H Χριστίνα Π. Φίλη, τ. καθηγήτρια του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, μέλος της Διεθνούς Ακαδημίας της Ιστορίας των Επιστημών –μετάλλιο Koyré (2021)–, ακάματη, συνεχίζει τις συστηματικές και πολυετείς έρευνές της τις επικεντρωμένες στην κατάσταση της μαθηματικής παιδείας, όσο και στους πρώτους σκαπανείς αυτής της επιστήμης στην Ελλάδα κατά τον 19ο και τον 20ό αιώνα. Έτσι, έπειτα από έρευνα 23 χρόνων, κυρίως σε αρχεία και σε βιβλιοθήκες του εξωτερικού, δημοσίευσε το δίτομο έργο της για τον διακεκριμένο έλληνα μαθηματικό Κυπάρισσο Στέφανο (Κέα, 1857 - Αθήνα, 1917).
Ο Στέφανος, αν και από τα νεανικά του χρόνια κέρδισε την εκτίμηση και τηn αποδοχή πολλών ευρωπαίων μαθηματικών της εποχής του, παραμένει σχεδόν άγνωστος στη χώρα μας. Λιτός και ασκητικός ερευνητής, μύστης της επιστήμης αλλά και λάτρης της Ελλάδας, εγκατέλειψε το Παρίσι, όπου έζησε από το 1878 ώς το 1884, για να επιστρέψει στην πατρίδα του, όπου η επιστημονική έρευνα ήταν σχεδόν ανύπαρκτη. Εγκατέλειψε έτσι μια πολλά υποσχόμενη διεθνή σταδιοδρομία, δίνοντας απόλυτη προτεραιότητα στην ανάπτυξη της Ελλάδας, συμμετέχοντας στο ιδεολογικό πρότυπο της εποχής του – αυτό της προόδου των θετικών επιστημών.
Κατά τον 19ο αιώνα παύει να υφίσταται το φαινόμενο του αυτοδίδακτου μαθηματικού ή του μαθηματικού που εξαρτάται από τη χορηγία των ευγενών. Τώρα, η εξάσκηση αυτής της επιστήμης τίθεται σε επαγγελματική βάση. Γι’ αυτό και στην Ευρώπη δημιουργείται ένα σώμα εξειδικευμένων διδασκόντων οι οποίοι θα στελεχώσουν κυρίως την πανεπιστημιακή εκπαίδευση, με αναβαθμισμένα προσόντα. Ο μαθηματικός που θα ήθελε να ακολουθήσει την ακαδημαïκή σταδιοδρομία έπρεπε να αποβάλει την ιδιότητα του ερασιτέχνη και όφειλε πρώτα να συγγράψει και να υποστηρίξει τη διδακτορική του διατριβή. Για να έχει μάλιστα συνεχή παρουσία στο χώρο, δεν έπρεπε να σταματήσει να εργάζεται ερευνητικά.
Όμως, προκειμένου να αναπτυχθεί η επικοινωνία μεταξύ των μελών του, το σώμα αυτό χρειαζόταν μια σωστά δομημένη οργάνωση.. Η διεθνής μαθηματική κοινότητα για τη διάδοση και ισχυροποίηση της επιστήμης θεσμοθέτησε τρεις βασικούς πυλώνες: τις μαθηματικές εταιρείες, τα επιστημονικά περιοδικά και τα διεθνή συνέδρια. Στο 1ο κεφάλαιο του βιβλίου παρουσιάζονται λεπτομερειακά οι τρεις αυτοί πυλώνες, από τους οποίους καίριο ρόλο θα παίξει η θέσπιση των διεθνών συνεδρίων, βασιζόμενη στην ανάπτυξη των προσωπικών, αλλά και των διεθνών σχέσεων.
Πριν από την κήρυξη της Ελληνικής Επανάστασης και πιο συγκεκριμένα μεταξύ 1770 και 1821, αρκετοί λόγιοι, οι οποίοι είχαν σπουδάσει κυρίως σε πανεπιστήμια της Κεντρικής Ευρώπης, έχοντας συνειδητοποιήσει πως τα μαθηματικά αποτελούν «την πρώτη απασών των επιστημών», όπως αναφέρεται στον βιβλίο Οδός Μαθηματική των Μ. Ανθρακίτη και Μ. Βασιλόπουλου (τόμ. 1ος, προοίμνιον σελ. ix, Βενετία 1749), συγγράφουν αρκετές μαθηματικές πραγματείες, μεταφράσεις ή συμπιλήματα που εκδόθηκαν στην Ευρώπη. με κύριο στόχο την αφύπνιση του Ελληνικού Γένους.
Μαθηματικά στη νεότερη Ελλάδα
Η ίδρυση (1808) της Ιονίου Ακαδημίας στην Κέρκυρα κατά τη διάρκεια της δεύτερης γαλλικής κατοχής στα Επτάνησα (1807-1811), με το θεσμό των δωρεάν μαθημάτων για τις αρχές των Επιστημών, καθώς και η παρουσία του απόφοιτου της Γαλλικής Πολυτεχνικής Σχολής και σημαντικού γεωμέτρη Κ. Ντυπέν, ο οποίος διδάσκει φυσική και χημεία, αναπτύσσεται στο πρώτο μέρος του 2ου κεφαλαίου.
Στη συνέχεια, η συγγραφέας αναφέρεται στην περίοδο της βρετανικής κυριαρχίας στα Ιόνια Νησιά, όταν ο φιλέλληνας λόρδος Γκίλφορντ πραγματοποίησε το όραμά του ιδρύοντας την Ιόνιο Ακαδημία, το πρώτο πανεπιστήμιο σε μη ελληνική επικράτεια, η επίσημη γλώσσα του οποίου ήταν τα ελληνικά. Τονίζεται η συμβολή του Ιωάννη Καραντινού, τον οποίον ήδη από το 1996 παρουσίασε στο εξωτερικό η συγγραφέας. Χάρη στη γενναιοδωρία του άγγλου ευπατρίδη, ο Καραντινός είχε την ευκαιρία να παρακολουθήσει ως ελεύθερος ακροατής τα μαθήματα του Α. Λ. Κωσύ, το 1821, στην Παρισινή Πολυτεχνική Σχολή. Επιστρέφοντας το 1824 στην Κέρκυρα, ο Καραντινός θα διορισθεί πρύτανης, κοσμήτορας, καθώς και καθηγητής της Μαθηματικής Ανάλυσης στην Ιόνιο Ακαδημία. Αργότερα, με τις μεταφράσεις του, των Στοιχείων Αριθμητικής του Μπουρντόν (1828), των Στοιχείων Γεωμετρίας του Λεζάντρ (1829), των Στοιχείων Γεωμετρίας, της Γεωμετρικής Ανάλυσης και της Τριγωνομετρίας (1829) του Λέσλι, της Πραγματείας Τριγωνομετρίας (1830) του Λεζάντρ, καθώς και της δίγλωσσης πραγματείας (γαλλικά-ελληνικά), Έρευνα για τη Φύση του Διαφορικού Λογισμού (1827), θα εισαγάγει το πνεύμα των γαλλικών μαθηματικών στην Ελλάδα. Μετά την αποχώρηση του Καραντινού, για λόγους υγείας, η άφιξη του καινούργιου ύπατου αρμοστή, Σερ Χάουαρντ Ντάγκλας, προσέδωσε άλλη κατεύθυνση στα μαθηματικά, καθώς έδωσε έμφαση στα εφαρμοσμένα μαθηματικά, τα οποία υποστήριξε με τη διδασκαλία του ο κυνηγημένος για πολιτικούς λόγους από την Ιταλία, Μοσσόττι, που διδάσκει στα ιταλικά. Μετά την αποχώρηση του Καραντινού, ουδέποτε η Ακαδημία θα ανακτήσει το ίδιο επίπεδο διδασκαλίας. Πάντως, ο Καραντινός πρόλαβε με τους μαθητές του να στελεχώσει με άξιους δασκάλους τα τότε λιγοστά σχολεία στην Ελλάδα (Ιωαννίνων, Χίου, Κερκύρας, Παξών, Πάρου, Ιθάκης). Επίσης, ο πρώτος καθηγητής μαθηματικών στο Στρατιωτικό Σχολείο του Ναυπλίου, ο Δημήτριος Δεσποτόπουλος, μαθήτευσε στην Ιόνιο Ακαδημία.
