Στη μνήμη του Γιώργου Βελουδή († 21 Μαρτίου 2014)
Παρά την αμηχανία που μπορεί να προκαλούν βασικά συστατικά στοιχεία της ποιητικής του Σολωμού, η απάντηση στο προλογικό ερώτημα είναι καταφατική. Φαίνεται ότι ο Σολωμός και ενδιαφέρει και διαβάζεται και συγκινεί. Ασφαλείς δείκτες αποτελούν οι επανεκδόσεις του έργου του, οι πολυάριθμες και σημαντικές μελέτες που γράφονται γι’ αυτό καθώς και η απήχηση της μορφής του και της ποίησής του όχι μόνοn στους συγκαιρινούς του και τους αμέσως μεταγενέστερους αλλά και σε σύγχρονούς μας δημιουργούς –ξεκινώντας, ας πούμε, από τη γενιά του '70 και φθάνοντας μέχρι τις μέρες μας,[2] χάρη και στην ανθολόγηση πρόσφατων ποιητικών συνομιλιών με τον Σολωμό που φιλοξενείται στο τρέχον τεύχος του Books’ Journal. Δίπλα στους παραπάνω ασφαλείς δείκτες, ας προσθέσουμε και τις κατά κανόνα δυσδιάγνωστες ανταποκρίσεις του ευρύτερου αναγνωστικού κοινού, όσες φορές αυτές έχει τύχει να αναφανούν και να καταγραφούν, έστω σαν γενική εντύπωση, είτε κατά τη διδασκαλία του Σολωμού στη δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια εκπαίδευση είτε σε δημόσιες ακροάσεις σολωμικών έργων.
Πώς όμως εξηγείται το ενεργό ενδιαφέρον που υπάρχει για τον Σολωμό ακόμα και σήμερα, σε μια εποχή που οι όροι και οι τρόποι μοιάζουν τόσο διαφορετικοί από τη δική του εποχή και το δικό του βλέμμα;
Η ιδεολογική φόρτιση που συνοδεύει το όνομά του καθώς αυτό συνδέθηκε και συνδέεται με το έθνος και με κάθε τι το εθνικό ασφαλώς έπαιξε και εξακολουθεί να παίζει ρόλο. Ο Σολωμός εκτός από ποιητής είναι ένα εθνικό σύμβολο. Με αυτή τη διπλή διάσταση εγγράφεται στη συλλογική συνείδηση ήδη από τα σχολικά χρόνια και η ανάκρουση των δύο πρώτων στροφών του 'Υμνου μάς συνοδεύει με συγκίνηση διά βίου.
Ανεξάρτητα από το ότι η συχνή χρήση στις εθνικές επετείους και η έμφαση στην εθνική-πατριωτική διάσταση του έργου του τόσο στην εκπαίδευση όσο και στον δημόσιο λόγο έφθειραν την ανάγνωσή του, συσκοτίζοντας ή και συγκαλύπτοντας άλλες όψεις της ποίησής του, της πατριωτικής, της λυρικής και ακόμα περισσότερο της σατιρικής, η ισχυρή πρόσληψη του Σολωμού ως συμβόλου εθνικού (και ηθικού) φαίνεται και από το αποτύπωμά του σε σύγχρονα ποιήματα, όπου λειτουργεί ως δείκτης της αντίθεσης ανάμεσα στο τότε, εποχή υψηλών ιδανικών, και στο τώρα του σύγχρονου ποιητή, εποχή παρακμής και απουσίας οραμάτων.[3]
Ωστόσο, η διάρκεια της παρουσίας του Σολωμού και η αντοχή της ποίησής του, βρίσκεται κυρίως αλλού, αν κρίνουμε από τους λόγους για τους οποίους επιστρέφουν σε αυτήν μελετητές, δημιουργοί και αναγνώστες – ιδίως όταν καταφέρουν να βρουν και άλλους τρόπους ανάγνωσης εκτός από εκείνους που παραδοσιακά ανοίγει η σχολική επαφή με το σολωμικό έργο.
