Αν τα στερνά τιμούν τα πρώτα και αν οι σκοτεινές πτυχές στις ζωές των ηγεμόνων αποδεικνύονται περισσότερο αρεστές αλλά και ανθεκτικές στον μεταγενέστερο μύθο –που συχνά προσπερνά την ιστορική ακρίβεια– , δεν είναι να απορεί κανείς που η βασιλεία του Ερρίκου Η’ στην Αγγλία είναι περισσότερο φημισμένη για τον άσωτο χαρακτήρα του βασιλιά, τις έξι γυναίκες του (δύο από τις οποίες αποκεφάλισε), την αδυναμία του στην πολυτελή ζωή, την εξόντωση των αντιπάλων του με συνοπτικότατες διαδικασίες. Η ιστορικής σημασίας Μεταρρύθμιση που ξεκινά στις μέρες της βασιλείας του, η ρήξη με την Καθολική Εκκλησία, η υπερίσχυση της πολιτικής εξουσίας έναντι της εκκλησιαστικής, οι αλλαγές στη διοίκηση και τη διακυβέρνηση, πόσο μάλλον η προστασία και η καλλιέργεια των γραμμάτων και κυρίως των τεχνών στην αυλή του, κινδυνεύουν να… εξουδετερωθούν. Στο λαϊκό αφήγημα, φυσικά – και όχι στην ιστορική επιστήμη. Να έχουν δηλαδή ανάλογη μοίρα – και εδώ η αναντίρρητη αλήθεια επιβάλλεται σε όλες τις αφηγηματικές παραλλαγές– με τους έμπιστους συμβούλους του άγγλου μονάρχη, τον Λόρδο Καγκελάριο και περίφημο Αρχιεπίσκοπο Γούλσι και τον δαιμόνιο βασιλικό έμπιστο Τόμας Κρόμγουελ, δυο βασικούς συντελεστές της διακυβέρνησης και ιστορικής κληρονομιάς του Ερρίκου Η’.
Ίντριγκες και πάθη
Εν αρχή ην η ιστορία, λοιπόν. Αγγλία των Τιδόρ, δεκαετία του 1520 και ο Ερρίκος Η΄ αγωνιά να αποκτήσει πάση θυσία γιο, για να διασφαλιστεί η διαδοχή στο θρόνο. Εμπόδιο, ο πολύχρονος γάμος του με την Αικατερίνη της Αραγώνας (βασιλικός οίκος της Ισπανίας), χήρα του αδελφού του Αρθούρου. Κυρίως όμως ο Πάπας στη Ρώμη, που αρνείται να θεωρήσει το γάμο άκυρο, επιτρέποντας έτσι στον άγγλο μονάρχη να παντρευτεί την (περίφημη εκ των υστέρων) ερωμένη του Άννα Μπολέιν, για να αποκτήσει αρσενικό διάδοχο. Πόθος εξουσίας και έρωτα συγκλίνουν, αν δεν ταυτίζονται, στο βωμό του βασιλιά, ενεργοποιώντας και επιστρατεύοντας το μηχανισμό δομικών αλλαγών που θα κάνουν τη μοναρχική επιθυμία αλλά και την ιστορική εξέλιξη πραγματικότητα. Κοντά στον… βασιλιά, ποτίζεται και ο λαός! Μας λείπει όμως ο έμπιστος και επίμονος κηπουρός.
«Σήκω πάνω να δούμε», φωνάζει ο τυφλωμένος από αλκοόλ και άδικη οργή Γουόλτερ Κρόμγουελ στον χτυπημένο βάναυσα 15χρονο γιο του Τόμας, που σωριασμένος αιμόφυρτος στις πλάκες της αυλής βλέπει τον κόσμο μαύρο γύρω του και περιμένει το πατρικό χτύπημα που θα τον αποτελειώσει. «Για σήκω πάνω, ντε!» Και ο Τόμας Κρόμγουελ, πρωταγωνιστικό πρόσωπο στο βραβευμένο με Booker (2009) Γουλφ Χολ της Χίλαρι Μαντέλ (πολύ καλή η μετάφραση στα ελληνικά του Αθανάσιου Ζάβαλου), θα σηκωθεί για να διασχίσει μια ασύλληπτη –με τα μέτρα της ιστορίας της εποχής αλλά και κάθε αφήγησης– απόσταση. Από τις λάσπες του Πάτνι και έπειτα από εικοσάχρονη περιπλάνηση και μαθητεία σε Ευρώπη και Ανατολή, ο γιος του σιδερά θα βρεθεί «εκεί όπου δεν δικαιούται»: στην αυλή του Ερρίκου Η’.
