Φέτος συμπληρώνονται 80 χρόνια από την ιστορική Διάσκεψη της Γιάλτας, όπου οι ηγέτες της Μεγάλης Συμμαχίας εναντίον του Άξονα –Φραγκλίνος Ρούσβελτ, Ουίνστον Τσόρτσιλ και Ιωσήφ Στάλιν– διαπραγματεύτηκαν τη μεταπολεμική διεθνή τάξη. Ωστόσο, η τάξη αυτή έχει υποστεί σημαντικούς μετασχηματισμούς, ιδίως μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και την επακόλουθη ευρωατλαντική ενσωμάτωση κρατών που κάποτε είτε ήσαν μέρος της ΕΣΣΔ είτε βρίσκονταν στη σφαίρα επιρροής της. Η προσάρτηση της Κριμαίας το 2014 αποτέλεσε σημείο καμπής για τη διάβρωση του συστήματος Γιάλτας-Πότσνταμ, σηματοδοτώντας την αναβίωση της πολιτικής των Μεγάλων Δυνάμεων και την απόρριψη των μεταπολεμικών κανόνων.
Με αφορμή την επέτειο, ο υπουργός Εξωτερικών της Ουκρανίας, Άντρι Σιμπίχα, έγραψε στο Χ: «Πριν από 80 χρόνια, η μεταπολεμική τάξη και οι σφαίρες επιρροής σφυρηλατήθηκαν στη Γιάλτα. Σήμερα, ο Πούτιν θέλει μια νέα “Γιάλτα”, νέα σύνορα και σφαίρες επιρροής. Για χάρη ενός ασφαλούς κόσμου, οι παράνομες απαιτήσεις του επιτιθέμενου πρέπει να απορριφθούν. Αντ’ αυτού πρέπει να εξαναγκαστεί σε μια δίκαιη ειρήνη».
Ογδόντα χρόνια μετά τη Γιάλτα, ο κόσμος αντιλαμβάνεται την κληρονομιά της Διάσκεψης με θεμελιωδώς διαφορετικούς τρόπους. Για τη Δύση, αντιπροσωπεύει έναν αναγκαίο αλλά λανθασμένο συμβιβασμό που έθεσε τα θεμέλια της διεθνούς συνεργασίας. Για τη Ρωσία, ωστόσο, η Γιάλτα χρησιμεύει ως εργαλείο για τη νομιμοποίηση των νεοϊμπεριαλιστικών φιλοδοξιών της.
Αυτό που ξεκίνησε στη Γιάλτα κατέληξε στην Κριμαία
Η Διάσκεψη της Γιάλτας (4-11 Φεβρουαρίου 1945) και η Διάσκεψη του Πότσνταμ (17 Ιουλίου - 2 Αυγούστου 1945) καθιέρωσαν το γεωπολιτικό πλαίσιο της μεταπολεμικής διεθνούς τάξης. Πρώτον, επισημοποίησαν μια de facto διαίρεση της επιρροής: Η Ανατολική Ευρώπη τέθηκε υπό σοβιετικό έλεγχο, ενώ η Δυτική Ευρώπη ευθυγραμμίστηκε με τις Ηνωμένες Πολιτείες και τους συμμάχους τους. Δεύτερον, οι διασκέψεις έθεσαν τις βάσεις για τη δημιουργία των Ηνωμένων Εθνών ως μηχανισμού συλλογικής ασφάλειας και επίλυσης συγκρούσεων. Τρίτον, δρομολόγησαν τις διαδικασίες αποστρατιωτικοποίησης και αποναζιστικοποίησης – κυρίως, η Γερμανία διαιρέθηκε και αναδιαρθρώθηκε για την αποτροπή μελλοντικών επιθέσεων.
Η σταθερότητα της τάξης της Γιάλτας-Πότσνταμ διαβρώθηκε σταδιακά με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991 διέλυσε τη διπολική παγκόσμια τάξη, αφαιρώντας από τη Μόσχα την κυριαρχία της στην Ανατολική Ευρώπη. Οι πρώην σοβιετικές δημοκρατίες και τα δορυφορικά κράτη επιδίωξαν την ευρωατλαντική ολοκλήρωση, αποδυναμώνοντας περαιτέρω τη μετα-Γιάλτα σφαίρα επιρροής της Ρωσίας.
