14 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1805. Οκτώ ημέρες μετά το θάνατο της συζύγου του, ο Ψαλίδας καταγράφει την απώλεια. Δεν το κάνει με στόμφο. Δεν φιλοτεχνεί εικόνα. Γράφει λιτά, ρητά, σπαραχτικά. Το ιδιόχειρο αυτόγραφο δεν είναι τεκμήριο·[2] είναι έκρηξη. Σώμα σε γλώσσα.
Και όμως, μέσα στα κατάστιχα[3] εμφανίζεται και μια απόπειρα σιωπής. Ονόματα γυναικών —«Ιζαμπέλλα», «Ιωσηφίνα», «Ζωζέφ»— καταγεγραμμένα και κατόπιν διαγραμμένα. Ίσως η Ιωσηφίνα και η Ζωζέφ να είναι το ίδιο πρόσωπο, ίσως όχι. Δεν έχουν αφαιρεθεί από λάθος· έχουν εξαλειφθεί για να μη διαβαστούν από άλλους. Ο Ψαλίδας πληρώνει για φόρεμα, για κόσμημα, για σκούφια — και λίγο αργότερα σβήνει τα ίχνη της παραλήπτριας. Η πράξη αυτή δεν είναι ουδέτερη. Συνιστά προστασία, απομάκρυνση, ή ίσως μια σιωπηλή συνθήκη με τη μνήμη. Στο πρώτο προικοσύμφωνο, η φράση «δεύτερος γάμος» έχει διαγραφεί και αντικατασταθεί με «πρώτος γάμος»[4]. Δεν γνωρίζουμε ποιος κρατά την πένα — αλλά γνωρίζουμε ότι κάποιος κρατά την πρόθεση. Ο Ψαλίδας δεν αφήνει μόνο αυτά που θέλει να πει. Αφήνει και αυτά που θέλει να ξεχαστούν. Και σε αυτό το παιχνίδι των διαγραφών, των κενών και των παραλείψεων εγγράφεται η πιο ανθρώπινη, η πιο εύθραυστη στιγμή του.
Οι σχέσεις με τον αδελφό του Μιχαήλ, η μορφή της μητέρας του Ζαμπέττας[5], οι προικογραφικές συμφωνίες[6] και οι επιστολές δανειοληπτών[7] δεν αποκαλύπτουν μόνο τον άνθρωπο Ψαλίδα. Αποκαλύπτουν το βάθος του ανθρώπινου και του οικογενειακού λόγου, εκεί που η τρυφερότητα και η διαπραγμάτευση συνυπάρχουν. Ο πατέρας τους έδωσε στον Μιχαήλ την τέχνη του εμπορίου[8], στον Αθανάσιο όμως έδωσε τη δυνατότητα να επιλέξει το βάρος της σκέψης[9]. Και ο Ψαλίδας δεν αρνήθηκε την καταγωγή του. Τη μεταποίησε. Από εμπόριο ύλης σε διακίνηση νοήματος[10]. Οι επιστολές του προς τον Μιχαήλ είναι συχνά επικριτικές, προτρεπτικές, προστατευτικές. Ο ένας ακολουθεί τη γραμμή του πατέρα. Ο άλλος παλεύει να διαπραγματευτεί την πνευματική του ανεξαρτησία μέσα από τις οικονομικές εξαρτήσεις της εποχής[11].
Διακινητής της γνώσης
Ο Ψαλίδας δεν έγινε ποτέ έμπορος. Δεν τον ενδιέφερε η αποθήκευση αξίας, αλλά η διάχυσή της. Μετέφερε την τεχνική του εμπορίου στη διακίνηση ιδεών[12]. Τα βιβλία του ακολουθούν διαδρομές εμπόρων, αλλά φτάνουν με περιεχόμενο διδασκάλου[13]. Ο ίδιος αντιστέκεται στην πρόταση να αυτοπροβληθεί ως συγγραφέας προς όφελος πωλήσεων. Δεν ζητά αναγνώριση – επιδιώκει χρησιμότητα. Το αρχείο αποκαλύπτει ανθρώπους που αναλαμβάνουν την πώληση των βιβλίων του[14], συνδρομητές που προκαταβάλλουν ποσά[15], και λίστες αποστολών. Δεν βλέπει το έργο του ως κεφάλαιο, αλλά ως διακίνημα – λόγου, ιδεών, ανάγκης για ελευθερία.
Η βιβλιοθήκη του είναι ένας χάρτης: γλώσσες, θεματικές, πολιτισμοί. Από τον Ησίοδο στον Βολφ, από την αρχαιότητα ώς τη φυσική, από τη λογική ώς τη μεταφυσική[16]. Είναι διδάσκαλος όχι επειδή κατέχει, αλλά επειδή συνθέτει[17]. Η παιδεία του είναι επιτελεστική: δεν την κατέχει· την ενεργοποιεί[18].
Αναλαμβάνει τη διεύθυνση της Καπλανείου Σχολής με απόλυτη ευθύνη διαχείρισης του κληροδοτήματος του Ζώη Καπλάνη και συντάσσει το πλήρες πρόγραμμα σπουδών[19]. Εισάγει μαθήματα Φυσικής, Ξένων Γλωσσών και Φιλοσοφίας, και οργανώνει την πρώτη μορφή Πειραματικής Διδασκαλίας στην Ήπειρο. Αλληλογραφεί με τον Πατριάρχη[20], με επιτρόπους[21], με ομογενείς και χορηγούς[22]. Δεν διεκδικεί τίτλους. Απαιτεί δομές.[23] Προτάσσει τη διδασκαλία ως εργαλείο πολιτισμικής αυτονομίας και κοινωνικής ανασύστασης.
Ο Ψαλίδας δεν διδάσκει μόνο στα σχολεία[24]. Διδάσκει μέσα από τη γραφή του, μέσα από τον τρόπο που συντάσσει το λόγο του, και μέσα από την επιμονή του να μεταφέρει τη γνώση στην κοινωνία, ακόμη και σε συνθήκες επισφάλειας, φτώχειας, πολιορκίας[25].
Το αρχείο του 1821 δεν έχει μόνο φλόγα. Έχει στήσιμο, ρητορική, αρχιτεκτονική. Οι «λόγοι» του είναι θεατρικοί, προτρεπτικοί, σκευασμένοι. Η Ελλάδα δεν είναι αλληγορία· είναι φάσμα ιδεών και ιδανικών, τραυματισμένο σώμα, που ζητά από τον πολίτη όχι συναίνεση αλλά θεραπεία[26]. Όταν ο Ψαλίδας σκηνοθετεί την Ελλάδα ως πρόσωπο πληγωμένο[27], δεν απευθύνεται μόνο στον Έλληνα του 1821. Απευθύνεται σε κάθε κοινωνία που βρίσκεται μπροστά στην αδυναμία της να μιλήσει για τον εαυτό της. Σήμερα, που η πολιτική ρητορική παγιδεύεται σε memes και hashtags, ο Ψαλίδας μάς υπενθυμίζει ότι η Επανάσταση δεν είναι συναίνεση. Είναι η τέχνη να προκαλείς παράλληλα συναίσθημα και κριτική σκέψη[28], για να κινητοποιήσεις. Και το κάνει στοχεύοντας στη διαμόρφωση του ανθρώπου. Οι επιστολές του προς τον Ιωάννη Καποδίστρια[29], τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο[30], τη Διοικητική Επιτροπή και τους οπλαρχηγούς[31], δεν είναι υπηρεσιακές. Είναι προγραμματικά μανιφέστα για το πώς πρέπει να συγκροτηθεί ένα ελεύθερο κράτος – με λόγο, με εκπαίδευση, με αυτονομία σκέψης. Η παιδεία, γι’ αυτόν, δεν είναι απλώς εργαλείο κοινωνικής ανέλιξης· είναι το μόνο αποτελεσματικό όχημα για την παλινόρθωση του πεπτωκότος γένους. Ο διδάσκαλος προηγείται του μαχητή[32].