«Ο Τόμας Κρόμγουελ είναι ένα πρόσωπο για το οποίο δεν υπάρχουν πολλά στοιχεία», θα πει η συγγραφέας. «Η συμβολή του στη Μεταρρύθμιση και στις ευρύτερες σημαντικές αλλαγές που άρχισαν να δρομολογούνται και να συντελούνται την εποχή εκείνη, και που αποτελούν για πολλούς τα θεμέλια του σύγχρονου αγγλικού κράτους, θεωρείται αναμφισβήτητη. Ο άνθρωπος όμως; Πώς να ήταν;»
Γεννημένος να κερδίζει
Χωρίς οικόσημο, καταγωγή ή όνομα, αλλά «γεννημένος για να κερδίζει», με ένα πρόσωπο που τρομάζει τους εχθρούς και ένα χέρι που ανενδοίαστα αρπάζει ευκαιρίες –δεν θα διστάσει την κατάλληλη στιγμή να σφίξει ακόμη και το μπράτσο του βασιλιά–, γεροδεμένος αν και όχι ιδιαίτερα ψηλός, λίγο πάνω από τα σαράντα, με μακριά, σπαστά μαύρα μαλλιά και μάτια σπινθηροβόλα, ετοιμόλογος, «ένας ξένος της τάξης του», πολύγλωσσος και πολυμαθής (από Καινή Διαθήκη μέχρι Πλάτωνα και από τους αυτοκράτορες της Ρώμης μέχρι τα βενετσιάνικα κρύσταλλα), νομομαθής και ευέλικτος, ισορροπιστής και πολύτροπος, «μια ιδιοφυΐα», αυτός ήταν (;) ο Τόμας Κρόμγουελ, που θα αναρριχηθεί σε διάφορα αξιώματα (κατόπιν βασιλικής εντολής!) και θα γίνει ο άνθρωπος-κλειδί στην υπηρεσία του βασιλιά.
Ενδιάμεσος, αλλά κρίσιμος σταθμός, η μαθητεία του δίπλα στον αρχιεπίσκοπο Γούλσι, όταν επιστρέφοντας στην Αγγλία θα γίνει ο έμπιστος του Λόρδου Καγκελαρίου. Στο πλευρό του, αλλά και ένα βήμα πίσω, θα παρακολουθήσει τη ζυγαριά να γέρνει αιφνίδια, δυσανάλογα και άδικα προς την πλευρά της πτώσης και της βάναυσης αποκαθήλωσης του Γούλσι (που θα οδηγήσει τελικά στον θάνατό του) όταν η ευμετάβλητη εξουσία («η ασταθής και άστατη τύχη»;), η παρασκηνιακή ίντριγκα και η βασιλική αυθαιρεσία θα αναζητήσουν έναν ένοχο για το παρατεινόμενο αδιέξοδο στη βούληση του Ερρίκου Η’. «Πίσω από κάθε ιστορία, μια άλλη ιστορία». Με τον Γούλσι και ο Κρόμγουελ στο ιστορικό παρελθόν, ή μετά τον Γούλσι ο Κρόμγουελ στο αφηγηματικό παρόν;
Σε μια εποχή που «ο κόσμος δεν κυβερνιέται από τα κάστρα αλλά από τα λογιστήρια, όχι από τη σάλπιγγα του στρατιώτη αλλά από τον άβακα του τραπεζίτη, όχι από τον ξερό ήχο του μεταλλικού μηχανισμού του όπλου αλλά από το ξύσιμο της πένας πάνω στο γραμμάτιο πληρωμής με το οποίο αγοράζεται το όπλο, το μπαρούτι και ο οπλουργός», ο γιος του σιδερά Τόμας Κρόμγουελ –«καλύτερος και από τον Τσώσερ!»