Ο υπεύθυνος για θέματα παιδείας καθηγητής Γκ. φον Μάουερ, μέλος της βαυαρικής αντιβασιλείας, επιχείρησε να εγκαθιδρύσει εκπαιδευτικό σύστημα στην Ελλάδα, όμως κανένα από τα μέλη της επιτροπής που συστάθηκε το 1833 δεν είχε εντρυφήσει στις θετικές επιστήμες. Το σχέδιο του Mάουερ δεν θα πραγματοποιούνταν, καθώς το 1834 ανακλήθηκε και επέστρεψε στο Μόναχο. Τελικά, έπειτα από πολλές αναβολές, με τα βασιλικά διατάγματα της 14ης και 26ης Απριλίου 1837 ιδρύθηκε το Οθωνικό Πανεπιστήμιο. Τα διατάγματα των διορισμών των πρώτων καθηγητών, οι αμοιβές τους, τα προγράμματα σπουδών κοσμούν το τρίτο κεφάλαιο. Επίσης η συγγραφέας αναφέρεται στους πρώτους καθηγητές μαθηματικών οι οποίοι σπούδασαν στο εξωτερικό, όπως ο Κωνσταντίνος Νέγρης στην παρισινή Πολυτεχνική Σχολή, ο Γεώργιος Βούρης στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης, ο Βασίλειος Λάκων στη Σορβόννη και ο Νικόλαος Νικολαΐδης στη Σορβόννη και στη Σχολή Γεφυρών και Οδοστρωμάτων. Ο καθένας από αυτούς προσπάθησε να ανυψώσει το επίπεδο των μαθηματικών, παρά την έλλειψη κατάλληλων εγχειριδίων στα ελληνικά, εκτός φυσικά από τις πρόσφατες μεταφράσεις του Καραντινού. Ωστόσο, πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι το Οθωνικό Πανεπιστήμιο ιδρύθηκε ακολουθώντας το ordo philosophicus, έτσι η Φυσικομαθηματική Σχολή απέκτησε την αυτονομία της μόλις το 1904 (κεφ. 3ο).
Ο Κυπάρισσος Στέφανος, όπως και ο αδελφός του Κλων, ο οποίος εισήγαγε την επιστήμη της ανθρωπολογίας στην Ελλάδα, είχαν την τύχη να διαπαιδαγωγηθούν από τον λόγιο και γλωσσομαθή πατέρα τους, τον ελληνοδιδάσκαλο Στέφανο Γρηγορίου Στεφάνου (1823-1875). Έτσι, μετά τις σπουδές τους στο ονομαστό γυμνάσιο της Ερμούπολης, απ’ όπου αποφοίτησαν σημαντικές προσωπικότητες όπως οι: Ελ. Βενιζέλος, Α. Συγγρός, Γ. Χαλεπάς, Κ. Βολανάκης, Γ. Χατζιδάκις κ.α., ο Κλων γράφτηκε στην Iατρική Σχολή και ο Κυπάρισσος στο φυσικομαθηματικό τμήμα της Φιλοσοφικής Σχολής. Στα φοιτητικά του χρόνια, ο Κυπάρισσος Στέφανος θα διακρινόταν, επειδή με την ευχέρεια και τη δυνατότητα που είχε δεν περιοριζόταν μόνο στις πανεπιστημιακές παραδόσεις, αλλά μελετούσε και ξενόγλωσσες πραγματείες. Γι’ αυτό και ο καθηγητής του Ν. Νικολαΐδης (1840-1889), τον οποίον αργότερα θα διαδεχόταν, θα αποκάλυπτε ότι ένας μονάχα φοιτητής του τον κατανοούσε και αυτός ήταν ο Κυπάρισσος. Τον Ιούνιο 1878, αρίστευσε στην «επί τη διδακτορία της φιλοσοφίας του μαθηματικού τμήματος» εξεταζόμενος στα μαθήματα: φιλοσοφία, γενική ιστορία, πειραματική φυσική, άλγεβρα, διαφορικό και ολοκληρωτικό λογισμό, αναλυτική γεωμετρία, μηχανική, αστρονομία. Καθώς μόλις το 1882 θεσπίστηκε η υποχρεωτική δημοσίευση των διατριβών, δεν γνωρίζουμε τίποτα για τη δική του διδακτορική διατριβή. Πάντως, αναχώρησε για το Παρίσι με τον τίτλο του διδάκτορα (κεφ. 4ο).
W. T. & F. Gowland
Νεανική φωτογραφία του Κυπάρισσου Στέφανου στο Παρίσι. Από το βιβλίο του Reinhard Bölling, Das Fotoalbum für Weierstraß, Friedr. Vieweg & Sohn, Braunschweig/Wiesbaden, 1994.
Στο Παρίσι
Στο 5ο κεφάλαιο εξετάζεται η κατάσταση των μαθηματικών στη Γαλλία, καθώς μετά την ήττα του 1870 οι γάλλοι επιστήμονες κατανοούσαν ότι η γερμανική επιστήμη βοήθησε τους αντιπάλους τους να κερδίσουν τον πόλεμο. Γι’ αυτό, το 1872, ίδρυσαν τη Γαλλική Μαθηματική Εταιρεία, καθώς και τον Σύλλογο για την Πρόοδο των Επιστημών (A.F.A.S.), με στόχο τη θεραπεία των επιστημών για το μεγαλείο και την ευημερία της χώρας.