Στο αρχείο υπάρχουν στιχουργήματα. Δεν ξέρουμε αν είναι δικά του[33]. Δεν μπορούμε να το ισχυριστούμε. Ο γραφικός χαρακτήρας δεν αρκεί. Κι αν τα ετοίμαζε για άλλους στο πλαίσιο των Επτανήσιων[34]; Δεν έχει σημασία. Η γραφή αυτή δεν είναι για να διεκδικηθεί. Είναι για να αναγνωσθεί ως χειρονομία. Ποιητής, όχι απαραίτητα· αλλά φορέας μιας γλώσσας που επιθυμεί να μετατραπεί. Πολλά από τα στιχουργήματα είναι μιμήσεις, μεταφράσεις[35] ή πατριωτικοί στίχοι[36]. Δεν γράφτηκαν για δόξα. Γράφτηκαν ίσως για να παραδοθούν αλλού, να διαβαστούν από άλλους, να ενεργοποιήσουν. Ένα «ποίημα» στο αρχείο Ψαλίδα δεν είναι λογοτεχνικό γεγονός. Είναι όμως –ακόμη και συλλογική– πράξη αναστοχασμού[37].
Από το τεκμήριο στη ζώσα φιλολογία
Το Αρχείου Λόγος δεν είναι απλώς έκδοση αρχειακού υλικού. Είναι ένα παράδειγμα για το πώς η φιλολογία του σήμερα μπορεί να συναντήσει την τεκμηρίωση, χωρίς να εγκλωβιστεί σε αυτήν.
Η δύναμή του δεν έγκειται μόνο στην ακρίβεια των μεταγραφών ή την πληρότητα του υλικού. Βρίσκεται στο ότι δεν αντιμετωπίζει το τεκμήριο ως στατικό ιστορικό αντικείμενο, αλλά ως ζωντανή μαρτυρία — όχι μόνο του περιεχομένου του, αλλά και της χειρονομίας του.
- Η δομή σε έξι ενότητες δεν είναι απλώς θεματική κατάταξη: είναι επιτελεστική ανάγνωση των ρόλων του Ψαλίδα.
- Η παρουσίαση των διαγραφών, των μετατροπών, των σημειώσεων δεν διορθώνει το τεκμήριο. Το σέβεται όπως διασώθηκε.
- Η γραφή του Ψαλίδα δεν «μεταφράζεται»· συνομιλεί με τον αναγνώστη, και η έκδοση το αναδεικνύει.
«Από το τεκμήριο στη ζώσα φιλολογία», αυτός ο τόμος αποτελεί εργαλείο σκέψης και μοντέλο χειρισμού του αρχείου. Δεν προσθέτει απλώς ένα όνομα στην ιστορία. Μας δείχνει τί σημαίνει να φιλολογούμε έναν άνθρωπο ολόκληρο — όχι μόνο τα γραπτά του.
Αυτό που επιχειρήθηκε εδώ είναι κάτι περισσότερο από μεταγραφή: είναι μια πρόταση για το πώς το παρελθόν δεν αρχειοθετείται, αλλά επανενεργοποιείται.
Το Αρχείου Λόγος δεν είναι απλώς μια επιμέλεια τεκμηρίων. Είναι μια πρόταση για το πώς μπορεί να λειτουργήσει η φιλολογία στον 21ο αιώνα: όχι ως διαφύλαξη, αλλά ως ερμηνευτικός θεσμός. Όχι ως «σχολιασμός» παλαιών κειμένων, αλλά ως παραγωγή νέας σημασίας.
Η καινοτομία της έκδοσης αποτυπώνεται σε πολλά επίπεδα:
- Στην πολυπρισματική θεματική διάταξη: ιστορική, φιλολογική, πολιτική, κοινωνική. Κάθε τεκμήριο εντάσσεται σε πλέγμα αναφορών — δεν στέκεται μόνο του, αλλά συνομιλεί με τα υπόλοιπα.
- Στην υιοθέτηση σύγχρονων ερευνητικών πρακτικών: σχολαστική τεκμηρίωση, διαφάνεια στις παρεμβάσεις, σεβασμός στη φωνή του αρχειακού υποκειμένου.
- Στην αποκατάσταση της ιστορικής πολυφωνίας: όχι ενός Ψαλίδα, αλλά πολλών: του παιδαγωγού, του πολιτικού ρητορικού συγγραφέα, του μεταρρυθμιστή, του ανθρώπου της κρίσης. Του Ανθρώπου στο πλαίσιο του Ουμανισμού.
- Στη δημιουργία νέων ερωτημάτων: όχι μόνο «τι έκανε ο Ψαλίδας;», αλλά «τι μας λέει για τη διαχείριση της ταυτότητας, της μνήμης και της παιδείας σήμερα;»
Γιατί αυτό το αρχείο δεν εξαντλείται σε απαντήσεις. Μας δίνει πλαίσιο για να σκεφτούμε:
- Τι σημαίνει μόρφωση ως πράξη αυτονομίας.
- Τι είναι ελευθερία όταν δεν είναι μόνο πολιτική, αλλά πνευματική επιλογή.
- Τι είναι ελληνικότητα χωρίς μυθοποίηση, αλλά με κριτικό βάθος.
Ο Ψαλίδας δεν είναι ένα πρότυπο. Είναι μια ανοιχτή πρόκληση ως προς τον τρόπο που μιλάμε για την παιδεία, για την ελευθερία και για το λόγο στον δημόσιο χώρο.
Γι’ αυτό και η φιλολογία σήμερα δεν μπορεί να αρκεστεί σε περιγραφές. Οφείλει να κινητοποιείται — και αυτός ο τόμος, με το εύρος και την ηθική του, είναι ακριβώς αυτό: ένας μηχανισμός κινητοποίησης του αναγνώστη.
Ο Ψαλίδας ως αρχειακός συνομιλητής
Το αρχείο του Αθανασίου Ψαλίδα μάς φέρνει αντιμέτωπους τόσο με την ιδιαιτερότητα μιας εποχής, όσο και με τη διαχρονική δυναμική του λόγου όταν αυτός ενεργοποιείται ως δημόσια πράξη. Δηλαδή, είναι κάθε αρχείο πολιτικά ενεργό; Το αρχείο του Ψαλίδα μάς καλεί να σκεφτούμε τον λόγιο ως δρων υποκείμενο στο πεδίο της δημόσιας γλώσσας: της παιδείας, της ιδεολογίας, της πολιτικής ηθικής.
Οι τεκμηριωμένες παρεμβάσεις του στη σχολική και την κοινωνική εκπαίδευση, η χρήση της γλώσσας ως ρητορικό όπλο και παιδαγωγικό εργαλείο, η διαχείριση της έκδοσης ως μορφή πνευματικής κυκλοφορίας, καθώς και η σκηνοθεσία της επανάστασης με όρους στοχασμού και ύφους — όλα αυτά στοιχειοθετούν μια μορφή του Ψαλίδα που ξεπερνά την εποχή του και διαστέλλεται ερμηνευτικά στο παρόν.
Πέρα από μια πηγή πληροφόρησης, αναγνωρίζουμε στο αρχείο του έναν δυναμικό τόπο φιλολογικού στοχασμού, που επιτρέπει νέες ερωτήσεις:
- Πώς ο λόγος αποκτά δημόσια λειτουργία και ιστορική βαρύτητα;
- Ποιά είναι η σχέση μεταξύ γραφής και πολιτικής παρουσίας;
- Μπορεί η παιδεία να διατηρήσει φιλοσοφική και πολιτισμική διάσταση στο εσωτερικό της κοινωνικής πράξης;
Στο πρόσωπο και το έργο του Ψαλίδα, η φιλολογία σήμερα συναντά τον Ανθρωπισμό ως υπαρξιακή συνθήκη και τον Διαφωτισμό ως ερμηνευτική πρόκληση.
Όχι τον Διαφωτισμό της βεβαιότητας, αλλά τον Διαφωτισμό της επιλογής λόγου έναντι εξουσίας, της παιδείας ως πράξης χειραφέτησης, της ελευθερίας ως γεγονός και ως ευθύνη.
Το αρχείο του Ψαλίδα, μέσα από τη δομή και την πρόταση της έκδοσης Αρχείου Λόγος, μας επιτρέπει να ξανασκεφτούμε τη φιλολογία ως πρακτική κριτικής επίγνωσης — όχι μόνο για το παρελθόν, αλλά και για την πολιτική της γλώσσας, του νοήματος και της μόρφωσης στο παρόν.
Δεν μπορούσα να φανταστώ τότε, είκοσι χρόνια πριν, ότι οι πρώτες μου φοιτητικές σημειώσεις που περιλάμβαναν το όνομα του Ψαλίδα θα με συνόδευαν έως σήμερα. Ότι εκείνη η πρώτη συνάντηση με την καθηγήτριά μου, την Ελένη Κουρμαντζή, στο τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων δεν θα ήταν απλώς η αρχή μιας πορείας μέσα στη φιλολογία, αλλά η στιγμή που κατάλαβα ότι ο λόγος μπορεί να γίνει τρόπος ύπαρξης στον κόσμο.