– παραμερίζει και εξουδετερώνει με τον ζυγιασμένο και εύστοχο λόγο του ευγενείς και γαιοκτήμονες, εργάζεται για τη ρήξη με την παπική εκκλησία, προωθεί νομοθετήματα για την κατάσχεση της εκκλησιαστικής και μοναστηριακής περιουσίας, ώστε να τεθεί ο άγγλος βασιλιάς κεφαλή της εκκλησίας, αποφεύγει τους πολέμους και διασφαλίζει για τον Ερρίκο Η΄ την απόκτηση του αντικειμένου του πόθου του. Τον γάμο με την Άννα Μπολέιν – η οποία, παρεμπιπτόντως, και σε αντίθεση με τις άλλες μαιτρέσες του βασιλιά, ήξερε να πουλά τον εαυτό της, εκατοστό εκατοστό: λίγο στήθος για ένα σμαράγδι, λίγο μπούτι για έναν τίτλο, προτού ενδώσει έπειτα από πολύμηνη πολιορκία, με αντάλλαγμα την στέψη της ως βασίλισσα της Αγγλίας!
Ίσαμε εδώ, άλλωστε, ο «λίαν αγαπητός Κρόμγουελ» έχει σύμμαχο την ιστορία, τουλάχιστον ως προς τη θετική έκβαση των εγχειρημάτων του. Του έλειπαν, ωστόσο, ο μύθος και η υστεροφημία, παρόλο που η τραγική κατάληξη της ζωής του έχει όλα τα τυπικά θέματα μιας δραματικής περιπέτειας.
Το παρελθόν, παρόν
Χωρίς τις δεσμεύσεις ενός ιστορικού, αλλά με πολύ καλό έλεγχο των πηγών, η Χίλαρι Μαντέλ καθιστά τον λιγότερο γνώριμο στον μεταγενέστερο μύθο Τόμας Κρόμγουελ βασικό πρωταγωνιστή. Η διήγηση στο Γουλφ Τομ ξεκινά in media res – ο Ερρίκος Η΄ κοντεύει να κλείσει και δεύτερη δεκαετία βασιλείας και ο Κρόμγουελ βρίσκεται στην κομβική αφετηρία του ανοδικού κύκλου. Κάπως ανάλογα τελειώνει και το δίτομο βιβλίο. Η συγκυρία ευνοεί την αναλυτική ματιά και τη σύνθετη και πολυπρισματική ερμηνεία. Τα θετικά επιτεύγματα και βήματα βρίσκονται σε συνεχή αντίστιξη με τις σκοτεινές πτυχές της μυθιστορηματικής διήγησης αλλά και της ιστορίας. Η ανασύσταση του ιστορικού πλαισίου γίνεται με την ακρίβεια της ιστορικής γνώσης και τον αφηγηματικό πλούτο μιας ψυχολογικής εμβάθυνσης που αναγνωρίζει και εκμεταλλεύεται το αντιφατικό και το πολυδιάστατο σε πρόσωπα και πράγματα.
«Στο ιστορικό μυθιστόρημα, υπάρχουν σημεία», θα μας πει η συγγραφέας, «που εύχεσαι για το καλό της διήγησης τα γεγονότα να είχαν πάρει μια διαφορετική τροπή. Τελικά όμως δεν μπορείς να αγνοήσεις αυτό που έγινε. Προσπαθώ λοιπόν να μην αμβλύνω τις σκληρές αλήθειες. Άλλωστε με εμπνέουν τα ιστορικά γεγονότα. Και επιδιώκω να κάνω το παρελθόν, παρόν»!
