Πράγματι, νομίζω ότι εκκρεμεί μια ιστορικο-γεωγραφική ματιά, με την έννοια της εθνο-κοινωνικής Γεωγραφίας, στη μελέτη του Ελληνικού Διαφωτισμού, που θα ξεχώριζε κατά γεωγραφικές ενότητες ή καλύτερα θα εντόπιζε τις εστίες εμφάνισης και ανάπτυξης του Διαφωτισμού, τόσο στην ελληνική Διασπορά, όσο και εντός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά και ιδιαίτερα στις υπό ελληνο-οθωμανική κυριαρχία ιδιότυπες παραδουνάβιες Ηγεμονίες (σημ. Ρουμανία). Και αυτά ώς το 1821. Γιατί με την έναρξη του αγώνα των Ελλήνων για την ίδρυση εθνικού κράτους, όλα τέθηκαν με νέους και διαφορετικούς όρους.
Μια τέτοια εστία του Ελληνικού Διαφωτισμού είναι τα Γιάννενα, όπου η κλασικιστική παράδοση, εμπλουτισμένη εγκαίρως με επιστημονική ύλη των τοπικών Σχολών της προηγουμένης περιόδου, διευκόλυνε την εισαγωγή των νεωτερικών (διαφωτιστικών) ιδεών, κάτι που δεν έγινε τόσο ειρηνικά και τόσο άνετα σε άλλες εστίες παραδοσιακής ελληνικής παιδείας εντός των γεωγραφικών ορίων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, Χίος κ.λπ.). Δεν υπαινίσσομαι έναν γιαννιώτικο εξαιρετισμό – αλλά και η συγκέντρωση κάποιων ιδιαίτερων χαρακτηριστικών σ’ έναν τόπο, ορισμένη ιστορική στιγμή, δεν πρέπει να μας αφήνει αδιάφορους.
Ο Ψαλίδας, εντός του πνεύματος αυτής της προσέγγισης, πρέπει να θεωρηθεί ως ένας από τους στυλοβάτες του Ελληνικού Διαφωτισμού γενικότερα, αλλά ιδιαίτερα του Γιαννιώτικου Διαφωτισμού. Αυτός ο περιφερειακός Διαφωτισμός, με το πέρασμα του καιρού και με τη συσσώρευση νέων γνώσεων, γίνεται όλο και περισσότερο ορατός στην ελληνική πνευματική ιστορία. Όπως το υπαινίχθηκα ήδη, προτείνω ο Γιαννιώτικος Διαφωτισμός να συσχετιστεί ουσιαστικότερα με τις κοινωνικές και τις πολιτικές συνθήκες που δημιουργούνται στον Ηπειρωτικό χώρο, και ιδιαίτερα στην πόλη των Ιωαννίνων, κατά τα τελευταία τριάντα προεπαναστατικά χρόνια. Εννοώ βέβαια την περίοδο διακυβέρνησης του τόπου από τον Αλή πασά και την οικογένειά του, ένα φαινόμενο που, θα τολμήσω να ισχυριστώ, με τις δέουσες επιφυλάξεις και την αναγκαία σχετικοποίηση, ότι αντιστοιχεί στην εγκαθίδρυση μιας άτυπης ελληνο-αλβανικής Ηγεμονίας, μιας υβριδικής ενότητας εξουσίας, εμπειρικά και σταδιακά δομημένης, εύθραυστης και υπό τη συνεχή απειλή της κατεδάφισης, που ωστόσο άντεξε τρεις δεκαετίες. Μπορεί να υπήρξε πρωτότυπη και ανεπανάληπτη, δεν ήταν όμως και εντελώς ανεξήγητη. Εγγράφεται στο πλαίσιο της οθωμανικής ευρυχωρίας και της ανοχής που χαρακτηρίζουν τον οθωμανικό τρόπο κυριαρχίας επί της μεγάλης ποικιλομορφίας των εθνικών πληθυσμών της Αυτοκρατορίας. Μια άτυπη, λοιπόν, ελληνο-αλβανική Ηγεμονία, με υπηκόους Έλληνες χριστιανούς και Αλβανούς μουσουλμάνους, υπό την ηγεσία ενός Αλβανού πασά, που διαθέτει μοναδικά για την Οθωμανική Αυτοκρατορία χαρακτηριστικά. Ο Αλή πασάς:
- Διατήρησε το πασαλίκιο των Ιωαννίνων επί ασυνήθιστα μακρά σειρά ετών (1788-1821).