Έτσι, όταν ο Στέφανος έφτασε στο Παρίσι το φθινόπωρο του 1878, βρήκε τη Γαλλία να διακατέχεται από την ιδεολογία της εθνικής υπερηφάνειας. Στη συνεδρίαση της Μαθηματικής Εταιρείας της 14ης Φεβρουαρίου 1879, παρουσίασε την πρώτη του ανακοίνωση σχετικά με μια αξιοσημείωτη ιδιότητα των ασύμμετρων. Στην επόμενη συνεδρίαση, στις 28 Φεβρουαρίου 1879, ο Στέφανος εξελέγη μέλος της Εταιρείας, με σύσταση των Χάλφεν και Λαγκέρ. Ώς τον Ιούλιο του ίδιου έτους, παρουσίασε έξι ανακοινώσεις και έτσι μπόρεσε να καθιερωθεί στον κλάδο. Μεταξύ αυτών, αξιοσημείωτη παραμένει η εργασία του για το Σύστημα των Τριών Τετραέδρων, στην οποία εισάγει τον όρο (desmique) δεσμικό, από την ελληνική λέξη δέσμη.
Κατά τη διάρκεια του ακαδημαϊκού έτους 1880-1881, υπό την προεδρία του Λαγκέρ, ο Στέφανος ανέλαβε διοικητικά καθήκοντα στη Γαλλική Μαθηματική Εταιρεία όπου διορίστηκε αρχειοθέτης της. Από αυτή τη θέση, προσπάθησε να αναπτύξει επιστημονικές σχέσεις, καθώς και ανταλλαγές με το επίσημο όργανο της Εταιρείας, το Δελτίο των Μαθηματικών Επιστημών, με άλλα γνωστά μαθηματικά περιοδικά. Στις πρώτες του επιστολές προς τους Κλάιν και Μίτταγ-Λέφφλερ, πρότεινε τακτική ανταλλαγή μεταξύ του περιοδικού της Μαθηματικής Εταιρείας και των περιοδικών Μαθηματικά Χρονικά (Mathematische Annalen) και Μαθηματικά Πεπραγμένα (Acta Mathematica). Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο Παρίσι, οι ανακοινώσεις του παρουσιάζονταν κυρίως από τον Ζορντάν στην Παρισινή Ακαδημία Επιστημών, ενώ δημοσιεύονταν και πολλές εργασίες του στο Δελτίο της Γαλλικής Μαθηματικής Εταιρείας. Παράλληλα ετοίμαζε την κρατική διδακτορική του διατριβή με επιβλέποντα τον Κ. Ερμίτ.
Από τη θέση του αρχειοθέτη, ο Κυπάρισσος Στέφανος αλληλογραφούσε με τον Φέλιξ Κλάιν, όχι μόνο για υπηρεσιακούς λόγους, δηλαδή για την ανταλλαγή του Δελτίου της Γαλλικής Μαθηματικής Εταιρείας με το σημαντικό γερμανικό περιοδικό Μαθηματικά Χρονικά. Ο γερμανός μαθηματικός, γνώστης της ελληνικής γλώσσας και σθεναρός θαυμαστής του αρχαιοελληνικού πολιτισμού, στο πρόσωπο του Στέφανου ανακάλυπτε όχι μόνο έναν ικανό μαθηματικό αλλά και τον εκπρόσωπο της χώρας με μακραίωνη και εμβληματική ιστορία. Στο 6ο και στο 7ο κεφάλαιο παρουσιάζεται λεπτομερειακά η σχέση του Φ. Κλάιν μαζί του, καθώς και η ανεπιτυχής προσπάθεια του έλληνα μαθηματικού να μεταφράσει στα γαλλικά το Πρόγραμμα του Ερλάνγκεν. Στην ανέκδοτη επιστολή της 29ης Σεπτεμβρίου 1883 προς τον Κλάιν, ο Στέφανος αποκαλύπτει την προθυμία του να συνεργασθεί μαζί του προκειμένου να μεταφράσει και να εμπλουτίσει τη σημαντική αυτή μελέτη του με προσθήκες και σημειώσεις, καθιστώντας τη πιο προσιτή. Δύο χρόνια μετά τη σύσταση και την παράκληση του Α. Πουανκαρέ προς τον σουηδό μαθηματικό, ο διάσημος γερμανός συνάδελφός τους αναγκάζεται πια ο ίδιος να αποστείλει επιστολή στον Μίτταγ-Λέφφλερ επιχειρώντας να τον μεταπείσει ώστε να επανεξετάσει την απορριπτική απόφασή του και να μπορέσει να δημοσιευθεί η μετάφραση του Προγράμματος του Ερλάνγκεν από τον Στέφανο στο φημισμένο περιοδικό του Μαθηματικά Πεπραγμένα. Τελικά, ο σουηδός μαθηματικός, παρ’ όλα αυτά τα διαβήματα, παρέμεινε ανένδοτος και η «απάντηση» του Κλάιν ήταν να μη δημοσιεύσει ποτέ καμία του εργασία σ’ αυτό το περιοδικό. Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάζονται τα χειρόγραφα των ιδιόχειρων επιστολών του Στέφανου, τα οποία η συγγραφέας αναζήτησε στα αρχεία του Πανεπιστημίου της Γοττίγγης.
Στα φοιτητικά του χρόνια, ο Κυπάρισσος Στέφανος είχε την τύχη, τον Φεβρουάριο του 1877 στην Αθήνα, να γνωριστεί με τον άγγλο γεωμέτρη Τόμας Άρτσερ Χερστ, ο οποίος από τότε παρέμεινε ο προστάτης του και ο μέντοράς του σε όλη του τη ζωή. Στο 7ο κεφάλαιο παρουσιάζονται επίσης οι ανέκδοτες επιστολές του Στέφανου προς τον άγγλο μαθηματικό, όπου απεικονίζονται το ενδιαφέρον του Χερστ για τον προστατευόμενό του καθώς και το πάθος του Στέφανου για τις αναζητήσεις του στη γεωμετρία.
Συνομιλητής σπουδαίων μαθηματικών
Στο 9ο κεφάλαιο αποκαλύπτεται η άγνωστη επίσκεψη στην Αθήνα του Μίτταγ-Λέφφλερ. Ο Στέφανος ξεπέρασε την πικρία του για την άρνησή του και, όταν το 1897 η διεθνής μαθηματική κοινότητα τίμησε τον σουηδό μαθηματικό για τον 20ό τόμο του περιοδικού του, ο Στέφανος υπέγραψε μια επιστολή προς τιμήν του, μαζί με τους K. Βάιερστρας, Τζ. Συλβέστερ, Κ. Ερμίτ, Κ. Ζορντάν, Γκ. Νταρμπού, Α. Πουανκαρέ, E. Πικάρ, Λ. Κρεμόνα, A. Mάρκοφ και άλλους.