Ο Ψαλίδας δεν μου έδειξε πώς να γράφω ή να διδάσκω. Μου έδειξε τί σημαίνει να επιμένεις στη γλώσσα όταν η παιδεία δεν είναι δεδομένη, όταν η σκέψη χρειάζεται μορφή για να ακουστεί.
Είκοσι χρόνια μετά, δεν τον αναζητώ στο παρελθόν. Τον συναντώ εκεί όπου η φιλολογία παραμένει θέση ευθύνης — απέναντι στο κείμενο, στον τόπο και στον άνθρωπο.
[1] Κείμενο ομιλίας στην παρουσίαση του τόμου Αθανάσιος ο Ψαλίδας «Αρχείου Λόγος», με επιστημονική επιμέλεια, αρχειακή έρευνα, επιλογή και ταξινόμηση τεκμηρίων, εισαγωγές ενοτήτων της Ελένης Κουρμαντζή, επισκέπτριας καθηγήτριας του St. Cyril and St. Methodius University of Veliko Tarnovo, Βουλγαρία, στην Κεντρική Αίθουσα Εθνικού Ιστορικού Μουσείου, Μέγαρο Παλαιάς Βουλής, Αθήνα, στις 7 Μαΐου 2025.
[2] Αθανάσιος ο Ψαλίδας «Αρχείου Λόγος», ό,π., σ. 4–5, Ενότητα Α, Τεκμήριο 1: Αυτόγραφο σημείωμα του Αθανασίου Ψαλίδα, στο οποίο καταγράφει τα σημαντικότερα έως τότε γεγονότα της ιδιωτικής του ζωής. Ιωάννινα, 14 Απριλίου 1805: «καὶ εἰς τοὺς 1805 ἀπριλίου 6 ἡμέρᾳ μεγάλῃ / πέμπτῃ τὴν 1½ ὥραν τῆς νυκτὸς ἀπέθανεν / ἡ σύζυγόςμου νοσήσασα μῆνας πέντε πυ= / ρεττὸν ῥευματικὸν καὶ γαστρικὸν μὲ αἱμοῤῥα= / γίαν ἀπὸ τοὺς ῥώθονας κατ’ἀρχὰς, καὶ ἀπὸ ἀ= / πειρίαν καὶ ἰσχυρογνωμονίαν τοῦ ἰατροῦ / ἐξαδέλφουτης κατήντησεν εἰς φθίσιν πνεύ= / μονος, καὶ μοῦ ἐπροξένησε τὴν μεγαλητέραν / λύπην».
[3] Ό.π., σ. 6–31, Ενότητα Α, Τεκμήριο 2: Ιδιόχειρη καταγραφή εξόδων από τον Αθανάσιο Ψαλίδα, με έναρξη την 30ή Μαΐου 1785 και ημερομηνία καταγραφής την 20ή Σεπτεμβρίου 1787, στην Πολτάβα: «εἰς ἕν φόρεμα τῆς Ἰζαμπέλλας», «διὰ δύω δακτυλίδια βέρες φλορένια τῆς Ἰζαμπέλλας», «εἰς τὸ νέον ἔτος τῆς Ἰωσηφίνας χάρισμα», «εἰς δύω πέτρας της Ἰωσηφίνας Ἰταλίας», «εἰς σκούφιας τῆς Ζωζέφ: Νυκτὸς», «εἰς ἀνεμιστήραν τῆς Ζωζέφ χάρισμα».
[4] Ό.π., σ. 66–69, Ενότητα Α, Τεκμήριο 9: Προικοσύμφωνο. Η Ελένη, χήρα Αναστασίου Κοντοβασίλη, προικοδοτεί την κόρη της, Ζαχάρω, με την οποία παντρεύεται ο Αθανάσιος Ψαλίδας. Ιωάννινα (συνοικία Κουβαράς), 23 Σεπτεμβρίου 1800: «κᾀγώ ἡ ἀναξία δούλη τοῦ θεοῦ ἑλένη σύζηγος τοῦ ποτέ ἀναστασίου κοντοβασίλη ὑπανδρεύω τήν φιλτάτην μου θυγατέρα ζαχάρω, ἀνδρί νομίμῳ τῷ ἀθανασίῳ υἱῶ τοῦ ποτέ πέτρου εἰς γάμον δεύτερον πρῶτον».
[5] Για τις σχέσεις με τον αδελφό του Μιχαήλ και τη μητέρα του Ζαμπέτα, βλ. ενδεικτικά, ό.π., σ.32–37, Ενότητα Α, Τεκμήριο 3: Ιδιόχειρες καταγραφές χρηματικών ποσών που έλαβε ο Αθανάσιος Ψαλίδας από τον αδελφό του, Μιχαήλ, τη μητέρα του, Ζαμπέτα, καθώς και από τον Θεμελή Χρίστο και τους συνεργάτες του, στην Πολτάβα και τη Βιέννη, από το 1786 έως το 1790. Βιέννη, 1786–1789, σ. 38–41, Ενότητα Α, Τεκμήριο 4: Επιστολή του Μιχαήλ Ψαλίδα προς τον αδελφό του, Αθανάσιο, στην Πολτάβα. Αναφέρεται σε αποστολή χρημάτων, καθώς και ενός τετράγλωσσου λεξικού. Βουκουρέστι, 21 Σεπτεμβρίου 1786, σ. 42–45, Ενότητα Α, Τεκμήριο 5: Επιστολή του Μιχαήλ Ψαλίδα προς τον αδελφό του, Αθανάσιο, στη Βιέννη. Του μεταφέρει την ανησυχία του για τον τρόπο διαχείρισης της πατρικής περιουσίας και τον ενημερώνει για την άρνησή του να προχωρήσει στην αγορά βιβλίων, λόγω του υψηλού κόστους. Υπεισέρχονται και λεπτομέρειες περί εμπορικών κινήσεων. Βουκουρέστι, 23 Οκτωβρίου 1787, σ. 46–53, Ενότητα Α, Τεκμήριο 6: Επιστολή του Μιχαήλ Ψαλίδα προς τη μητέρα του, Ζαμπέτα, στα Ιωάννινα. Αναφέρεται σε πρόσωπα που συνάντησε στο Βουκουρέστι, στη δυσκολία προσαρμογής του στην πόλη αυτή, εκφράζοντας παράλληλα και τα παράπονά του ως προς την επιλογή της συζύγου του. Την ενημερώνει, επίσης, ότι της στέλνει, ως δώρο, χαβιάρι και παρακαλεί να του στείλουν, εκ νέου, από τα Γιάννενα, «πέτρες, δηλαδή αντίκες» προς πώληση. Βουκουρέστι, 26 Μαρτίου 1792, σ. 54–57, Ενότητα Α, Τεκμήριο 7: Επιστολή του Μιχαήλ Ψαλίδα προς τον αδελφό του, Αθανάσιο, στη Βιέννη. Μεταξύ των άλλων του αναφέρει ότι, περνώντας από τη Νίζνα, έλαβε τα συγχαρητήρια όλων για την έκδοση του βιβλίου του Ἀληθὴς Εὐδαιμονία. Του μεταφέρει τους χαιρετισμούς του Ζωσιμά και τον προτρέπει να τον επαινέσει για τη δωρεά 60.000 ρουβλίων που κατέθεσε για την ανέγερση σχολείου στα Ιωάννινα. Ιάσιο, 23 Νοεμβρίου 1792, σ. 58–65, Ενότητα Α, Τεκμήριο 8: Επιστολή του Μιχαήλ Ψαλίδα προς τον αδελφό του, Αθανάσιο. Αναφέρεται στον τρόπο διανομής του βιβλίου Ἀληθὴς Εὐδαιμονία, καθώς και σε διάφορα άλλα οικονομικά θέματα, προσπαθώντας να τον νουθετήσει. Παράλληλα, τον προτρέπει να αλληλογραφήσει με τον Ζωσιμά, ώστε να ενισχύσει τις πιθανότητες διορισμού του ως διδασκάλου στο υπό ανέγερση σχολείο στα Ιωάννινα. Βουκουρέστι, 3 Ιανουαρίου 1793.