- Δεν είναι τουρκόφωνος. Η μητρική του γλώσσα είναι η αλβανική και δευτερευόντως η ελληνική (πιθανότατα μητρική και αυτή).
- Δεν είναι γνώστης του Ισλάμ, ούτε θρησκευόμενος, χωρίς αυτό να ξεπερνάει, βέβαια, τα όρια της λαϊκής θρησκευτικής αδιαφορίας από το ένα μέρος και των θρησκευτικών δεσμεύσεων ενός Οθωμανού πασά, οποιασδήποτε εθνο-φυλετικής καταγωγής. Ο Αλή πασάς, ανήκει, αδιαπραγμάτευτα, στο αλβανικό Ισλάμ με ό,τι μπορεί να σηματοδοτεί μια τέτοια παρατήρηση.
- Η γλώσσα του πασαλικίου του είναι η ελληνική. Έλληνες, Βλάχοι και Αλβανοί «υπήκοοι» απευθύνονται στον πασά ελληνιστί, οι διαταγές του πασά γράφονται στην ελληνική γλώσσα, όπως και το σύνολο της εσωτερικής αλληλογραφίας του σεραγίου (έδρας του πασαλικίου). Οι εκτός των Ελλήνων βασικοί πληθυσμοί του πασαλικίου, Βλάχοι και Αλβανοί, είναι δίγλωσσοι, ενίοτε και τρίγλωσσοι, αλλά ο δημόσιος βίος τους και οι κοινωνικές (εκτός κοινότητας) σχέσεις τους, διεξάγονται στην ελληνική γλώσσα.
- Στην πλειονότητά του το «διοικητικό» προσωπικό του πασαλικίου είναι Έλληνες, ενώ ένα μικρό ποσοστό είναι Αλβανοί (μουσουλμάνοι), αλλά δίγλωσσοι και αυτοί και γνώστες της γραπτής ελληνικής.
- Αλβανοί (μουσουλμάνοι), αλλά όχι υποχρεωτικά δίγλωσσοι είναι οι στρατιωτικοί αξιωματούχοι του Αλή πασά, τόσο των σωμάτων εκστρα-τείας, όσο και των στατικών δυνάμεων των φρουρίων και της υπαί-θρου (Δερβεντζήδες). Αυτό αποτελεί, προφανώς, κρατική οθωμανική δέσμευση, την οποία ο Αλή πασάς δεν δύναται ούτε και επιθυμεί να υπερβεί. Εξαίρεση σε αυτόν τον κανόνα συνιστούν τα μικρά σώματα των Αρματολών, τα οποία αποτελούνται αποκλειστικά από Έλληνες χριστιανούς.
- Οι ζωτικής σημασίας σχέσεις του Αλή πασά με την Υψηλή Πύλη υπηρετούνται από μεικτές ομάδες (καπουκεχαγιάδων) Ελλήνων και Αλβανών (βασικά ελληνόφωνων, αλλά μουσουλμάνων), στις οποίες συχνά προστίθενται βοηθητικά διακεκριμένα πρόσωπα της γιαννιώτικης κοινότητας της Κωνσταντινούπολης.
- Οι Έλληνες – Γιαννιώτες λόγιοι, όλων των κατηγοριών, καθηγητές τού έτσι κι αλλιώς ανεπτυγμένου σχολικού συστήματος της πόλης, γιατροί, εκκλησιαστικοί αξιωματούχοι, μορφωμένοι έμποροι, κοινοτικοί άρχοντες κ.ά., βρίσκονται σε σταθερή επαφή με τον Αλή πασά, στον οποίο προσφέρουν τις υπηρεσίες τους ως κύκλος άτυπων συμβούλων και συνεργατών, δημιουργώντας μια τοπική ελίτ που όμοιά της δεν εντοπίζεται, ή δεν εντοπίζεται εύκολα, σε άλλη πόλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας της εποχής. Ο Αθανάσιος Ψαλίδας ανήκει σε αυτή την κατηγορία της γιαννιώτικης ελίτ.