Ο σουηδός μαθηματικός επισκέφθηκε την Αθήνα τον Μάρτιο του 1900 και ο Στέφανος κατέβαλε κάθε δυνατή προσπάθεια για να τιμήσει τον διάσημο ακαδημαϊκό μέσω τελετών και κοινωνικών εκδηλώσεων. Κατά τη διάρκεια της επίσκεψης του Μίτταγ-Λέφφλερ στην Αθήνα, ο Στέφανος τον δεξιώθηκε παρουσιάζοντας τον σουηδό καθηγητή και τη σύζυγό του σε έλληνες διανοούμενους – μεταξύ άλλων στον Δ. Βικέλα, τον Ι. Χατζιδάκι, τον Π. Πετροπαπαδάκη και τη Σοφία Σλήμαν.
Ο σημαντικός ιταλός γεωμέτρης, αλλά και μηχανικός Λουίτζι Κρεμόνα (1830-1903), με έρευνές του έκλεισε την εποχή της προβολικής γεωμετρίας και άνοιξε την εποχή της αλγεβρικής γεωμετρίας, δημιουργώντας δική του Σχολή. Ο Στέφανος, ο οποίος εργαζόταν στους αμφίρρητους μετασχηματισμούς, έστειλε στον ιταλό καθηγητή την εργασία του για τη θεωρία των συζυγών αλλά και για τα δεσμικά συστήματα τριών τετραέδρων. Στην επιστολή του Στέφανου προς τον Κρεμόνα, η οποία δημοσιεύεται στα Άπαντα του σημαντικού ιταλού μαθηματικού, και της οποίας παρουσιάζει το χειρόγραφο η συγγραφέας, ο νεαρός έλληνας μαθηματικός αναλύει στον μεγάλο ιταλό γεωμέτρη την εργασία του για τα Δεσμικά Συστήματα Τριών Τετραέδρων, υποσχόμενος ότι αργότερα θα συνεχίσει τις έρευνές του (10ο κεφάλαιο).
Το 11ο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στην ίδρυση του Μαθηματικού Κύκλου του Παλέρμο, που αποτέλεσε την πρώτη διεθνή Μαθηματική Εταιρεία, και στη φιλία του Στέφανου με τον ιδρυτή του, τον σικελό αριστοκράτη Γκ. B. Γκούτσια. Η πολυετής αρχειακή έρευνα της Χριστίνας Φίλη στα αρχεία του Μαθηματικού Κύκλου του Παλέρμο φέρνει στο φως σημαντικά ανέκδοτα ντοκουμέντα, τόσο για τον Στέφανο όσο και για πολλούς έλληνες μαθηματικούς όπως για τους Ρεμούνδο, Χατζιδάκι, Βαρόπουλο και Καραθεοδωρή.
Ο Φ. Λίντεμαν, ο επονομαζόμενος νικητής του π, αφού τo 1882 θα απεδείκνυε ότι ο π είναι υπερβατικός αριθμός και θα σταματούσε οριστικά όλες τις απόπειρες τετραγωνισμού του κύκλου, απέκτησε παγκόσμια φήμη, εξετίμησε τις έρευνες του Στέφανου και γι’ αυτό αναφέρεται στη σημαντική μελέτη του για τα συνδεδεμένα συζυγή. Στην ανέκδοτη επιστολή του Κυπάρισσου Στέφανου την οποία ανακάλυψε η συγγραφέας στα αρχεία του Πανεπιστημίου του Φράιμπουργκ, αφού εκφράζει την ευγνωμοσύνη του προς τον διάσημο μαθηματικό για την αποστολή των δημοσιευμάτων του, περιγράφει τις πρόσφατες δικές του εργασίες,στις οποίες αργότερα θα αναφερόταν ο Λίντεμαν (κεφ. 12ο).
Ο Χ. Α. Σβαρτς (1843-1921), μαθητής του μεγάλου μαθηματικού Κ. Βάιερστρας και καθηγητής του Πανεπιστημίου της Γοττίγγης, επισκέφτηκε το Παρίσι το 1883. Σε μια από τις επισκέψεις του στην Ακαδημία Επιστημών, γνωρίστηκε με τον σημαντικό γάλλο μαθηματικό Κ. Ζορντάν (1838-1922) και, για πρώτη φορά, συναντήθηκε με τον Κυπάρισσο Στέφανο. Από τις επόμενες συναντήσεις τους θα διασωζόταν το ιδιόχειρο σημείωμά του αναφορικά με τους υπερμιγαδικούς αριθμούς, το οποίο διαφύλαξε ο γερμανός μαθηματικός και σήμερα βρίσκεται στα αρχεία του Πανεπιστημίου του Βερολίνου (κεφ. 13ο).
Στο 14ο κεφάλαιο περιγράφεται η συνάντηση του Τσεμπυτσέφ με τον Στέφανο κατά τη διάρκεια του Συνεδρίου της A.F.A.S. (23-30 Αυγούστου 1882) στην πόλη Λα Ροσέλ. Ο ρώσος μαθηματικός, μέλος της Αυτοκρατορικής Ακαδημίας Επιστημών της Πετρούπολης και αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Επιστημών του Παρισιού, ήταν ο επίτιμος πρόεδρος του Μαθηματικού Τμήματος, ενώ ο νεαρός έλληνας μαθηματικός ήταν ο γραμματέας. Κατά τη διάρκεια αυτού του συνεδρίου, ο Στέφανος, μελετώντας την εργασία του ρώσου ακαδημαϊκού για τα παραλληλόγραμμα, παρουσίασε την ανακοίνωσή του στην Ακαδημία Επιστημών του Παρισιού τον Νοέμβριο του ίδιου έτους. Η ανακοίνωση του Στέφανου, με τίτλο Σχετικά με τις μετρικές και κινηματικές ιδιότητες ενός είδους συζυγούς τετράπλευρου, επεκτείνει την αρχική μελέτη του Tσεμπυτσέφ του 1881.
Επιστροφή στην Ελλάδα
Όταν τον Ιούλιο του 1884 ο Κυπάρισσος Στέφανος, μόλις 27 ετών, υποστήριζε την κρατική διδακτορική του διατριβή, είχε ήδη κερδίσει την εκτίμηση και την αποδοχή σπουδαίων μαθηματικών. Αν και είχε προτάσεις να παραμείνει και να εργασθεί εκεί, επιθυμούσε να επιστρέψει στην πατρίδα του για να συμβάλει στην ανύψωση του πνευματικού επιπέδου στη χώρα του, κάτι το οποίο πέτυχε με τις ποικιλόμορφες δραστηριότητές του, καθώς και με τη διδασκαλία του, μεταφέροντας τις σύγχρονες μαθηματικές θεωρίες. Τότε όμως άρχισε και μια υπεράνθρωπη προσπάθεια προκειμένου να υπερνικηθεί η αργόσυρτη γραφειοκρατία. Στα αρχεία του λόγιου και πολιτικού Στέφανου Δραγούμη διασώζεται η επιστολή του Κλων, αδελφού του Στέφανου, με την οποία του ζητούσε να κινηθούν τα νήματα της γραφειοκρατίας ώστε η Φιλοσοφική Σχολή να υποδείξει τους υποψηφίους για την πλήρωση των κενών εδρών. Ο νεαρός διδάκτορας ενεργούσε με ανάλογο τρόπο, ζητώντας συστατικές επιστολές. Ο Χέρστ απέστειλε συστατική επιστολή για τον Στέφανο, εξυμνώντας τα επιτεύγματά του στα μαθηματικά. Επίσης ο Κλάιν έστειλε τη δική του συστατική επιστολή, για την εύρεση της οποίας η αρχειακή έρευνα στάθηκε άκαρπη. Στις 5 Οκτωβρίου 1884 εξελέγη ομόφωνα επιτίμιος καθηγητής στην Έδρα Γεωμετρίας και Άλγεβρας. Λίγους μήνες αργότερα, ωστόσο, απολύθηκε (τον Μάιο του 1885), εξαιτίας ενός καινούργιου νόμου που καταργούσε τις θέσεις των επιτιμίων. Η κατάργηση αυτή ήταν μόνο προσωρινή, διότι τον Οκτώβριο της ίδιας χρονιάς επέστρεψε στα καθήκοντά του ως έκτακτος καθηγητής, αφιερώνοντας τη ζωή του στην έρευνα και τη διδασκαλία. Μόλις το 1890 απέκτησε τον ποθητό τίτλο του τακτικού καθηγητή (κεφ. 17ο).