[6] Ό.π., σ. 66–69, Ενότητα Α, Τεκμήριο 9: Προικοσύμφωνο. Η Ελένη, χήρα Αναστασίου Κοντοβασίλη, προικοδοτεί την κόρη της, Ζαχάρω, με την οποία παντρεύεται ο Αθανάσιος Ψαλίδας. Ιωάννινα (συνοικία Κουβαράς), 23 Σεπτεμβρίου 1800, και σ. 72–73, Ενότητα Α, Τεκμήριο 11: Προικοσύμφωνο. Η Ζωίτσα, σύζυγος Απόστολου Σπάχου, προικοδοτεί την κόρη της, Βασιλική, με την οποία ο Αθανάσιος Ψαλίδας έρχεται σε δεύτερο γάμο. Ιωάννινα (συνοικία Τζιγαράς), 13 Ιανουαρίου 1806.
[7] Ό.π., σ. 70–71, Ενότητα Α, Τεκμήριο 10: Ομολογία δανειοληπτών προς τον Αθανάσιο Ψαλίδα. Ιωάννινα, 3 Μαρτίου 1805, και σ. 80–81: Αποδεικτικό αγοράς του σπιτιού του Αναστάσιου Αστρινού από τον Αθανάσιο Ψαλίδα, για λογαριασμό τρίτου, έναντι του ποσού των 10.000 γροσίων. Ιωάννινα, 8 Φεβρουαρίου 1816.
[8] Βλ. ό.π., σ. xxiv: «Κατά την περίοδο αυτή, προστάτης του Ψαλίδα παρουσιάζεται ο αδελφός του Μιχαήλ, ο οποίος εμπορευόταν στην ευρύτερη περιοχή της ανατολικής Ευρώπης και της δυτικής Ρωσίας. Μεταξύ τους υπάρχει συνεχής επικοινωνία μέσω επιστολών, αρχής γενομένης από το 1786», και συμπεραίνεται από την επανειλημμένη ανάθεση εμπορικών υποθέσεων και διαχειριστικών θεμάτων στον Μιχαήλ (βλ. ιδίως ό.π.: σ. 32–53, Ενότητα Α, Τεκμήρια 3–6).
[9] Βλ. ό.π., σ. 54–65, Ενότητα Α, Τεκμήρια 7–8, όπου καταγράφονται οι αναφορές του Μιχαήλ προς τον Αθανάσιο σχετικά με δαπάνες για εκδόσεις και συγγράμματα, τονίζοντας την ανάγκη στροφής στη διδασκαλία. Ενδεικτικά, σ. 64: «ἀν ἀδελφέ σέ ζητίσουν εἰς τήν πατρίδα διά δά / σκαλον ἔχομε ναζίσομαι πολλά καλά καί ἴσιχα. ταῦτα καί μένο».
[10] Βλ. ό.π., σ. 54–65, Ενότητα Α, Τεκμήρια 7–8, αλλά και ό.π., σ. 436–445, Ενότητα Ε, Τεκμήρια 1–3, όπου ο Ψαλίδας εμφανίζεται να οργανώνει διανομή βιβλίων και να στηρίζει την παιδεία ως αγαθό προς «κυκλοφορία».
[11] Βλ. συγκριτικά, ό.π., σ. 32–65, Ενότητα Α, Τεκμήρια 3–8· παρουσιάζεται καθαρά η ένταση ανάμεσα στο πρακτικό και το πνευματικό, στο χρήμα και στην αποστολή. Ενδεικτικά, σ. 42: «ἤδον ὁποῦ μέ γράφη εἰς ἕνα της γράμμα ὅτι ἠξεύρη καλότα[τα] τήν πατρικήνμας / περιουσίαν καί πάντα τά ἄλλα, καί ὅτι ἀποφάσισεν νά καταναλόση τό τέταρτο / μερίδιον τῆς πατρικῆς μας περιουσίας καί εἰς αὐτό μεγάλος ἀπόρεσα, ἐπειδή ἐγώ / ὁ Ἴδιος ἕως τόρα δέν τήν ἠξεύρο, ἀδελφέ ἐγώ ἀκόμα πατρικά ἄσπρα εἰς τά χέ / ρια μου δέν ἤδα. ἤδον ὁποῦ μέ γράφη εἰς ἕνα γράμμα της ὅτι ἀν δέν μου καλο / φανή τοῦτο δηλ: το να πηγένη εἱς βιένα περιτοῦτο καμία σιμβουλή δέν τῆς δίδο /κατα το παρόν καί μέ δεύτερον ὀκαζιόν θέλο τῆς γράψη τό τή νά ἀκουλουθήση ἕν ὅσο / νάλάβο ἀπόκρισιν καί ἀπό τήν μητέραν μας. ἀδελφέ κήταξε μήν παραξοδεύης, / ἀλά μέ λογαριασμόν το κάθε πράγμα.», και, ό.π., σ. 58-60: «τά ἑν τή ροσία βιβλίασου / ὁποῦ εἶχες στήλη […] αὐτά εἰς τήν ροσία ποῖος θα τά ἀγοράση ἀπό τοῦς ρομέους / τῆς μόσχας προσμένης αὐτή που ἠξεύρουν τή θαπή ἁληθῆς εὐδεμονία / αὐτή ἀπό τήν τζουφέρτκα καί τό ζηντζάπι ἀλό τή ἡξεύρουν […] ὀστόσον ἀπό αὐτά σεβεβαιόνο ὅτι εἰς μόσχα κανένας / δέν ἀγοράζι.».
[12] Βλ. ενδεικτικά, ό.π., σ. 144, Ενότητα Γ, Τεκμήριο 1: «Τόμοι 145 […] τῆς ἀληθοῦς εὐδαιμονίας Ν:αον: […] / τοὺς ἔστειλα διὰ τοῦ κὺρ ἀργέντη εἰς Κων= / σταντινούπολιν […] [Τόμοι] 20 […] αἱκατερίναι δευτέραι […] / νὰ πωληθοῦν εἰς λογαριασμόν μου: / μὲ τὴν Μάρκαν Α: Ψ: […] [Τόμοι] 25 […] Αἱκατερίναις Β: πέρνω μαζίμου».
[13] Βλ. ό.π., σ. 58-60, Ενότητα Α, Τεκμήριο 8: «ἀδελφέ τά ἑν τή ροσία βιβλίασου / ὁποῦ εἶχες στήλη […] μερικά ὁποῦ ἐδιάλεξα ἕως ἤκοσι πέν: / τε […] τά ἐχάρισα ἐγώ μερικῶν ῥομέων εἰς μόσχα. ἔδοσα καί ἕνα / τοῦ ἀρχιερέος θεοτόκι. ἔδοσα ἕνα τοῦ ζωσιμά εἰς νίζνα καί :3: ἔδο: / σα τοῦ κύργεώργη κρομήδι ὁποῦ νά τα στήλη εἰς πολτάβαν ἐκή / εἰς τό σιμινό ἄριον νά τά χαρίση εἰς τοῦς δασκάλους. περνόντας ἀπό / τό κήεβον ἔδοσα ἕνα τού ἀρχημανδρίτου καί ἕνα τοῦ ἀρχιερέος εἰς κί: / εβον. ἠδέ τά ἄλα βιβλία τά ἄφισα εἰς τόν βασίλ Ἰβάνοβ δάσκαλον / ῥόσον. [ἀπό] τήν μόσχα σοῦ ἔγραψα καί δέν ἠξεύρω ἀν τοῦ ἔγραψες / αὐτουνοῦ.».
[14] Ό.π., σ. 436–437, Ενότητα Ε, Τεκμήριο 1: Αποδεικτικό παραλαβής, προς τον Αθανάσιο Ψαλίδα, διάφορων βιβλίων προς διακίνησή τους από τον Δημήτριο Χρυσανθόπουλο. Πρόκειται για τα βιβλία Ἀληθὴς Εὐδαιμονία, Αἱκατερίνα ἡ Β´, Ἔρωτος Ἀποτελέσματα και Ἐπιστολαί τοῦ κυρίου εὐγενίου [Βουλγάρεως]. 23 Ιανουαρίου 1794, και σσ. 438–439, Ενότητα Ε, Τεκμήριο 2: Αποδεικτικό παραλαβής διάφορων βιβλίων του Αθανάσιου Ψαλίδα προς διακίνηση και πώληση στην Κωνσταντινούπολη, από τον Ευστράτιο Αργέντη. Βιέννη, 25 Ιουνίου 1795.