Μεταξύ 1999 και 2004, το ΝΑΤΟ και η Ευρωπαϊκή Ένωση επεκτάθηκαν σημαντικά, ενσωματώνοντας τα πρώην μέλη του Συμφώνου της Βαρσοβίας και τις πρώην σοβιετικές δημοκρατίες –Εσθονία, Λετονία, Λιθουανία, Πολωνία, Σλοβακία, Σλοβενία, Ουγγαρία και Τσεχική Δημοκρατία– στις δυτικές δομές ασφάλειας και οικονομίας. Η ένταξη αυτών των κρατών στο ΝΑΤΟ και την ΕΕ αποδυνάμωσε αποφασιστικά τη σφαίρα επιρροής της Ρωσίας, αμφισβητώντας τις μετασοβιετικές γεωπολιτικές της φιλοδοξίες.
Το 2008, οι ρωσικές δυνάμεις εισέβαλαν στη Γεωργία με το πρόσχημα της προστασίας των φιλορώσων αυτονομιστών στην περιοχή Τσχινβάλι (που αναφέρεται στα ρωσικά ως Νότια Οσετία) από τον έλεγχο της Τιφλίδας. Αυτή η στρατιωτική επέμβαση αποτελούσε άμεση αμφισβήτηση της μεταψυχροπολεμικής αρχής της κρατικής κυριαρχίας. Στη συνέχεια, το 2014, η Ρωσία προσάρτησε παράνομα την Κριμαία, παραβιάζοντας κατάφωρα τη θεμελιώδη αρχή της εδαφικής ακεραιότητας και σηματοδοτώντας την κατάρρευση της παγκόσμιας συναίνεσης μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Η παράνομη κατάληψη της Κριμαίας και ο επακόλουθος πόλεμος πλήρους κλίμακας κατά της Ουκρανίας κατέρριψαν οριστικά τη συναίνεση των μεγάλων δυνάμεων που είχε σχεδιαστεί για την αποτροπή πολέμων στην Ευρώπη. Τα γεγονότα αυτά αποκάλυψαν επίσης τους περιορισμούς των διεθνών θεσμών, αναδεικνύοντας την αδυναμία των Ηνωμένων Εθνών και των δυτικών δυνάμεων να αποτρέψουν την επιθετικότητα ή να επιβάλουν μια διαρκή και δίκαιη ειρήνη.
Ο ιστορικός αναθεωρητισμός ως πολιτικό εργαλείο
Το ρωσικό κράτος και οι πολιτικές του ελίτ επικαλούνται όλο και περισσότερο την κληρονομιά της Διάσκεψης της Γιάλτας για να δικαιολογήσουν τις σύγχρονες γεωπολιτικές τους φιλοδοξίες. Για παράδειγμα, τον Ιούνιο του 2020, με αφορμή την 75η επέτειο της «Μεγάλης Νίκης» της Σοβιετικής Ένωσης, ο Βλαντιμίρ Πούτιν έγραψε:
Ο ιστορικός αναθεωρητισμός που παρακολουθούμε σήμερα στη Δύση –ιδιαίτερα όσον αφορά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και τις συνέπειές του– είναι επικίνδυνος, διότι διαστρεβλώνει με κυνικό τρόπο τις αρχές της ειρηνικής ανάπτυξης που θεσπίστηκαν το 1945 από τις διασκέψεις της Γιάλτας και του Σαν Φρανσίσκο. Το πρωταρχικό ιστορικό επίτευγμα της Γιάλτας και των άλλων συμφωνιών εκείνης της εποχής ήταν η δημιουργία ενός μηχανισμού που επέτρεπε στις μεγάλες δυνάμεις να επιλύουν τις διαφορές τους στο πλαίσιο της διπλωματίας.
Λιγότερο από δύο χρόνια αφότου επικαλέστηκε το «πλαίσιο της διπλωματίας», ο Πούτιν εξαπέλυσε μια πλήρους κλίμακας εισβολή στην Ουκρανία. Έξι χρόνια πριν, είχε ήδη προσαρτήσει την Κριμαία και είχε πυροδοτήσει έναν πόλεμο στην ανατολική Ουκρανία – γεγονότα που σηματοδότησαν την οριστική κατάρρευση του συστήματος Γιάλτας-Πότσνταμ.