Αν και το σχέδιο του Μάουερ προέβλεπε την ίδρυση Ακαδημίας, στην Ελλάδα εκείνης της εποχής δεν υπήρχε ούτε Ακαδημία ούτε κάποια επιστημονική Εταιρεία εκτός από την Αρχαιολογική (1837), τον Φιλολογικό Σύλλογο Παρνασσός (1865) και τον Σύλλογο προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων (1869). Η απουσία κάποιου επιστημονικού κέντρου κρατούσε την Ελλάδα σε απομόνωση και επιβράδυνε την επιστημονική της πρόοδο. Η ίδρυση της Επιστημονικής Εταιρείας (1888) που θα κάλυπτε αυτό το κενό περιγράφεται στο δέκατο έκτο κεφάλαιο. καθώς για τριάντα εννέα χρόνια λειτούργησε ως υποκατάστατο της Ακαδημίας, η οποία θα ιδρυόταν δεκαετίες αργότερα. Ο Στέφανος και άλλοι καθηγητές πανεπιστημίου ανέλαβαν πρωτοβουλίες για την ίδρυση αυτής της Εταιρείας. Το επίσημο όργανό της, η Αθηνά, κατέστη το μοναδικό επιστημονικό περιοδικό εκείνης της εποχής, στο οποίο ο Ι. Χατζιδάκις και ο χαρισματικός γιος του Νικόλαος παρουσίαζαν άρθρα τους αφιερωμένα κυρίως στη διαφορική γεωμετρία (κεφ. 16ο).
Ως καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, ο Κυπάρισσος Στέφανος ανέπτυξε αμφίδρομη σχέση με τους φοιτητές του αναπτύσσοντας τον διάλογο, καθιέρωσε μαθηματικά προγράμματα σπουδών και, ως πρόεδρος του Συλλόγου Ελλήνων Φοιτητών, βοήθησε δίδοντας πολυάριθμες συμπληρωματικές διαλέξεις (κεφ. 17ο).
Το 18ο κεφάλαιο αναφέρεται στην ανάπτυξη της αστρονομίας στην Ελλάδα με την πολυπρισματική μορφή του Δημητρίου Κοκκίδη και στις αντιρρήσεις του Στέφανου προκειμένου ο τότε διευθυντής του Αστεροσκοπείου, Δημήτριος Αιγινήτης, να πληρώσει τη χηρεύουσα έδρα της αστρονομίας. Ο Αιγινήτης όμως είχε δώσει αρκετά εχέγγυα για τις δυνατότητές του κατά τη διάρκεια των μεταδιδακτορικών σπουδών του στο Αστεροσκοπείο του Παρισιού, της Μεντόν και της Νίκαιας. Η Χριστίνα Φίλη, με τις έρευνές της στο παρισινό Αστεροσκοπείο, εμπλουτίζει το κεφάλαιο με ανέκδοτες επιστολές του Δ. Αιγινήτη, όπως π.χ. στον διευθυντή του παρισινού Αστεροσκοπείου. Το τελευταίο μέρος του κεφαλαίου περιγράφει την επιτυχημένη σταδιοδρομία του Αιγινήτη καθώς και το μεγάλο του επίτευγμα: την ίδρυση της Ακαδημίας Αθηνών το 1926.
Στο 19ο κεφάλαιο παρουσιάζεται το έργο του εκκεντρικού έλληνα μαθηματικού Αθανασίου Καραγιαννίδη, ο οποίος το 1893 δημοσίευσε έναν λίβελλο στο Βερολίνο, με τον οποίο αρνούνταν την ύπαρξη της μη Ευκλείδειας Γεωμετρίας. Η ολιγοσέλιδη αυτή μελέτη του ακύρωσε κάθε πιθανότητα να πραγματοποιήσει τη φιλοδοξία του και να εκλεγεί καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Με την έναρξη του ελληνοτουρκικού πολέμου το 1897, ο Κυπάρισσος Στέφανος απέστειλε μια επιστολή στον Κλάιν, κραυγή αγωνίας, με την οποία ζητούσε τη βοήθειά του προκειμένου να κινητοποιηθούν οι γερμανοί μαθηματικοί και να υποστηρίξουν τους «πολιτισμένους Έλληνες που πολεμούσαν τους βάρβαρους Ανατολίτες» (κεφ. 20ό).
Το 21ο κεφάλαιο, με το οποίο αρχίζει ο δεύτερος τόμος, είναι αφιερωμένο στον χαρισματικό νεαρό μαθηματικό Νικόλαο Χατζιδάκι, ο οποίος είχε την ευκαιρία να παρακολουθήσει τα μαθήματα των Νταρμπού, Πουανκαρέ και Πικάρ στο Παρίσι (1896-98), καθώς και των Χίλμπερτ και Κλάιν στο Πανεπιστήμιο της Γοττίγγης (1899), καθώς και το σεμινάριο του Σβαρτς στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου (1900). Η εκλογή του στην κενή τακτική έδρα της Ανάλυσης αντιμετώπισε αρκετά εμπόδια, επειδή ο Στέφανος τον θεωρούσε πολύ νέο και όχι αρκετά ώριμο για να τη διεκδικήσει. Αλλά η επιτυχημένη σταδιοδρομία του Ν. Χατζιδάκι ως καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Αθηνών αναίρεσε όλες αυτές τις αντιρρήσεις. Πρέπει να τονιστεί ότι ήταν ο πρώτος που εισήγαγε το θεσμό των σεμιναρίων στην Ελλάδα, καθώς και το μάθημα της ιστορίας των μαθηματικών. Μετά τον θάνατο του Στέφανου, το 1918, οι συνάδελφοί του στο Πανεπιστήμιο και αρκετοί καθηγητές της Μέσης Εκπαίδευσης ίδρυσαν την Ελληνική Μαθηματική Εταιρεία και εξέλεξαν τον Ν. Χατζιδάκι πρώτο πρόεδρό της.