[15] Ό.π., σ. 440–445, Ενότητα Ε, Τεκμήριο 3: Αναγγελία έκδοσης βιβλίου από τον Αθανάσιο Ψαλίδα, ώστε, με την εγγραφή συνδρομητών, να υποστηριχθεί οικονομικά η κατά τμήματα σύνταξη και έκδοση εγχειριδίου φιλοσοφίας, το οποίο θα διδάσκεται στα σχολεία. Ιωάννινα, 25 Οκτωβρίου 1799.
[16] Βλ. καταγραφές βιβλιοθήκης του Αθανάσιου Ψαλίδα ανά περιόδους. Ό.π., σ. 142–187, Ενότητα Γ, Τεκμήριο 1: «Κατάστιχον τῶν περιεχομένων μοι πραγμάτων διαφόρων. 1795 ἔτει: Μαΐου 4ῃ Βιέννῃ». Πρόκειται για καταγραφή του Αθανάσιου Ψαλίδα, η οποία περιλαμβάνει τους τόμους και τα χειρόγραφα της βιβλιοθήκης του, την κινητή περιουσία του και τα εξαρτήματα μιας ηλεκτρικής μηχανής, καθώς προετοιμάζεται για την αναχώρησή του από τη Βιέννη», σ. 188–209, Ενότητα Γ, Τεκμήριο 2: «Καταγραφὴ τῆς βιβλιοθήκης μου εἰς σεντούκια 3:». Πρόκειται για καταγραφή του Αθανάσιου Ψαλίδα, η οποία περιλαμβάνει το σύνολο του περιεχομένου της βιβλιοθήκης του στα Ιωάννινα. Πιθανώς αποτελεί μέρος της προετοιμασίας για την εσπευσμένη αναχώρησή του από την πολιορκούμενη πόλη. Χωρίς χρονολογία, και σσ. 210–247, Ενότητα Γ, Τεκμήριο 3: «Κατάλογος τῶν Βιβλίων» και «Καταγραφή τοῦ πράγματος τοῦ Μακαρίτου Ἀθανασίου Ψαλίδα, ὅσον εὑρέθῃ μετά τόν θάνατόν του, καί εἴδαμεν οἱ ὑπογεγραμμένοι». Πρόκειται για διπλή καταγραφή του περιεχομένου της βιβλιοθήκης και της κινητής περιουσίας του Αθανάσιου Ψαλίδα, αμέσως μετά το θάνατό του στη Λευκάδα, το 1829. Χωρίς χρονολογία.
[17] Βλ. σχετικά, ό.π., σ. 256–258, Ενότητα Γ, Τεκμήριο 5: «λάβε τὴν ὑπομονὴν νὰ ἀκού- / σῃς τὴν διαίρεσιν τῶν μαθημάτων. ὅλοι οἱ μαθηταὶ τῶν παρὰ τὴν φιλο- / σοφίαν ἄλλων ἀκροαμάτων διαιροῦνται εἰς τρεῖς τάξεις. ἡ πρώτη καὶ ἐσχάτη ὑπὸ τὸν ἔ- / σχατον διδάσκαλον, λαμβάνουσα τὰ στοιχεῖα τῆς προγονικῆς ἡμῶν γλώσσης, ἰσοχρόνως, / χωρὶς νὰ γίνεται διακοπὴ τῶν ἑλληνικῶν μαθημάτων, ἀσκοῦνται εἰς τὴν ἀριθμητι- / κὴν καὶ κατήχησιν δὶς τῆς ἑβδομάδος· ἀφ’ οὗ ἀσκηθοῦν ἀρκετὰ εἰς τὸ τεχνολογικὸν / μέρος, μεταβαίνουν ὑπὸ τὸν δεύτερον διδάσκαλον, καὶ συσταίνουν τὴν δευτέραν ἣ μέ- / σαίαν τάξιν· ἐνταῦθα λοιπὸν γυμναζόμενοι τὸ ὀρθογραφικὸν καὶ συντακτικὸν με- / ρος τῆς Ἑλληνικῆς γλώσσης, καὶ σπουδάζοντες τὴν γλῶσσαν στερεώτερα, παραβάλ- / λοντές την μὲ τὴν ἡμετέραν, καὶ ἐφαρμόζοντες εἰς τὸ ἠθικὸν τὸ καθημερινὸν / μάθημα, φυλάττοντες καὶ ἐνταῦθα τὴν τάξιν, τὴν ὁποίαν διαλαμβένουν οἱ λό- / γιοι Ἑρμαῖ περὶ τοῦ Λυκείου, καὶ πρὶν ἀκόμη εὔγουν οἱ λόγιοι Ἑρμαῖ, ἰσοχρό- / νως σπουδάζουν καὶ τὸ γενικὸν τῆς ἱστορίας, ἀκούουσι καὶ τὴν σημερινὴν Γεω- / γραφίαν, ὅσας ἡμέρας δὲν παραδίδονται ἱστορίαν, καὶ μετὰ ταῦτα μεταβαίνουν / εἰς τὴν Ἑλληνικὴν ἀρχαιολογίαν, εἰς τὰ ὁποῖα ὅλα οἱ διδάσκαλοι βοηθοῦνται ἀπὸ τοὺς / Λατίνους καὶ Γερμανοὺς φιλολόγους. ἀφ’ οὗ οἱ μαθηταὶ λάβουν ἀρκετὴν εἰς ταῦτα ἐπίδοσιν, / ἀφ’ οὗ ἀσκηθοῦν εἰς τὴν ἀττικὴν σύνταξιν, μεταβαίνουν τότε εἰς τὲς ἄλλες διαλέκτους / συσταίνουν τὴν τρίτην καὶ ὑστερινὴν τάξιν τῆς φιλολογίας, μεταβαίνουν ἐντεῦθεν / εἰς τὴν ποίησιν, εἰς τὴν ῥητορικὴν (ἀπὸ τὴν ὁποίαν ἐξάγεται καὶ τὸ περὶ ἐπι- / στολικῶν τύπων) ἡ ὁποία εἶναι ἡ σφραγὶς τῆς φιλολογίας μας».
[18] Ό.π.: «ἔχε λοιπὸν ἀπάντησιν εἰς τὸ πρῶτον σου ζήτημα, ὅτι οἱ / Ἰωαννῖται καὶ πρὸ τοῦ Κοραῆ ἔπνεαν τὸ φιλεπιστῆμον, ὡς ἔμφυτον δὴ / τοῦτο εἰς τῶν Γραικῶν τὸ ἔθνος, καὶ τώρα πολὺ περισσότερον. καὶ ἂν εἶναι ἔλλει- / ψις, εἶναι τῶν καιρῶν, καὶ ὄχι τῆς πόλεως. ἐδιώρθωσαν ὅσα ἦσαν ἦ- / σαν διορθωτὰ, καὶ δὲν προσμένουν, εἰμὴ καιρὸν εὔκαιρον, ἵνα διορθώ- / σουν καὶ τἄλλα».