Εντός αυτού του θεσμικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος δημιουργούνται συνθήκες ανάδειξης της ελληνικής παιδείας (παραδοσιακής και νεωτερικής), έξω από τον ασφυκτικό κλοιό της εκκλησιαστικής ευθύνης και της παραδοσιακής υπευθυνότητας, αφού «το σχολείο» στα Γιάννενα δεν περιορίζεται να προετοιμάζει το μελλοντικό εκκλησιαστικό προσωπικό και τους γραμματικούς του χωριού, αλλά ένα προσωπικό για εξωεκκλησιαστικές ανάγκες (επιστήμες, εμπόριο, διαχείριση των κοινών/πολιτική) και οι συντελεστές του, δάσκαλοι, χορηγοί, διαχειριστές, συνομιλούν κατευθείαν με τον «ηγεμόνα», από τον οποίο και προστατεύονται, μέσα σε ένα νέο περιβάλλον αναγκών και σχέσεων, τελικά στο πλαίσιο μιας ασθενικής, αλλά ανατέλλουσας νεωτερικότητας.
Υπάρχει ακόμη μία παράμετρος που δεν πρέπει να υποτιμηθεί, γιατί κανένα σπουδαίο έργο δεν στεριώνει χωρίς συνέργειες. Εννοώ το ρόλο της Ηπειρωτικής διασποράς, που για λόγους τοπικών συσχετισμών μπόρεσε να λειτουργήσει ως φίλτρο και χωνευτήρι των νέων ιδεών και συμπεριφορών και να στηρίξει τις αλλαγές που η Αληπασαδική ηγεμονία επέτρεπε ή ανεχόταν να αναπτυχθούν στους ελληνικούς πληθυσμούς των Ιωαννίνων και, ευρύτερα, της Ηπείρου.
***
Συνοψίζω. Τα Γιάννενα, με ισχυρό τοπικό δυναμισμό, με τη μοναδική συνδρομή της Ηπειρωτικής διασποράς και υπό την πρωτόγονη και ασταθή, αλλά υπαρκτή, ηγεμονία ενός οριακού Οθωμανού πασά, τυραννικού και φιλόδοξου, καταγράφεται ως μια περιφερειακή πρωτεύουσα του Ελληνικού Διαφωτισμού και ευρύτερα της εθνικής αναγέννησης των Ελλήνων. Μπορεί με την Ελληνική Επανάσταση να μην μπόρεσε να ενταχθεί στον εθνικό κορμό, αλλά το εθνικό φρόνημα των κατοίκων της βγήκε ενισχυμένο από την επαναστατική περιπέτεια. Την ίδια στιγμή που ναυάγησαν οι έωλες και πάντως πρώιμες προσδοκίες του Αλή πασά για την ίδρυση τοπικού ηγεμονικού οίκου, εξελισσόταν το εθνικό σχέδιο των Ελλήνων που υπερέβη τους ενδο-οθωμανικούς ανταγωνισμούς (εδώ Αλή πασάς εναντίον Υψηλής Πύλης) και, μέσα από αιματηρούς αγώνες, οδήγησε στην Ελληνική Επανάσταση και την εθνική αποκατάσταση. Σε αυτή την πόλη, στον δυναμισμό των ανθρώπων της και στις αναστολές των συνθηκών και της εποχής, εγγράφεται η ζωή και το έργο του δικού μας Αθανασίου Ψαλίδα, που έφερε στην επιφάνεια το βιβλίο της Ελένης Κουρμαντζή.
*Επεξεργασμένο κείμενο ομιλίας, κατά την παρουσίαση του βιβλίου της Ελένης Κουρμαντζή, Αθανάσιος ο Ψαλίδας - «Αρχείου Λόγος», στην Κεντρική Αίθουσα Εθνικού Ιστορικού Μουσείου, Μέγαρο Παλαιάς Βουλής, Αθήνα, στις 7 Μαΐου 2025.