Ο Κυπάρισσος Στέφανος πίστευε ότι οι πανεπιστημιακές σπουδές δεν έπρεπε να αποτελούν μονόδρομο. Γι’ αυτό το λόγο εισήγε και τις εμπορικές σπουδές στην Ελλάδα. Σε μια ανέκδοτη επιστολή του προς τον Φρ. Ἐνγκελ, ζητά την υποστήριξη στον χαρισματικό του φοιτητή, Επαμεινώνδα Παπαστράτο. Ο Παπαστράτος, ως υπότροφος της ελληνικής κυβέρνησης, φοίτησε τέσσερα χρόνια στην Ανωτέρα Εμπορική Σχολή της Λειψίας, όπου μεταξύ άλλων είχε την τύχη να παρακολουθήσει μαθήματα του Φ. Χάουσντορφ για Εμπορική και Πολιτική Αριθμητική, καθώς και Αριθμητική του Τραπεζικού Κλάδου. Με την επιστροφή του στην Ελλάδα, ο Παπαστράτος δίδαξε εμπορικά μαθηματικά (τα οποία δυστυχώς δεν διασώθηκαν) στην πρώτη Δημόσια Εμπορική Σχολή, που δημιουργήθηκε με την οικονομική υποστήριξη του Στέφανου. Το κεφάλαιο αυτό (22ό) εμπλουτίζεται με την ιδιόχειρη επιστολή του Κυπάρισσου Στέφανου προς τον ΄Ενγκελ, καθώς και με τον φάκελο του έλληνα φοιτητή τον οποίον η συγγραφέας ανακάλυψε στα αρχεία του Πανεπιστημίου της Λειψίας.
Αναζητώντας το εύρος των επιστημονικών επαφών του Κ.Σ. στα αρχεία του Πανεπιστημίου της Κόιμπρας, η Χριστίνα Φίλη ανέσυρε από τη λήθη τρεις ανέκδοτες επιστολές του Στέφανου προς τον καθηγητή Φ. Κ. Τεσέιρα. Aπ’ αυτές πληροφορούμαστε πως ο πορτογάλος μαθηματικός έστειλε βιβλία του στον έλληνα συνάδελφό του, που μοιράστηκε τις ιδέες του με τους μαθητές του, ενώ ο Πορτογάλος είχε αρνηθεί ευγενικά να δημοσιεύσει τις εργασίες του Στέφανου στα περιοδικά που είχε ιδρύσει (κεφ. 23ο).
Πρώτα η Ελλάδα
Απομονωμένος στην Αθήνα, ο Κυπάρισσος Στέφανος προσπαθούσε να είναι όσο το δυνατόν πιο ενημερωμένος για τα καινούργια μαθηματικά επιτεύγματα. Αυτή η τάση του τεκμηριώνεται στις ανέκδοτες επιστολές προς τους προέδρους της Γερμανικής Μαθηματικής Ένωσης, Χίλμπερτ και Νέτερ, το 1899 και το 1900, με τις οποίες ανανέωνε τις συνδρομές του για το περιοδικό της Εταιρείας (κεφ. 24ο).
Στο 25ο κεφάλαιο παρουσιάζεται η αλληλογραφία του Στέφανου με το περιοδικό Ο Διαμεσολαβητής των μαθηματικών (L'Intermédiaire des Mathématiciens), που είχε ιδρυθεί το 1894 από τους Λεζάν και Λεμουάν. Μεταξύ άλλων ερωτημάτων του, το ερώτημα σχετικά με την Κινητικότητα των Πολυέδρων ενέπνευσε τον Μπρικάρ να παρουσιάσει μια εργασία το 1897. Αργότερα, με το ίδιο θέμα, θα έδινε διαλέξεις ο Λεμπέγκ στο Κολλέγιο της Γαλλίας κατά τη διάρκεια του ακαδημαϊκού έτους 1938-1939. Τελικά, τη λύση του προβλήματος του Στέφανου θα έδινε το 1947 ο νεαρός έλληνας μαθηματικός Π. Λαδόπουλος στη διατριβή του.
Χάρη στην πρωτοβουλία του Α. Πουανκαρέ, με τον οποίον ο Στέφανος συνδεόταν φιλικά, η δημιουργία του Βιβλιογραφικού καταλόγου για τα Μαθηματικά (Répertoire Bibliographique des Sciences Mathématiques) έδωσε τη δυνατότητα στους ερευνητές να γνωρίζουν τα επιτεύγματα των συναδέλφων τους από όλες τις ευρωπαϊκές χώρες. Ανεξάρτητα από τη θέλησή του, ως μέλος αυτής της Διεθνούς Επιτροπής, ο Στέφανος δεν μπόρεσε να εκπληρώσει την αποστολή του, καθώς στην Ελλάδα εκείνης της εποχής δεν υπήρχαν περιοδικά αφιερωμένα αποκλειστικά στις μαθηματικές επιστήμες (κεφ. 26ο).
Αντιλαμβανόμενος την υστέρηση της πατρίδας του στη βιομηχανία και στη βιοτεχνία, ο Κυπάρισσος Στέφανος θυσίασε τις έρευνές του και, με αίσθημα φιλοπατρίας, το 1892, πρωτοστάτησε στην ίδρυση της Βιοτεχνικής Εταιρείας, της οποίας υπήρξε γενικός γραμματέας, προκειμένου να αναζωογονηθεί η εθνική βιοτεχνία και να αναβαθμισθούν οι χειρώνακτες εργάτες σε άξιους τεχνίτες στην επιπλοποιία, στο σχεδιασμό κοσμημάτων, στην ξυλογλυπτική κ.α. Η κοινωνική αυτή προσφορά του Στέφανου, ο οποίος μερίμνησε και με όλες του τις δυνάμεις στήριξε με πολλές εκθέσεις στην Ελλάδα και στο Παρίσι (ιδίως στην Παγκόσμια Έκθεση του 1900) την τεχνική, αισθητική και ηθική αγωγή του τεχνίτη, τον καθιστούν εισηγητή της επαγγελματικής εκπαίδευσης στην χώρα μας (κεφ. 27ο).
Γιος ελληνοδιδασκάλου από την παιδική του ηλικία, θυμόταν τις δυσκολίες που αντιμετώπιζαν οι εκπαιδευτικοί, τόσο στην πρωτοβάθμια όσο και στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Όταν, το 1900, ανέλαβε την προεδρία του Συλλόγου τους άσκησε όλη του επιρροή και, τελικά, το 1905, πέτυχε οι λειτουργοί της εκπαίδευσης («το άλας της γης», όπως τους αποκαλούσε) να μονιμοποιηθούν. Ώς τότε βρίσκονταν στο έλεος των πολιτικών κομμάτων που τους προσελάμβαναν και τους απέλυαν κατά βούληση – γι’ αυτό και ονομάζονταν «παυσανίες». Σε όλη τη διάρκεια της θητείας του ως προέδρου, ο Στέφανος προσπάθησε να εμπλουτίσει τη μαθηματική εκπαίδευση και, με τα άρθρα του στο όργανο του Συλλόγου, το Διδασκαλικόν Δελτίον, πληροφορούσε τους έλληνες εκπαιδευτικούς για τα διάφορα επιτεύγματα στον εκπαιδευτικό χώρο, καθώς με την υποστήριξη του Φ. Κλάιν, εκπροσωπούσε την Ελλάδα στην Διεθνή Επιτροπή για τη Διδασκαλία των Μαθηματικών (κεφ. 28ο).