Βρίσκεται καταρχάς (και καταρχήν) στα θέματα και την ποιητική της ώριμης ποίησής του. Μπορεί κανείς να πει ότι, παρά την ποικιλία της, η ώριμη ποίηση έχει εντέλει στο κέντρο της τον άνθρωπο. Ο Σολωμός τον βλέπει στην ατομικότητά του και μέσα στο κοινωνικό σύνολο· τον ενδιαφέρουν τα πάθη και οι αρετές του, η σχέση του με τη φύση, τον κόσμο και τον Θεό, η αντίδρασή του σε εξωτερικές και εσωτερικές δοκιμασίες, η στάση του απέναντι στον έρωτα και τον θάνατο. Ως προς τα θέματα αυτά προσπαθεί να συλλάβει τις «μεγάλες ουσίες» και «αλήθειες», όπως τις αποκαλεί, αναπτύσσοντας συγκεκριμένα παραδείγματα, τα οποία τις περισσότερες φορές αντλεί από την πραγματικότητα, και τα οποία επεξεργάζεται έτσι ώστε να διατηρούν την ιδιαιτερότητά τους και συγχρόνως να εκφράζουν κάτι σημαντικό που να αφορά όλους. Πρόκειται σε μεγάλο βαθμό για ποίηση προσωπική και στοχαστική στις καταβολές της, σε διάλογο με το Υψηλό του Καντ και του Σίλλερ και με όψεις του νεοπλατωνισμού και του θεοσοφικού μυστικισμού. Ωστόσο, ο τρόπος με τον οποίο ο Σολωμός σχεδιάζει προσεκτικά και υλοποιεί κάθε φορά τη «σωματοποίηση μιας Ιδέας» (π.χ. του θεοποιημένου έρωτα στον Κρητικό ή της δύναμης της ανθρώπινης θέλησης στους Ελεύθερους Πολιορκισμένους), με άλλα λόγια, ο τρόπος που αναπτύσσει μια πυρηνική έννοια ή μια δέσμη εννοιών είναι μέσω επιμέρους θεμάτων, σε χρόνο και τόπο και διά των ανθρώπων, δημιουργώντας πολυεπίπεδες έμμετρες αφηγήσεις και πορτρέτα μεγάλης δυναμικής, που στηρίζονται πάντα στον πραγματικό κόσμο, τον οποίο ζωντανεύει καταγράφοντας λεπτομέρειες και διερευνώντας σε βάθος όψεις της φύσης και των ανθρώπινων μορφών, των τρόπων και των συναισθημάτων τους. Συγχρόνως, επιδιώκεται τα νοήματα να είναι πάντα μεστά, διατυπωμένα με εκφραστική λιτότητα και σαφήνεια, και συνταιριασμένα με τον ήχο των λέξεων και τον ρυθμό. Κατορθώνεται συνεπώς με υψηλής μουσικότητας και πυκνότητας ποιητικό λόγο μια τέτοια κατανόηση του ανθρώπου και του κόσμου του που σπάνια είχε υπάρξει πριν και σπάνια θα συμβεί να επαναληφθεί στη συνέχεια.