Η ρωσική προπαγάνδα ισχυρίζεται ότι ήταν η Δύση, όχι η Μόσχα, που παραβίασε το «πνεύμα της Γιάλτας» επεκτείνοντας το ΝΑΤΟ και «υπονομεύοντας» την ασφάλεια της Ρωσίας. Σύμφωνα με αυτό το αφήγημα, η Διάσκεψη της Γιάλτας νομιμοποίησε τον έλεγχο της Μόσχας επί των πρώην σοβιετικών δημοκρατιών, ενώ ο εκδημοκρατισμός τους και η δυτική εμπλοκή συνιστούν παράνομη εισβολή. Για παράδειγμα, σε ένα άρθρο σχετικά με την κληρονομιά της διάσκεψης, ο ρώσος υπουργός Εξωτερικών Σεργκέι Λαβρόφ υποστηρίζει ότι η Δύση «πρόδωσε» τις αρχές της Γιάλτας. Υποστηρίζει συγκεκριμένα ότι ο νεοδιορισθείς υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ Μάρκο Ρούμπιο αντιλαμβάνεται τη σύγχρονη παγκόσμια τάξη ως ένα εργαλείο με όπλο τα αμερικανικά συμφέροντα. «Δηλαδή, όχι πλέον η τάξη της Γιάλτας-Πότσνταμ –με τον ΟΗΕ στο κέντρο της– θεωρείται απαράδεκτη, αλλά ακόμη και η λεγόμενη “τάξη που βασίζεται σε κανόνες” απορρίπτεται πλέον. Κάποτε θεωρούνταν ως ενσάρκωση της αλαζονείας και των ιδιοτελών συμφερόντων της Δύσης, υπό την ηγεσία της Ουάσιγκτον, μετά τον Ψυχρό Πόλεμο, αλλά και αυτή απορρίπτεται», έγραψε ο Λαβρόφ. Και πρόσθεσε: «Η επιστροφή στο προηγούμενο status quo, το οποίο οι ΗΠΑ και οι σύμμαχοί τους υποστηρίζουν εδώ και καιρό, δεν θα συμβεί, καθώς οι δημογραφικές, οικονομικές, κοινωνικές και γεωπολιτικές συνθήκες έχουν αλλάξει ανεπανόρθωτα».
Τα ελεγχόμενα από το κράτος μέσα ενημέρωσης της Ρωσίας, όπως λ.χ. το TASS, έχουν επίσης χειραγωγήσει την κληρονομιά της Γιάλτας για να δικαιολογήσουν τις σύγχρονες φιλοδοξίες της. Σε ένα άρθρο για την επέτειο της διάσκεψης, το κύριο μέσο προπαγάνδας του Κρεμλίνου έγραψε: «Οι Τρεις Μεγάλοι εξασφάλισαν την ειρήνη στη Γη για τα επόμενα 50 χρόνια, και τώρα έχουν περάσει 80 χρόνια. Για περίπου μισό αιώνα, η ειρήνη διατηρήθηκε –με μόνο τοπικές συγκρούσεις– χωρίς μεγάλους πολέμους στην Ευρώπη ή την Αμερική». Με άλλα λόγια, οι ρώσοι προπαγανδιστές υποστηρίζουν ότι η «ημερομηνία λήξης» του συστήματος Γιάλτα-Πότσνταμ έχει παρέλθει, καθιστώντας αναγκαία τη νέα γεωπολιτική ευθυγράμμιση και τη νέα ανακατανομή των σφαιρών επιρροής.
Η Μόσχα συνδέει πρόθυμα τον εαυτό της με την ιδέα μιας υποτιθέμενης «Νέας Γιάλτας», παρουσιάζοντας τον εαυτό της ως βασικό παράγοντα στη διαμόρφωση μιας αναθεωρημένης παγκόσμιας τάξης πραγμάτων, όπως ακριβώς και το 1945. Ωστόσο, η σημερινή Ρωσία κατέχει μια πολύ ασθενέστερη γεωπολιτική θέση από ό,τι η Σοβιετική Ένωση τότε. Δεν διαθέτει την παγκόσμια εμβέλεια και επιρροή που απαιτείται για να λειτουργήσει ως κεντρικός πόλος σε ένα διπολικό σύστημα. Αυτή η αφήγηση, ωστόσο, παραμένει χρήσιμη για το Κρεμλίνο, επειδή καλλιεργεί την ψευδαίσθηση της διατήρησης του καθεστώτος της μεγάλης δύναμης. Η νοσταλγία για το παρελθόν, η οποία ενισχύεται από αναφορές σε ιστορικές συνόδους κορυφής και μεγάλες διπλωματικές στιγμές, εξυπηρετεί έναν άλλο στρατηγικό σκοπό: υπό το πρόσχημα της υποστήριξης της «ειρήνης», η Ρωσία επιδιώκει να παγώσει τον τρέχοντα πόλεμο και να επεκτείνει αργότερα τις εδαφικές της διεκδικήσεις. Το Κρεμλίνο υποστηρίζει ότι, ακριβώς όπως η Σοβιετική Ένωση φιλοξένησε διαπραγματεύσεις το 1945, καθώς ο Χίτλερ αντιμετώπιζε την αναπόφευκτη ήττα, η σύγχρονη Ρωσία –ως αυτοανακηρυχθείσα διάδοχος της ΕΣΣΔ– έχει το δικαίωμα να υπαγορεύει νέες γεωπολιτικές διευθετήσεις.