Ο πλούσιος έμπορος Ι. Δομπόλης, ο οποίος ευδοκίμησε στην Αγία Πετρούπολη, με τη διαθήκη του επιθυμούσε να δημιουργηθεί ένα δεύτερο Πανεπιστήμιο στην Ελλάδα στις αρχές του 20ού αιώνα, που θα έφερε το όνομα του Ιωάννη Καποδίστρια. Ο πρώην μαθητής του Στέφανου, και μετέπειτα σημαντικός συγγραφέας, Γρηγόριος Ξενόπουλος, παρουσίασε τις απόψεις της ελληνικής ελίτ από τις σελίδες του περιοδικού Παναθήναια σχετικά με την ίδρυση αυτού του δεύτερου πανεπιστημίου, το οποίο τελικά δεν ιδρύθηκε ποτέ, καθώς το Πανεπιστήμιο διχοτομήθηκε σε Εθνικό και Καποδιστριακό.
Ο Στέφανος, στην «απάντησή» του της 31ης Δεκεμβρίου 1904, δεν έδωσε πολλές λεπτομέρειες για την ίδρυσή του, καθώς εστίασε το όλο εγχείρημα στην αξία των θετικών επιστημών ως τον πιο αποτελεσματικό βραχίονα ανάπτυξης κάθε κράτους. Το άρθρο του αυτό στο περιοδικό Παναθήναια, με τίτλο «Η Επιστήμη ως όρος εθνικής προόδου», βρέθηκε από τη Χριστίνα Φίλη στα αρχεία Ζέλιγκμαν στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια της Νέας Υόρκης. Ο Στέφανος, που είχε διαβάσει την πραγματεία του Περί της Οικονομικής Ερμηνείας της Ιστορίας, έστειλε το άρθρο του στον καθηγητή Ζέλιγκμαν, στην προσπάθειά του να διαδώσει τις ιδέες του σχετικά με τη σημασία της επιστήμης (κεφ. 29ο).
Ο Κυπάρισσος Στέφανος ήταν ο πρώτος Έλληνας που εξελέγη μέλος της Αμερικανικής Μαθηματικής Εταιρείας το 1906. Η γνωριμία του με τον σημαντικό αμερικανό μαθηματικό και παιδαγωγό Ντ. E. Σμιτ, ο οποίος αφιέρωσε τη ζωή του στη βελτίωση της διδασκαλίας των μαθηματικών στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, απεικονίζεται στο 30ό κεφάλαιο, ενώ τα τεκμήρια αυτής της γνωριμίας καθώς και της επιθυμίας του να φιλοξενήσει το 1916 η Αθήνα το επόμενο Διεθνές Συνέδριο των μαθηματικών ανακάλυψε η συγγραφέας στα αρχεία Σμιτ στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια (κεφ. 30ό).
Ένας παλαιός φοιτητής του Στέφανου, ο Θρασύβουλος Ζωιόπουλος, ο οποίος αργότερα ευδοκίμησε ως λογοτέχνης με το φιλολογικό του ψευδώνυμο Στέφανος Δάφνης, συμπεριέλαβε στα απομνημονεύματά του την περιγραφή ενός σημαντικού γεγονότος που έλαβε χώρα τον Νοέμβριο του 1901. Αφορούσε την παράσταση της Ορέστειας του Αισχύλου στο Βασιλικό Θέατρο, η οποία είχε μεταφραστεί στη δημοτική. Σύμφωνα με την αφήγηση του Δάφνη, ο Στέφανος απείχε από τις έντονες κομματικές διαμάχες για την καθαρεύουσα που προέρχονταν κυρίως από τον Γ. Μυστριώτη, όμως παρέδωσε το μάθημά του στα υπόγεια του Χημείου και, όπως διέσωσε ο φοιτητής του, προέβλεψε τη μελλοντική επικράτηση της δημοτικής (κεφ. 31ο).
Η ανάγκη θέσπισης τεχνικής παιδείας αναδύθηκε επιτακτική για το νεοσύστατο ελληνικό κράτος και ο βαυαρός λοχαγός Φ. φον Ζέντνερ (1777-1847), το 1837, συνέλαβε την ιδέα της ίδρυσης ενός τεχνικού σχολείου, που θα λειτουργούσε τις Κυριακές και τις εορτές. Αυτό αποτέλεσε το λίκνο του Πολυτεχνείου, που αρχικά επανδρώθηκε από αξιωματικούς του Μηχανικού και αργότερα από καθηγητές του Πανεπιστημίου. Η συγγραφέας παρουσιάζει τους πρώτους καθηγητές μαθηματικών, τη συμβολή του Στέφανου στη διδασκαλία των μαθηματικών, καθώς και την ενεργό συμμετοχή του στον Ελληνικό Πολυτεχνικό Σύλλογο, δημιούργημα του γενικού επιθεωρητή Δημοσίων Έργων Λεωνίδα Βλάσση (κεφ. 32ο).
Με τις δημοσιεύσεις του και με τη συνεχή παρουσία στα διεθνή συνέδρια, ο Στέφανος έχει αποκτήσει μεγάλο δίκτυο γνωριμιών. Ένα από αυτά τα ίχνη ανακάλυψε η συγγραφέας στα αρχεία του μεγάλου αλγεβριστή Μαξ Νέτερ, τον οποίον ο Στέφανος ευχαριστεί για την αποστολή κάποιων ανατύπων του (κεφ. 33ο).
Το 1909, ο Κυπάρισσος Στέφανος ανέλαβε την πρυτανεία του Πανεπιστημίου. Την ημέρα της ανάρρησής του εκφώνησε έναν σημαντικό λόγο. Η ομιλία του αυτή, στην έντυπη μορφή της, αποτελεί ένα πλήρες εισαγωγικό μάθημα στην Ιστορία των Επιστημών. Στο τέλος, ο νέος πρύτανης κάλεσε όλες τις δυνάμεις του έθνους σε πανστρατιά για την αναγκαία ανάπτυξη των θετικών επιστημών για την Ελλάδα (κεφ. 34ο).