Αποτέλεσμα; Μια συναρπαστική πλοκή, πολυπρόσωπη, πολυθεματική. Μια διήγηση απολαυστική, σχεδόν ρυθμική, στην οποία ιστορία και μυθοπλασία συμφύρονται, χωρίς ούτε οι αλήθειες τους να παραβιάζονται ούτε οι ραφές τους να φαίνονται. Ένας λόγος άμεσος, μοντέρνος, που εναλλάσσει πρόσωπα και οπτική, τολμά με τα σημεία στίξης, αποποιείται κάθε ακαδημαϊσμό. Μια συγγραφέας που δεν διστάζει να απευθυνθεί σχεδόν τρυφερά και σε δεύτερο ενικό στον κυνικό και φιλόδοξο ήρωά της, να γίνει υπόμνηση του ξεχασμένου εαυτού του, αυτού που προβάλλεται και εγγράφεται στο δικό του σπίτι, με βασικό συνομιλητή τη γυναίκα του Λιζ και το είδωλό της. Μια μυθιστοριογράφος που επιχειρεί δύσκολες ισορροπίες ανάμεσα στο αφηγηματικό παρόν και στις εκ των υστέρων ερμηνείες του, τις «πιο εύκολες εξηγήσεις». Μπορεί το κλειδί να είναι ο άνθρωποι και η «μοίρα των λαών να καθορίζεται έτσι, από δύο άντρες που μιλούν σε μικρά δωμάτια», αλλά η συγκυρία στην ιστορία φαίνεται πως έχει τόσο πολλά ποδάρια που κανένας σε απόλυτο βαθμό δεν μπορεί να προβλέψει. Ενδεχομένως, όμως, ένας χαρισματικός αφηγητής να μπορεί να αναπλάσει.
Το Γουλφ Χολ δεν είναι το πρώτο ιστορικό μυθιστόρημα της Χίλαρι Μαντέλ. Η ιρλανδικής καταγωγής συγγραφέας έχει πολύτιμη προηγούμενη μαθητεία με το σχεδόν επικό A place of Greater Safety, που εκτυλίσσεται την εποχή της Γαλλικής Επανάστασης. «Η καρδιά μου είναι με το ιστορικό μυθιστόρημα», θα μας πει, «και στην πρόκληση να παρουσιαστούν σύνθετα γεγονότα χωρίς συμβιβασμούς, έτσι ώστε ο αναγνώστης να απολαμβάνει τη διήγηση αλλά και να σοκάρεται απ’ αυτή. Ακόμη και αν ανατρέπονται οι προσδοκίες του. Πρέπει ωστόσο να διευκρινίσω ότι εγώ δεν έχω στόχο την αντικειμενική ιστορία. Μεροληπτώ. Παίρνω το μέρος του ήρωά μου, του Τόμας Κρόμγουελ, βλέπω μέσα από τη δική του ματιά τη ροή των συμβάντων. Και σε κάθε διαμάχη, συντάσσομαι μαζί του. Αυτή η προγραμματική επιλογή είναι που τελικά δίνει πάθος και ένταση στη διήγησή μου. Άλλωστε, οι ερωτήσεις ενός ιστορικού διαφέρουν από τις ερωτήσεις ενός μυθιστοριογράφου. Εμείς, χωρίς να παραχαράζουμε την αλήθεια, συχνά δουλεύουμε με κομμάτια και αποσπάσματα της ιστορίας».
Υπάρχει βέβαια μερικές φορές μια κρίσιμη καμπή, εκεί όπου μύθος και ιστορία συγκρούονται, χάνοντας συν τω χρόνω τα διακριτά τους όρια. Αλλά μήπως οι συγκρούσεις αφέντη και υποτελή, ανδρών και γυναικών, ιδεαλισμού και πραγματισμού, πίστης και προσωπικού πεπρωμένου δεν ανήκουν στους κινητήριους μοχλούς κάθε αφηγήματος;
Με το τέλος του Γουλφ Χολ ανοιχτό στις συγκρούσεις, πολλοί προεξοφλούν τη συνέχεια σε επόμενο μυθιστόρημα της Μαντέλ. Ο Καθρέφτης και το Φως;