Ακόμα και αν οι μεταφυσικές προεκτάσεις κάποιων σολωμικών ποιημάτων είναι ανοίκειες στον σημερινό αναγνώστη, οι νοηματικοί πυρήνες, ο ποιητικός μόχθος και οι διαστρωματώσεις των παραλλαγών που εμπεριέχουν οι περισσότεροι σολωμικοί στίχοι εκλύουν ισχυρή ενέργεια και αποτυπώνονται στην ακοή, την ψυχή και τον νου του. «Το στραβό φέσι στο χορό τ’ άνθια στ’ αυτί στολίζει / Τα μάτια δείχνουν έρωτα για τον απάνου κόσμου / Και στη θωριά του είν’ όμορφο το φως και μαγεμένο!» Ακόμα και αν η σταθερή κατάφαση του Σολωμού στο καλό και το ιδανικό απέχουν πολύ από τις σημερινές προσλαμβάνουσες και δημιουργούν κάποτε αμηχανία με συνέπεια η μόνη δυνατή κατανόησή τους να είναι ίσως η ειρωνική –χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο στίχος «όμορφος κόσμος ηθικός, αγγελικά πλασμένος»[4]– συμβαίνει επίσης, όχι σπάνια, τα ίδια χαρακτηριστικά να προκαλούν έκπληξη ή για κάποιους να αποτελούν παρηγορία και στοιχείο έμπνευσης· όπως για ορισμένους σύγχρονους ποιητές και συγγραφείς, οι οποίοι οικειοποιούνται αναδημιουργικά στο έργο τους σολωμικούς εκφραστικούς τρόπους και θεματικά στοιχεία.[5]
Εκείνο βέβαια το στοιχείο της σολωμικής ποίησης που αναδείχθηκε καλύτερα τις τελευταίες δεκαετίες και που συγκινεί και ενδιαφέρει και τους σύγχρονους δημιουργούς είναι ο αγώνας του Σολωμού για την κατάκτηση της ελληνικής γλώσσας και τη διαμόρφωση της ποιητικής έκφρασης, στοιχείο το οποίο αναγνωρίζουν ως όριο της εκφραστικής δυνατότητας και αντιμετωπίζουν με δέος ή και μυθοποιητικά. Σε συνάρτηση με αυτό το εκφραστικό όριο, ακόμα και την αποσπασματικότητα του ώριμου έργου του Σολωμού περιβάλλει τώρα η αποδοχή ή και ο σεβασμός. Χαρακτηριστικότερο πρόσφατο παράδειγμα είναι ίσως η σκηνή της ταινίας Μια αιωνιότητα και μια μέρα (1998) του Θόδωρου Αγγελόπουλου, όπου ο πρωταγωνιστής αφηγείται τον γνωστό λαϊκό θρύλο για τον Σολωμό ο οποίος επιστρέφοντας από τη Ιταλία στη Ζάκυνθο και μη γνωρίζοντας καλά τα ελληνικά «αγόραζε» λέξεις, πληρώνοντας τους ντόπιους για όσες νέες λέξεις του έλεγαν.[6]
Υπάρχουν ωστόσο και ορισμένα στοιχεία της σολωμικής ποίησης που βρίσκονται πολύ κοντά στις σημερινές αισθητικές προσλαμβάνουσες. Η εκούσια αποσπασματικότητα των περιγραφών και η αφαιρετικότητα στην αφήγηση, που λειτουργούν υποβλητικά ελκύοντας τον αναγνώστη μέσα στο κείμενο σε μία διαδικασία συμπλήρωσης και αναζήτησης της σημασίας των αποσιωπήσεων. Ένα από τα πιο δραστικά παραδείγματα είναι ίσως το επιγραμματικό ποίημα (απόσπασμα;) στο οποίο η ανιψιά του ποιητή που αυτοκτόνησε την παραμονή του γάμου της περιγράφεται απλώς να καθρεφτίζεται φορώντας το νυφικό της: «Στον καθρέφτη π’ ακέριαν εδέχτη / τη γλυκιά της παρθένας εικόνα / με του γάμου στολές και κορόνα / ρίχνει τρεις η παρθένα ματιές / τρεις κινώντας τριγύρου φορές». Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αποτελεί μια ηθελημένη αφηγηματική τεχνική. Ο Σολωμός έχει πάντα κατά νου τον αναγνώστη τον οποίο θέλει να εμπλέξει σε μια δημιουργική ανάγνωση συνσυγγραφής των ποιημάτων του. Το διατυπώνει ρητά στο περιθώριο της επεξεργασίας ενός από αυτά: «[...] να μην είναι χρωματισμένα όλα τα μέρη της οπτασίας [...] λίγες δυνατές πινελιές, τις οποίες η φαντασία <του αναγνώστη> συμπληρώνει διαβλέποντας τα υπόλοιπα και ακόμα περισσότερα». Σκόπιμες αμφισημίες και απροσδιοριστίες κρατούν πάντα επίκαιρα και ανεξάντλητα όσα σολωμικά ποιήματα τις περιέχουν, επιτρέποντας την ανάγνωσή τους να συνεχίζεται εις το διηνεκές. Ας θυμηθούμε το ζήτημα της ταυτότητας της Φεγγαροντυμένης στον Κρητικό, το περιεχόμενο της ακαριαίας αυτοσυνειδησίας του άγγλου στρατιώτη στον Πόρφυρα καθώς και τη φύση του «όμορφου και αγγελικού κόσμου» της Φραγκίσκας Φραίζερ. Όλα συνεχώς υπό προσδιορισμό και επαναπρορδιορισμό προκειμένου να απαντηθεί η αναγνωστική απορία η οποία ωστόσο δεν αποδέχεται μόνο μία ικανοποιητική απάντηση.