Ωστόσο, η σημερινή στρατηγική του Πούτιν μοιάζει περισσότερο με εκείνη του Χίτλερ παρά με εκείνη του Στάλιν. Όταν καθιερώθηκε το σύστημα της Γιάλτας-Πότσνταμ, ο Χίτλερ είχε ήδη χάσει τη δύναμή του στην παγκόσμια σκηνή. Ακόμη και αν συγκρίνει κανείς τον Πούτιν με τον Στάλιν, ο τελευταίος διαπραγματευόταν από μια θέση αναμφισβήτητης ισχύος – ο στρατός του έλεγχε φυσικά τα εδάφη στα οποία διεκδικούσε επιρροή. Ο Πούτιν, αντίθετα, δεν διαθέτει τέτοια μόχλευση και οι λεγόμενες «επιτόπιες πραγματικότητες» δεν του παρέχουν τη γεωπολιτική εξουσία να υπαγορεύει όρους ή να διεκδικεί την ηγεσία στις παγκόσμιες υποθέσεις.
Ιμπεριαλιστική «Γιάλτα-2»
Το 2023, αξιωματούχοι της Κριμαίας δήλωσαν ότι η Κριμαία θα γινόταν και πάλι «το κέντρο της παγκόσμιας πολιτικής», ενώ τα τοπικά μέσα ενημέρωσης έκαναν εικασίες για το ενδεχόμενο μιας σύγχρονης διάσκεψης της Γιάλτας. Άρθρα με τίτλους όπως «Διάσκεψη της Γιάλτας 2.0» άρχισαν να εμφανίζονται, ενισχύοντας την αφήγηση του Κρεμλίνου. Σύμφωνα με τη Μόσχα, έχει έρθει η ώρα για μια «Γιάλτα-2». Ο εκπρόσωπος του Κρεμλίνου Ντμίτρι Πεσκόφ δήλωσε ότι η Ρωσία είναι έτοιμη για μια τέτοια σύνοδο κορυφής – αλλά μόνο υπό την προϋπόθεση ότι δύο από τις τρεις κυρίαρχες δυνάμεις στο τραπέζι θα είναι αντιδυτικές. Σε αυτή την οραματιζόμενη «Γιάλτα-2», η Κίνα θα αντικαθιστούσε τη Μεγάλη Βρετανία, ευθυγραμμιζόμενη με τη Ρωσία εναντίον των Ηνωμένων Πολιτειών.
Η Διάσκεψη της Γιάλτας του 1945 έθεσε τα θεμέλια του σύγχρονου διεθνούς δικαίου, ωστόσο, με την παράνομη προσάρτηση της Κριμαίας, η Ρωσία αγνόησε ανοιχτά τις ίδιες τις αρχές του διεθνούς δικαίου που βοήθησε κάποτε να καθιερωθούν. Αντί να αναγνωρίσει αυτή την παραβίαση, η Μόσχα προσπαθεί σταθερά να ξαναγράψει την ιστορία, μεταθέτοντας την ευθύνη για την επιθετικότητά της στη Δύση και κατηγορώντας τις Ηνωμένες Πολιτείες και το ΝΑΤΟ ότι δήθεν «προκάλεσαν» τη Ρωσία.
Συμπέρασμα
Το Κρεμλίνο φαίνεται να προσδοκά μια γεωπολιτική συμφωνία που θα θυμίζει τη Γιάλτα, η οποία θα εξυπηρετεί τα συμφέροντά του μέσω μιας σκληρής συμφωνίας μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων. Για τη Μόσχα, η εξασφάλιση ενός τέτοιου συμφώνου όχι μόνο θα νομιμοποιούσε τις εδαφικές της κατακτήσεις αλλά και θα ενίσχυε την ιδέα ότι η παγκόσμια τάξη υπαγορεύεται από την ωμή ισχύ και όχι από τις αρχές της κυριαρχίας και της αυτοδιάθεσης. Στην ουσία, η Ρωσία επιδιώκει να δημιουργήσει έναν κόσμο όπου η στρατιωτική ισχύς και η πολιτική επιρροή, και σε κάθε περίπτωση όχι το διεθνές δίκαιο, θα καθορίζουν τη μοίρα των εθνών.
μετάφραση: Βασίλης Α. Μπογιατζής