[19] Βλ. σχετικά, ό.π., σ. 266–271, Ενότητα Γ, Τεκμήριο 7: «Τοῦτο τοιγαροῦν τὸ ἐμὸν καθῆκον ἡ ἑπομένη κατα= / γραφεῖσα μοι ἐσωτερικὴ τῆς σχολῆς κατάστασις ἡ δι’ ὑμῶν / τῷ ῥηθέντι αὐτῆς προστάτῃ ἀνενεχθησομένη ἐκπληρώσει, / ἧς δοκιμασθείσης μὲν καὶ δεκτῆς φανείσης, δηλωθήτω μοι, / ἀποδοκιμασθείσης δὲ καὶ ἐλλειποῦς δειχθείσης, ἀναγγελθή: / τομοι αὖθις ἡ ἐπανόρθωσις, ἢ ἡ αναπλήρωσις. |Τὴν Ἑλληνικὴν φιλολογίαν τῆς Καπλανικῆς σχο: / λῆς οἱ ἀκόλουθοι συγγραφεῖς συνιστῶσι. / Ὁ Αἴσωπος. ὁ Αίλιανός. ὁ Ἡρωδιανός. ὁ Λουκιανός. / ὁ Πλούταρχος. ὁ Ξενοφῶν. ὁ Ἰσοκράτης. ὁ Δημο: / σθένης. ὁ Θουκιδίδης. ὁ Εὐριπίδης. ὁ Σοφοκλῆς. / ὁ Ὅμηρος. ὁ Ἡσίοδος. καὶ ὁ Πίνδαρος. ἅπαντες οὗν / οὗτοι καὶ τὴν γραμματικὴν, ποιητικὴν καὶ ῥητορικὴν / παραδειγματίζουσι. | Τὴν Ἱερὰν κατήχησιν. | Ἡ ὀρθόδοξος ὁμολογία, ἡ μιξοσολοικιεία ἐν τῇ ῥωσσί: / ᾳ ἐκδοθεῖσα, καὶ τῷ τότε τὸν τῆς Κωνσταντινουπόλεως θρό: / νον διέποντι ἐπικυρωθεῖσα. | Τὰ ἐγκύκλια μαθήματα. | Ἡ γενικὴ κριτικὴ ἱστορία πάντων τῶν ἀρχαίων γενεῶν· / ἡ Ἀρχαιολογία τοῦ ἡμετέρου γένους· ἡ πολιτικὴ, φυσικὴ καὶ / σφαιρικὴ Γεωγραφία ἀναπτυσσομένη διὰ τῶν, ὧν ἡ σχολὴ / ἔχει, ἀκριβεστάτων σφαιρῶν καὶ Ἀτλάντων· ἡ Λατινικὴ / γλῶσσα, καὶ ἡ θυγάτηρ αὐτὴς Ἰταλική· καὶ τέλος πάντων ἡ / ἀρχὴ καὶ πρόοδος τοῦ ἐμπορίου, καὶ ἅπαν τὸ ἐμπορικὸν σύστη: / μα. | Τὴν Φιλοσοφίαν. | Ἡ Λογικὴ, ἡ Μεταφυσικὴ, ἡ Ἠθικὴ, ἡ τοῦ Βαρδαλάχου / πειραματικὴ Φυσικὴ ἡ διὰ τῶν πειραμάτων τοῦ Ἀρχηδι: / δασκάλου ἰδίων ἀποδεικνυμένη, ἡ Ἀριθμητικὴ, ἡ Ἄλγεβρα, / καὶ ἡ τοῦ ἐν μακαρίᾳ τῇ λήξει Νικηφόρου τοῦ Θεοτόκη / Γεωμετρία. | Διδάσκαλοι καὶ ὑποδιδάσκαλοι τέτταρες· ἀκροαταὶ ἑβδομήκον: / τα καὶ τρεῖς».
[20] Ό.π., σ. 272–277, Ενότητα Γ, Τεκμήριο 8: Πατριαρχικό γράμμα του Κυρίλλου ϛ΄ προς τον Αθανάσιο Ψαλίδα, σχολάρχη και διδάσκαλο της Καπλανείου Σχολής. Ο Πατριάρχης επαινεί τον Ψαλίδα για την ποιότητα και το περιεχόμενο της διδασκαλίας του, επισημαίνοντας ότι θα πρέπει να αποτελεί υπόδειγμα για τους ομολόγους του. Κωνσταντινούπολη, 6 Φεβρουαρίου 1816.
[21] Ό.π., σ. 266–271, Ενότητα Γ, Τεκμήριο 7: Αντίγραφο επιστολής του Αθανάσιου Ψαλίδα προς τους Εφόρους της Καπλανείου Σχολής σχετικά με την εσωτερική κατάσταση της Σχολής, τα γνωστικά αντικείμενα που διδάσκονται και την επαγγελματική αποκατάσταση των αποφοίτων. Ιωάννινα, 18 Νοεμβρίου 1815.
[22] Ό.π., σ. 248–255, Ενότητα Γ, Τεκμήριο 4: Επιστολή του Αθανάσιου Ψαλίδα προς τον Ζώη Καπλάνη. Αναφέρεται στις δύσκολες σχέσεις του ιδίου με τον δεσπότη Ιωαννίνων και καταγράφει τις απόψεις του για τον τρόπο διοίκησης και τη φυσιογνωμία που θα πρέπει να έχει ο επικεφαλής της Καπλανείου Σχολής, αλλά και για το περιεχόμενο των σπουδών αυτής. Ιωάννινα, 1 Δεκεμβρίου 1805.
[23] Βλ. σχετικά ό.π., σ. 252–254, Ενότητα Γ, Τεκμήριο 4: «ἐπειδή ὁ πρῶτος διοικητής τοῦ σχολείου, δηλ: ὁ ἐσωτερικῶς διοικῶν (διότι τοῦ σχολείου / ἡ διοίκησις εἶναι ἐσωτερική, καί ἐξωτερικὴ) πρέπει νά εἶναι ἄνθρωπος σοφός, καί ἐπιστήμων. καί τοιοῦτος / εἰς τὴν πατρίδα μας δὲν εἶναι ἄλλος, παρὰ ὁ κατὰ καιρὸν πρῶτος διδάσκαλος. ὅταν λοιπόν τοῦ / πρώτου διδασκάλου τό διοικητικὸν ἀφαιρεθῇ, ποῖος θέλει διοικήσῃ τό σχολεῖον; ὁ μπακάλης, ἤ ὁ λα= / χανοπώλης; ὁ μεριτζάρης, ἤ ὁ γούναρης; ὁ πραγματευτής, ἤ ὁ κουτζάμπασης; αὐτοί ὅλοι διά τὴν / δυστυχίαν τῆς πατρίδος εἶναι ὅλοι ἀμαθέστατοι, καθώς δὲν σᾶς λανθάνει. ἠξεύρουν οἱ τοιοῦτοι τί βιβ= / λία χρειάζονται εἰς παράδοσιν; ποῖα νὰ διορίσουν νά πρωτοπαραδώσουν; ποῖοι διδάσκαλοι εἶναι προ= / κομμένοι, καὶ ποῖοι μαθηταί εἶναι διά προκοπὴν; βεβαιότατα ὄχι. συνηθίζουν ναί οἱ εὐρωπαῖοι εἰς τὰς / ἀκαδημίας νά διορίζουν διοικητὴν, ὁποῦ δὲν εἶναι διδάσκαλος, ἀλλ’ αὐτός εἶναι σωφώτερος, καί ἀπὸ / τούς διδασκάλους, καί ἠξεύρει νά διοικήσῃ, ὁποῦ θέλει νά εἰπῇ νά διορίσῃ τά βιβλία τῆς παραδόσεως / εἰς κάθε διδάσκαλον, καί τόν τρόπον, καί τόν καιρόν, δηλ: κατά ποῖον σύστημα νά παραδοθῇ ἡ λογι= / κὴ, καί εἰς πόσον καιρόν νά τελειώσῃ, τίνος μεταφυσική, καί τίνος φυσική, τίνος μαθηματική, καί / τίνος θεολογία, καὶ ταῦτα πάντα εἰς πόσον καιρόν νά τελειώσουν, ἐκλέγει καί διδασκάλους ἐμπειροτάτους, / καί ὑποτρόφους εὐφυεστάτους, καί καθεξῆς. καί ἐπειδή ἐδώ τοιοῦτος κᾀνένας δέν εἶναι, διά τοῦτο εἶναι / ἀνάγκη, ὁποῦ ὁ πρῶτος διδάσκαλος νά εἶναι καί πρῶτος διοικητὴς τοῦ σχολείου, καὶ ἐπίτροποι, καί ἐτασταὶ / ἄς εἶναι 30: ἤτοι τριάντα. ἐπειδή εἰς τὴν διανομήν τοῦ λάσσου κατά τὴν διαίτησιν τοῦ λασσοθέτου / μάτια χρειάζονται, καί χέρια, καί ὄχι σοφίαν, καί ἐπιστήμην. αὐτά σᾶς τά ἔγραφον καί προτήτερα, / καί ἐνομίσατε, ὅτι τά λέγω διά κᾀνένα ἴδιόν μου ἰντερέσον. μή γένοιτο Χριστέ Βασιλεῦ! ἀλλὰ διά τὸ / ἰντερέσον τοῦ γένους, διά τὴν παντοτεινὴν, καί αἰωνίαν ὠφέλειαν τοῦ λάσσου. ἐπειδή ἐγώ εἶμαι σημε= / ρινός, καί τό λάσσον εἶναι αἰώνιον».