Ένας ακόμα λόγος που το ενδιαφέρον για το έργο του Σολωμού ανανεώνεται και επικαιροποιείται είναι ότι, ενώ έχουν περάσει 162 χρόνια από την πρώτη συγκεντρωτική έκδοσή του, δεν έχει γίνει ακόμα γνωστό στο σύνολό του. Από τη στιγμή που δημοσιεύτηκαν τα χειρόγραφα του ποιητή (1964) και άρχισαν να αποτελούν αντικείμενο μελέτης,[7] αναδύθηκαν σταδιακά μια σειρά από σημαντικά άγνωστα έργα του και διαφορετικές γραφές γνωστών επαναπροσδιορίζοντας τη γνώση μας για τον Σολωμό και αναζωπυρώνοντας όχι μόνον το ερευνητικό αλλά και το ευρύτερο αναγνωστικό ενδιαφέρον. Η έκδοση των σολωμικών χειρογράφων έφερε στο προσκήνιο το εργαστήριο του ποιητή επιτρέποντας την κατανόηση της δημιουργικής διαδικασίας που ακολουθεί κατά τη σύνθεση των έργων του και προκαλώντας να διαβάσουμε τα ανολοκλήρωτα κείμενά του αν είναι δυνατόν χωρίς τις δραστικές εκδοτικές παρεμβάσεις. Το ενδιαφέρον, φιλολογικής-ερευνητικής φύσης, δεν περιορίστηκε στα όρια των ακαδημαϊκών συζητήσεων. Η σημασία των σολωμικών χειρογράφων και η υποκείμενη αλλαγή παραδείγματος στην προσέγγιση του ποιητή πέρασε στο λογοτεχνικό και καλλιτεχνικό πεδίο με τη μυθοπλαστική μετουσίωσή τους στο μυθιστόρημα Ο σκοτεινός κύριος του Βέρτεκοπ του Ιερώνυμου Πολλάτου (Ροδακιό 2009) και τον απόηχό τους στην προετοιμασία του σεναρίου της ταινίας Μια αιωνιότητα και μια μέρα του Αγγελόπουλου.[8]
Το ενδιαφέρον εντάθηκε τις τελευταίες δεκαετίες και αναφορικά με τον βίο του Σολωμού, όχι πλέον στη γραμμή της μυθοποίησής του ως εθνικού ήρωα, δίπλα στους αγωνιστές της Επανάστασης, αλλά, όπως το απαιτεί η τάση της εποχής μας, σε αναζήτηση της ανθρώπινης διάστασης που φθάνει στην απομυθοποίηση και συχνά στην αποκαθήλωση.[9] Αν δε προσθέσουμε το πεδίο της μελοποίησης της σολωμικής ποίησης[10] και των θεατρικών παραστάσεων επιλεγμένων έργων του, δηλαδή δύο πεδία που απευθύνονται σε μεγάλα ακροατήρια, δεν παραμένει η παραμικρή αμφιβολία ότι ο Σολωμός εξακολουθεί να είναι παρών και να ενδιαφέρει.
