιωπή, όταν η Τερέσα έσβησε το φως».
Γνωρίζει η ψυχίατρος από το βάρος της σιωπής και θέλει να θεραπεύσει ή να ελαφρύνει το βάρος. Προτιμά τον Λακάν από τον Ράιχ αλλά αυτά θα τα πει καλύτερα κάποιος ψυχίατρος που θα διαβάσει το βιβλίο. Ανάμεσα στα άλλα άτομα που παρακολουθεί η Τερέσα ξεχωρίζει ένας νεαρός, ένας ακόμη που επιβίωσε από τον καρκίνο του της παιδικής ηλικίας, ένας άνθρωπος όμως που δεν έχει αφήσει πίσω του το γεγονός ότι το σώμα του τον πρόδωσε μια φορά και συνεπώς πρέπει να περιφρουρηθεί με κάθε δυνατό τρόπο – ο νεαρός είναι μικροβιοφοβικός, αγοραφοβικός, κλειστός, ζει την εύθραυστη ισορροπία της εφηβείας, ενδιαφέρεται για ένα κορίτσι που αποφεύγει τα φιλιά και τις πολλές διαχυτικότητες, είναι ίσως κατάλληλη γι’ αυτόν, θα μπορούσε να πάει και σινεμά μαζί της… Αλλά σινεμά; Δημόσιος ρυπαρός χώρος. Ας μείνει καλύτερα στην εσωστρέφειά του, αυτός και το αφερέγγυο, ασθενικό σώμα του.
Μιλώντας για τον καρκίνο
Γύρω από τον ήρωα υπάρχουν άνθρωποι, που θα ζήσουν μαζί του τη διαδικασία, ή θα ζήσουν από τη διαδικασία της ασθένειας και της απόπειρας θεραπείας: σύζυγος, παιδιά και οικονόμος θα μπουν σε φάση μαγικής σκέψης. Θα αναζητήσουν εναλλακτικές λύσεις, θα προσευχηθούν σε αγίους, θα κάνουν τάματα, θα διαβάσουν στο διαδίκτυο, θα αρνηθούν. Ο άνθρωπος πάντα θα αρνείται το φθαρτό του. Πάντα θα επιθυμεί να σχεδιάσει, ακόμη και κάτι ασήμαντο, αρκεί να είναι μακρινό. Πόσες φορές, πολλοί, δεν έχουμε σκεφτεί πως η ζωή των δικών μας, των αγαπημένων μας, θα συνεχιστεί κάποια μέρα χωρίς εμάς; Πόσο ανατριχιαστική, πόσο αφόρητη, είναι αυτή η σκέψη; Τι μένει πίσω έτσι κι αλλιώς; Ποια φιλοσοφία ή ποια θρησκεία μπορεί να σε προετοιμάσει χωρίς να σε αποκοιμίσει, χωρίς να σε παραπλανήσει; «Θα μπορούσε να είχε πάθει καρκίνο ο Υιός του Θεού;» Μπορεί την απάντηση να τη δώσει η επιστήμη; Πότε; Ο ογκολόγος του ήρωα δεν πιστεύει «ότι η ευμάρεια του πολιτισμένου κόσμου θα διαρκούσε αρκετά, ώστε να γίνει πραγματικότητα αυτός ο ογκολογικός παράδεισος» όπου «οι ασθενείς θα πήγαιναν για θεραπεία εγκεφαλικών όγκων με την ίδια αδιαφορία που πηγαίνουν να βγάλουν ένα χαλασμένο δόντι». Έχει πολλούς καρκίνους που τον διαβρώνουν, αργά και σταθερά, ο κόσμος μας. Μοιάζει ο ζόφος με την Ομαδική Αυτοκτονία, τον πίνακα του David Alfaro Siqueiros που βρίσκεται στο ΜοΜΑ, με το σκοτάδι που έφεραν στον γενέθλιο τόπο του Κομενσάλ οι ισπανοί κονκισταδόρες κάποιους αιώνες πριν. Και «ποιος να είναι ο ογκολόγος του κόσμου;»
Δεν μιλάει για τη ζωή, δεν κάνει αυτοβοήθεια ο Κομενσάλ. Για τον καρκίνο μιλάει, ωμά, τον αναζητά παντού, σαν ρωγμή ακόμη και σε αυτό που ονομάζουμε ομορφιά: όπως στην Τέχνη της Φούγκας του Μπαχ, η ανολοκλήρωτη τελευταία φούγκα, «η μουσική καταρρέει, ο αέρας παραλύει, ένα πουλί συγκρούεται ξανά και ξανά με έναν αόρατο τοίχο», και μοιάζει με «το πένθιμο τραγούδι του ηλεκτροκαρδιογράφου όταν συνδεόταν μ’ ένα νεκρό στήθος». Είναι καταφύγιο η μουσική για τον ογκολόγο του ήρωα, «η ψυχή του ογκολόγου απουσιάζει για να μη σαπίσει», και η μουσική μπορεί να ερμηνεύσει τον ίδιο τον καρκίνο και την επίδραση στους ασθενείς του: Τι ήταν η μουσική για τον Αντόρνο πριν διαγνωστεί με καρκίνο; Εισχώρησε κάτι μετά; Υπάρχουν διαφορές; Οι Μεταστάσεις του Ξενάκη πάλι; είναι απλά «δείγμα "στοχαστικής" μουσικής για πέταμα», όπως αφορίζει ο ογκολόγος; Πόσα κοινά μπορεί να έχουν οι δύο έννοιες του όρου μετάσταση; Η εμφάνιση του καρκίνου σε, απομακρυσμένο του αρχικού, όργανο/θέση από τη μια, και ένας διαλεκτικός μετασχηματισμός, μια εξέλιξη πέρα από τις νόρμες από την άλλη; Είναι ο καρκίνος άλλωστε μια εξέλιξη πέρα από τη νόρμα; Ακόμη περισσότερο, είναι ο καρκίνος, η διάταξη και επέκταση των κυττάρων, μια πολιτική βιολογική πράξη σε επίπεδο ηλεκτρονικού μικροσκοπίου;
Και τώρα, στο σκοτάδι, στο κατώφλι του ύπνου, αναπολείς αυτά που έχουν χαθεί: ένα ανεκτίμητο διαμάντι, έναν χάρτη με οδηγίες, ένα βιβλίο με εκατό βασικές ερωτήσεις (και τις ανάλογες απαντήσεις) για μια απλή συζήτηση, ακόμη και με τη Σφίγγα... Και συλλαβίζει το όνομα του Χάους.[1]
Η μετάφραση της Χριστίνας Φιλήμονος είναι αριστοτεχνική, περιλαμβανομένης της ιατρικής ορολογίας. Ένα λάθος μόνο επισημαίνω, σύνηθες σε πολλές μεταφράσεις και έχει να κάνει με τη χρήση του όρου pathologist/patologo, που στα ελληνικά δεν είναι ο παθολόγος αλλά ο παθολογοανατόμος. Ο παθολόγος προσδιορίζεται ως physician/medico και η παθολογία ως internal medicine.
[1] Rosario Castellanos, Valium 10, σε μετάφραση του γράφοντα.