[24] Βλ. ενδεικτικά, ό.π., σ. 324–325, Ενότητα Γ, Τεκμήριο 26: «Συνομιλία ἕβδομη» από μάθημα περί της ελληνικής γλώσσας με τη μορφή διαλόγου μεταξύ διδασκάλου και μαθητή. Το περιεχόμενο του μαθήματος απευθύνεται σε ενήλικες, οι οποίοι διδάσκονται τα νέα ελληνικά ως ξένη γλώσσα.
[25] Βλ. ενδεικτικά, ό.π., σ. 366–325, Ενότητα Δ, Τεκμήριο 6: «Διὰ νὰ μὴ δεθῶ προσηλωθῶ ἐδὼ εἰς Κορφοὺς, ἐστοχάζομουναι νὰ συστήσω ἕνα μερικὸν σχολεῖον / διὰ τὰ πτωχὰ παιδιὰ τῆς πατρίδοςμας, ὁποῦ εἶναι ἐδὼ ἀρκετὰ, καὶ ἔχω νοικιάσει καὶ τέτοιον / σπήτι, ὁποῦ εἶναι ἀρκετὸν, διὰ καὶ ἐπιτήδειον δι’ αὐτὴν τὴν ὑπόθεσιν, ἕως οὗ νὰ ἀ= / ποκατασταθῇ ἡ πατρίδαμας, ὁποῦ ἐλπίζω ὀγλίγωρα θὰ ἐλευθερωθῇ, καὶ τότε / ἐπιστρέφω: :εἰς αὐτὴν μὲ ὅλους».
[26] Ό.π., σ. 338–339, Ενότητα Δ, Τεκμήριο 1: «Ἠθοποιΐα παθητική». Φανταστικός θεατρικός διάλογος μεταξύ ενός Ρώσου, ενός Άγγλου και ενός Γάλλου με έναν Έλληνα φιλόπατρη, έναν Μητροπολίτη, έναν Βλάχμπεη, έναν προεστό και με την ίδια την Ελλάδα. Θέμα του διαλόγου, η άθλια κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει η Ελλάδα. Χωρίς χρονολογία, και σ. 340–351, Ενότητα Δ, Τεκμήριο 2: «Λόγος προτρεπτικὸς πρὸς τοὺς Ἕλληνας εἰς ἀνάκτησιν τῆς αὐτῶν Ἐλευθερίας καὶ δόξης». Τσεπέλοβο Ζαγορίου. Χωρίς χρονολογία. O λόγος δομείται με θεατρικά και ρητορικά μέσα, οργανωμένος σε παραγράφους-κινήσεις επιχειρημάτων.
[27] Ό.π., σ. 342–344, Ενότητα Δ, Τεκμήριο 2: «ἀληθῶς ὑπάρχει τὸ φάντασμα, καὶ ἰδέτε / τί σέβας ἐμπνέει! τί θεωρεῖτε τριγύρωσας, Ἕλληνες! δὲν τὸ βλέπετε / ἔμπροσθένσας! παρατηρήσατε, σᾶς παρακαλῶ, μὲ ἀκριβῆ παρατή: / ρησιν, καὶ τότε θέλετε ἰδῇ· τοῦτο φαίνεται ἕνα πρόσωπον γεροντικὸν καὶ / σεβάσμιον· πάγκαλος εἶναι ἡ θεωρία του, ἀλλὰ φεῦ! εἶναι ὅλον κατατραυ: / ματισμένον· ἀλλὰ τί παράδοξον πρᾶγμα! ὡς καὶ τὰ ἴδιάτου τραύματα / προξενοῦν σέβας! δακρυσμένα ἔχει τὰ ὄμματα, καὶ κᾄποιον φαίνεται / κράζει· ἀλλ’ αὐτὴ, αὐτὴ, ὦ ἄνδρες Ἕλληνες! εἶναι ἡ κοινὴ πατρίςμας Ἑλλάς! / καὶ ἂς προσέλθωμεν νὰ τὴν ἀσπασθοῦμεν. ἡμᾶς φαίνεται ὅτι κράζει, καὶ / ἂς πλησιάσωμεν ἐγγυτέρω νὰ ἀκούσωμεν τῆς πατρίδος τὰ ἱερὰ λόγια· | Τέκναμου πολύστονα καὶ γενναῖα! Ἕλληνέςμου ἀνδρειότατοι καὶ φίλτατοι! ἡ φω: / ή μου εἶναι ἀσθενὴς ἀπὸ τὰ πολλὰ τραύματάμου. τῶν δακρύωνμου καὶ / τῶν στεναγμῶν τὰ πλήθη μοῦ ἀποκόπτουν τὸν λόγον· πλησιάσατε / ὅμως νὰ μὲ ἀκούσητε· τοῦτός μου ὁ λόγος εἶναι διὰ μόνους ἐκείνους τοὺς / Ἕλληνας, ὁποῦ δὲν ἠμποροῦν νὰ προφέρουν τὸ ὄνομα τῶν Ἑλλήνων χωρὶς / νὰ ἀναστενάξουν· πρὸ πολλοῦ μὲ ταύτηνμου τὴν ἀσθενημένην μου φωνὴν, / σᾶς ἐφώναζα, ἀλλ’ ἐσεῖς δὲν μὲ ἠκούετε».
[28] Βλ. ενδεικτικά σ. 340–351, Ενότητα Δ, Τεκμήριο 2, και σ. 420–423, Ενότητα Δ, Τεκμήριο 13: όπου πολλαχού συνδυάζεται συναισθηματικός τόνος με αναλύσεις περί ηθικού καθήκοντος, ταυτότητας, αυτονομίας.
[29] Ό.π., σ. 424–429, Ενότητα Δ, Τεκμήριο 14: Σχέδιο επιστολής του Αθανάσιου Ψαλίδα προς τον Ιωάννη Καποδίστρια. Θεωρεί ότι ο Κυβερνήτης είναι ο μόνος ικανός να εξαλείψει τη διχόνοια και να αποκαταστήσει τη σχέση της Ελλάδας με τους πολιτισμένους λαούς της Ευρώπης. Ο Ψαλίδας ζητά με περίτεχνο τρόπο, από τον Καποδίστρια, να τον διορίσει σε θέση που θα του επιτρέψει να προσφέρει αποτελεσματικά τις υπηρεσίες του. Γίνονται αναφορές και σε μέλη των οικογενειών τους. Κέρκυρα, 20 Φεβρουαρίου 1828.
[30] Ό.π., σ. 370–393, Ενότητα Δ, Τεκμήριο 7: Επιστολή του Αθανάσιου Ψαλίδα προς τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο. Περιλαμβάνει εκτενείς προτροπές στρατηγικού σχεδιασμού και οργάνωσης για τον τρόπο εξέλιξης της Ελληνικής Επανάστασης, καθώς και αναφορές για τις συνθέσεις πληθυσμών σε πλήθος περιοχών. Κέρκυρα, 12 Φεβρουαρίου 1823· σ. 394–399, Ενότητα Δ, Τεκμήριο 8: Επιστολή του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου προς τον Αθανάσιο Ψαλίδα. Περιλαμβάνει απαντήσεις στις προτάσεις του Αθανασίου Ψαλίδα σχετικά με την πορεία της Ελληνικής Επανάστασης, καθώς και ενημέρωση για διάφορα ζητήματα που τέθηκαν. Μεσολόγγι, 12 Μαρτίου 1823, και σ. 406–413, Ενότητα Δ, Τεκμήριο 11: Επιστολή του Αθανάσιου Ψαλίδα προς τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο. Περιλαμβάνει αναφορές του οργανωτικού και συντονιστικού ρόλου που έχει ο Ψαλίδας στην προετοιμασία και εξέλιξη της Ελληνικής Επανάστασης, εστιάζοντας στον γεωγραφικό τομέα της Ηπείρου, καθώς και του διαμεσολαβητικού ρόλου του μεταξύ της Ελληνικής Διοίκησης και της Αγγλικής επιρροής. Γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στον αντίκτυπο της Ελληνικής Επανάστασης στους λαούς της Ευρώπης, αλλά και στη δόξα που έχει αποκτήσει το όνομα του Μάρκου Μπότσαρη. Τέλος αναφέρεται και στο ζήτημα της εθνικής γλώσσας, όπως χαρακτηρίζει την ομιλούμενη «δημοτική». Αξίζει να σημειωθεί και η ιδιαίτερα φορτισμένη συναισθηματικά παράκληση του Αθανάσιου Ψαλίδα προς τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο να ενημερώσει και να παρηγορήσει τον Στέφανο Βηλαρά, «ὡς φιλόστοργος πατήρ», για τον προ δεκαπενθημέρου θάνατο του πατέρα του, Ιωάννη Βηλαρά. Κέρκυρα, 18 Ιανουαρίου 1824.