Οι λογοτεχνικές προβλέψεις είναι βέβαια επικίνδυνες. Αρκεί να θυμηθούμε το πάθημα του Αλέξανδρου Σούτσου, ο οποίος το 1833 στο Πανόραμα της Ελλάδας προδιέγραφε τη λήθη της ποίησης του Σολωμού (και του Κάλβου), κυρίως εξαιτίας της επιλογής τής γλώσσας. Ωστόσο, η σολωμική ποίηση καθόρισε την πορεία της νεοελληνικής γλώσσας και η απόσταση των 200 χρόνων δεν φαίνεται να απειλεί την εφεξής επιβίωσή της. Έχει τις προδιαγραφές του κλασικού. Με αυτές τις προδιαγραφές, μοιάζει πράγματι δι’ αιώνιον ζωήν προορισμένη, ότι κάθε εποχή θα επιστρέφει σε αυτή και ίσως να ανακαλύπτει και κάτι καινούριο και διαφορετικό.
[1] Βλ. Γ. Βελουδής, Ο Σολωμός των Ελλήνων. Εθνική ποίηση και ιδεολογία: μια πολιτική ανάγνωση, Πατάκης, Αθήνα 2004, σ. 300-333.
[2] Βλ. ενδεικτικά Διονύσιος Σολωμός: "Κανών" Νεοελληνικού Πνευματικού Βίου; Επιστημονικό συμπόσιο (30 Οκτωβρίου - 1 Νοεμβρίου 1997), Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Αθήνα 1999· Μνήμη Διονυσίου Σολωμού. Εκατόν πενήντα χρόνια από την κοίμησή του, επιμέλεια - συναγωγή κειμένων - ανθολόγηση Γ. Κ. Μύαρης, συνεργασία Ν. Ορφανίδης, Ακτή, Λευκωσία 2007.
[3] Βλ. Ευρ. Γαραντούδης, «Η μυθοποίηση της ποιητικής γενιάς του 1970», Διονύσιος Σολωμός: "Κανών" Νεοελληνικού Πνευματικού Βίου;, ό.π., σ. 175-182, 203-215· Γ. Κεχαγιόγλου, «Σολωμικοί απόηχοι στη νεότερη κυπριακή λογοτεχνία: το δημιουργικό παράδειγμα του ποιητή Κώστα Βασιλείου», Διονύσιος Σολωμός: "Κανών" Νεοελληνικού Πνευματικού Βίου;, ό.π., σ. 273-297.
[4] Δ. Καψάλης, «Διονύσιος Σολωμός», Το καμαράκι κάτω από τη σκάλα. Εννέα δοκίμια, Άγρα, Αθήνα 2008, σσ. 113-124.
[5] Ευρ. Γαραντούδης, «Η μυθοποίηση της ποιητικής γενιάς του 1970», Διονύσιος Σολωμός: "Κανών" Νεοελληνικού Πνευματικού Βίου;, ό.π., σσ. 183-197, 216-227· Γ. Κεχαγιόγλου, ό.π. Βλ. επίσης Κ. Τικτοπούλου, «Βιογραφήσεις και μυθοποιήσεις του Δ. Σολωμού», Θέματα νεοελληνικής λογοτεχνίας του εικοστού αιώνα. Τιμητικός τόμος για την Έρη Σταυροπούλου, επιμέλεια Θ. Αγάθος - Λ. Ιωακειμίδου - Γ. Ξούριας, Gutenberg, Αθήνα 2020, σ. 527-549.
[6] Η σκηνή βρίσκεται στον σύνδεσμο https://www.youtube.com/watch?v=3NNlMspCpMA
[7] Διονυσίου Σολωμού Αυτόγραφα Έργα, τόμ. Α': Φωτοτυπίες, τόμ. Β': Τυπογραφική μεταγραφή, επιμέλεια Λίνος Πολίτης, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1964. Βλ. τώρα Διονυσίου Σολωμού Αυτόγραφα Έργα, δεύτερη έκδοση αναθεωρημένη, Ενότητες 1-15, επιμέλεια Ε. Τσαντσάνογλου & Κ. Τικτοπούλου, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1998-2012.
[8] Βλ. Π. Μάρκαρης, Το Ημερολόγιο «μιας αιωνιότητας», Γαβριηλίδης, Αθήνα 1998.
[9] Βλ. Γ. Βαλτινός, Άνθη της αβύσσου, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2008.
[10] Βλ. ενδεικτικά Νίκος Ξυδάκης, Προς τον Κύριον Γεώργιον Δε Ρώσση, Lyra, 1990.