Επίγονοι και θαυμαστές
Το 35ο κεφάλαιο εξετάζει τη διαδοχή του Στέφανου στο Πολυτεχνείο, μετά την παραίτησή του για λόγους υγείας το 1916, καθώς και τα επιτεύγματα των φοιτητών του Ν. Χατζιδάκι, Γ. Ρεμούνδου και Π. Ζερβού, οι οποίοι ήταν υποψήφιοι για να τον διαδεχθούν. Τα βιογραφικά σημειώματά τους, όπως τα παραθέτει η Χριστίνα Φίλη, αντανακλούσαν τις σπουδές τους στο εξωτερικό, όπου με τις έρευνές τους απέκτησαν σημαντική παρουσία στη διεθνή μαθηματική βιβλιογραφία: οι πολυάριθμες εργασίες του Χατζιδάκι στη Διαφορική Γεωμετρία, οι δημοσιεύσεις του Ρεμούνδου για τα Αλγεβροειδή και την Επέκταση του Θεωρήματος του Πικάρ και η έρευνα του Π. Ζερβού, επικεντρωμένη κυρίως στο Πρόβλημα του Μονζ, θα αποτελούσαν την καινούργια παρακαταθήκη για τις επόμενες γενεές.
Το 36ο κεφάλαιο απεικονίζει τη δύσκολη για την Ελλάδα εποχή 1916-1917, οπότε είχε θεσπιστεί δελτίο άρτου και τροφίμων. Ο Στέφανος, βαριά άρρωστος, προσπάθησε να διασώσει τις αδημοσίευτες μελέτες του, κάτι που δεν έγινε κατορθωτό. Δυστυχώς, ούτε τα χειρόγραφά του ούτε η βιβλιοθήκη του σώθηκαν.
Στα επόμενα κεφάλαια, το 37ο και το 38ο, αναλύεται το μαθηματικό έργο του Στέφανου, τον οποίον ο Κ. Καραθεοδωρή στις Αυτοβιογραφικές του Σημειώσεις χαρακτηρίζει έξοχο έλληνα μαθηματικό, πρώτα με τις ανακοινώσεις του στα πέντε πρώτα Διεθνή Μαθηματικά Συνέδρια (1897-1912) και στη συνέχεια στις εργασίες του, που δημοσιεύθηκαν σε σημαντικά μαθηματικά περιοδικά του εξωτερικού: Πρακτικά της Παρισινής Ακαδημίας Επιστημών, Δελτίο της Γαλλικής Μαθηματικής Εταιρείας, Δελτίο Μαθηματικών και Αστρονομικών Επιστημών, Επιστημονικά Χρονικά της Εκόλ Νορμάλ, Μαθηματικά Χρονικά, Εφημερίδα των Καθαρών και Εφαρμοσμένων Μαθηματικών, Συλλογή των Ξένων Επιστημόνων, κ.ά.
Στο 39ο κεφάλαιο επιχειρείται να ερμηνευθεί η ασυνέχεια στην έρευνα του Στέφανου, ο οποίος για περίπου δέκα χρόνια μετά την εγκατάστασή του στην Αθήνα το 1884, δεν δημοσιεύει – ξαναδημοσίευσε εργασία του το 1894. Δεδομένου ότι η έρευνά του επικεντρώθηκε και στη Θεωρία Αναλλοίωτων, η Χριστίνα Φίλη καταλήγει στο συμπέρασμα ότι αυτή η έλλειψη δημοσιεύσεων οφείλεται στη στροφή που τον ανάγκασαν οι έρευνες του Χίλμπερτ, ο οποίος στα πρώτα του βήματα αναφερόταν στις μελέτες του Στέφανου και το 1888 έδωσε απλούστερα και γενικότερα αποτελέσματα στην ίδια περιοχή.
Στο 40ό κεφάλαιο παρουσιάστηκε η άγνωστη συμμετοχή του Στέφανου στο Πρώτο Διεθνές Φυλετικό Συνέδριο που πραγματοποιήθηκε στο Λονδίνο, τον Αύγουστο του 1911. Ο Στέφανος, πάντα πρωτοπόρος, ακολουθούσε το απόφθεγμα του Τερέντιου: «Είμαι άνθρωπος, τίποτε το ανθρώπινο δεν μου είναι ξένο».
Τα δύο τελευταία κεφάλαια, 41ο και 42ο, περιέχουν γενικές παρατηρήσεις για το ρόλο του Στεφάνου στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα και στην ελληνική κοινωνία. Παρατίθενται επίσης η πλήρης εργογραφία του καθώς και φωτοτυπίες χειρογράφων του.
Αυτή η ογκώδης μονογραφία, η οποία στην έρευνα πεδίου παρουσιάζει συνολικά την έκθεση των παραγόντων που διαμόρφωσαν την ελληνική μαθηματική κοινότητα, περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, ανέκδοτες επιστολές και ταχυδρομικά δελτάρια του Κυπάρισσου Στέφανου προς τους Φ. Κλάιν, Γκ. Μίτταγ-Λέφφλερ, T. A. Χέρστ, Φ. Ένγκελ, Β. Φίντλερ και προς τους Α. Πουανκαρέ, M. Nέτερ και T. Λέβι-Τσιβίτα, καθώς και χειρόγραφα και ανακοινώσεις του στην Ακαδημία Επιστημών του Παρισιού. Επιπλέον, περιέχει έγγραφα από τα Εθνικά Αρχεία της Γαλλίας, το Ινστιτούτο της Γαλλίας, τα Ελληνικά Αρχεία του Κράτους, τα Αρχεία Μίτταγ-Λέφφλερ, Α. Πουανκαρέ και Λ. Κρεμόνα, τα Αρχεία των Πανεπιστημίων Βερολίνου, Γοττίγγης, Λειψίας, Φράιμπουργκ, Κολούμπια, Κόιμπρας, τα Αρχεία του Μαθηματικού Κύκλου του Παλέρμου, του Βασιλικού Ιδρύματος του Λονδίνου, του Παρισινού Αστεροσκοπείου, της Γαλλικής Πολυτεχνικής Σχολής, της Σχολής Γεφυρών και Οδοστρωμάτων, της Γαλλικής Μαθηματικής Εταιρείας και της Εθνικής Βιβλιοθήκης του Ὀσλο, καθώς και αποσπάσματα από τις συνεδριάσεις της Φιλοσοφικής και της Φυσικομαθηματικής Σχολής του ΕΚΠΑ και του ΕΜΠ, τα οποία προσφέρουν σημαντικές πληροφορίες για την ανάπτυξη των μαθηματικών στην Ελλάδα. Αξίζει να σημειώσουμε πως το πλήθος των χειρογράφων, των φωτογραφιών και των απειράριθμων σημειώσεων υπογραμμίζουν την πολύχρονη συστηματική έρευνα της Χριστίνας Φίλη. Το πλουσιότατο αυτό έργο της είναι εργασία αναφοράς, τόσο για τους ιστορικούς των μαθηματικών που πλέον μπορούν να γνωρίσουν πώς αυτή η επιστήμη αναπτύχθηκε στην Ελλάδα ώς περίπου τα μέσα του εικοστού αιώνα, όσο και για τους μελετητές της νεότερης ελληνικής ιστορίας.