[31] Ό.π., σ. 420–423, Ενότητα Δ, Τεκμήριο 13: Επιστολή του Αθανάσιου Ψαλίδα προς τα μέλη της Διοικητικής Επιτροπής και τους οπλαρχηγούς της Ελληνικής Επανάστασης. Περιλαμβάνει εξαιρετικά εξειδικευμένες αναφορές ως προς τη στάση που προτίθεται να κρατήσει η ευρωπαϊκή διπλωματία σχετικά με την Ελληνική Επανάσταση, το ζήτημα της διοίκησης και του πολιτεύματος τού προς σύσταση Ελληνικού κράτους, τα οικονομικά ζητήματα και τον πιθανό δανεισμό, καθώς και τον καθορισμό των πιθανών συνόρων. Κέρκυρα, 15 Δεκεμβρίου 1826.
[32] Βλ. σχετικά, ό.π., σ. 388–390, Ενότητα Δ, Τεκμήριο 7: «στοχάζομαι, ὅτι ἡ βουλὴ τοῦ γένους θὰ θεσπίσει εἰς τὴν πελοπόννησον / καὶ διὰ τὴν ἀνατροφὴν τῶν παιδιῶν, καὶ θὰ διορίσει σχολεῖα κανονικὰ / κατώτερα, εἰς τὰ ὁποῖα νὰ παιδεύωνται τὰ ἑλληνόπουλα ἀπὸ τὰ / πέντε χρόνια ὡς τὰ δώδεκα γενικῶς ὅλα τὴν ἱερὰν Κατήχησιν, / τὴν ἱερὰν ἱστορίαν, τὴν ἱστορίαν τοῦ γένους, τὴν Ἀριθμητικὴν, τὴν Γεωγραφίαν / τοῦ Ἑλληνικοῦ κράτους διεξοδικὰ, καὶ τῶν ἄλλων τόπων σύντομα, τὴν τελειοποίησιν / τῆς μητρικῆςτους γλώσσης, τὴν ἠθικὴν. καὶ ὅλα τοῦτα νὰ τὰ μαθαίνουν στὴ μητρι= / κήτους γλώσσα, καὶ ἡ παλαιὰ Ἑλληνικὴ νὰ μείνῃ ὡς γλῶσσα, καὶ νὰ διδάσκεται εἰς τὰ / ἀνώτερα σχολεῖα τὰ ἐπιστημονικὰ, ὅταν γένουν· ἐπειδὴ διὰ τέτοια σχολεῖα δὲν ἔ= / χει καιρὸν ἀκόμῃ τὸ γένος, καθὼς καὶ ἡ λατινικὴ. ἡ μάθησις ὅμως αὐτὴ τῶν / παιδιῶν νὰ γίνεται τρεῖς ὥραις πρό τοῦ γεύματος, καὶ δύω μετὰ τὸ γεῦμα· / καὶ κάθε ἡμέραν τὸ δειλινὸν μίαν ὥραν νὰ χορεύουν τὰ παιδιὰ μὲ πατριω= / τικὰ τραγούδια, καὶ τὸν χορὸν νὰ τὸν σέρῃ ἕνας νέος πατριώτης ἁρματωμέ= / νος· καὶ ὁ χορὸς νὰ εἶναι κοπιαστικὸς, ὡς εἶδος παλαίστρας, ὁποῦ νὰ χρησι= / μεύῃ καὶ διὰ τὴν ὑγείαν, καὶ διὰ τὴν εὐρυθμίαν τοῦ σώματος τῶν παιδιῶν. ἀλλ’ / αὐτὰ ἡ τοῦ γένους βουλὴ τὰ γνωρίζει καλῄτερα ἀπὸ κάθε ἄλλον. τέτοια ὡς τόσον / μικρὰ βιβλιαράκια εἶναι τυπωμένα πρὸ πολλοῦ ἀπὸ τρεῖς κόλλαις καὶ τέσσαρες, καὶ / ἠμποροῦν νὰ ξανατυπωθοῦν ἀπὸ τὴν τυπογραφίαν τοῦ γένους».
[33] Βλ. ενδεικτικά ό.π., σ. 544–547, Ενότητα Ϛ, Τεκμήριο 2: «Πρὸς τὸν Κὺρ μανολάκην». Έμμετρο σατιρικό και φιλοσοφικό στιχούργημα. Αποδιδόμενο στον Μιχαήλ Περιδικάρη. Προς την απόδοση βλ. ενδεικτικά: Φαίδων Κ. Μπουμπουλίδης, «Ποικίλα φιλολογικά», Μακεδονικά, Τόμος 17(1), Θεσσαλονίκη 1977, σ. 235–258, και ειδικά σ. 237–244.
[34] Βλ. ενδεικτικά Αθανάσιος ο Ψαλίδας «Αρχείου Λόγος», ό.π. σ. 548–549, Ενότητα Ϛ, Τεκμήριο 3: [«Ἀβροκόμη»], [«Ἀνάμνησις»], «Ξανθούλα». Χειρόγραφο τριών στιχουργημάτων, σ. 550–551, Ενότητα Ϛ, Τεκμήριο 4: «ἐπιτάφιος εἰς Βοσκίδα». Έμμετρο ρομαντικό στιχούργημα, και σ. 558–561, Ενότητα Ϛ, Τεκμήριο 3: «Τῆς φαρμακωμένης τραγούδι». Πρόκειται για δύο εκδοχές του ίδιου στιχουργήματος, με πρώτη και δεύτερη, διορθωμένη, μορφή, γραμμένες από διαφορετικούς συντάκτες. Η πρώτη εκδοχή συνοδεύεται από υποσημείωση πως το περιεχόμενο του στιχουργήματος περιλαμβάνει πραγματική ιστορία που συνέβη στον συντάκτη του. Όλα παραλληλιζόμενα με τα ποιήματα του Διονύσιου Σολωμού: «Η Ευρυκόμη», «Ανάμνησις», «Η Ξανθούλα», «Ο θάνατος της ορφανής» και «Η Φαρμακωμένη», αντίστοιχα, με εμφανείς διαφοροποιήσεις.
[35] Ό.π., σ. 552–553, Ενότητα Ϛ, Τεκμήριο 5: [«Ὁ θάνατος τοῦ βοσκοῦ»], [«Σέ σκληρότατη θαλασσα τρέχω...»]. Χειρόγραφο δύο στιχουργημάτων. Το πρώτο είναι πρωτότυπο (με μερικούς στίχους να ομοιάζουν σε ορισμένες εκδοχές του ομώνυμου Σολωμικού), ενώ το δεύτερο αποτελεί μετάφραση ποιήματος του Pietro Metastasio (αποδιδόμενη στον Διονύσιο Σολωμό, ή καλύτερα συμπεριλαμβανόμενη σε εκδόσεις απάντων του), και σ. 554–557, Ενότητα Ϛ, Τεκμήριο 6: «Canzone XXVIII Petra[r]ca» και [«Μίμηση τοῦ τραγουδιοῦ τῆς Δεσδεμόνας»]. Δισέλιδο σώμα με δύο στιχουργήματα. Και τα δύο συμπεριλαμβάνονται με διαφοροποιήσεις και σε εκδόσεις απάντων του Διονύσιου Σολωμού.
[36] Ό.π., σ. 532–543, Ενότητα Ϛ, Τεκμήριο 1: [«Ωδή Καρατάσσου»]. Έμμετρο στιχούργημα, με εγκωμιαστικό περιεχόμενο, και σ. 562–565, Ενότητα Ϛ, Τεκμήριο 8: [«Allons enfans de la patrie...»]. Χειρόγραφη μεταγραφή της γαλλικής Μασσαλιώτιδας.
[37] Βλ. ενδεικτικά ό.π., σ. 558, σημείωμα στην πρώτη εκδοχή του στιχουργήματος «Της φαρμακωμένης»: «Τοῦτο εἶναι ἀλυθινό· μοῦ τὸπε χαμο= / γελόντας ὅμως ἠτον στοχαστική», όπου το ποίημα συνοδεύεται από εσωτερικό διάλογο με το περιεχόμενο και τον λόγο ύπαρξής του.
