Από παλιά οικογένεια ευγενών της Ρηνανίας, ο Κλέμενς Βέντσελ Νέπομουκ Λόθαρ, Πρίγκιπας του Μέτερνιχ-Βίνεμπουργκ τσου Μπαϊλστάιν γεννήθηκε στο Κόμπλεντς το 1773. Η γέννηση και ο θάνατός του σημαδεύονται από δύο Επαναστάσεις: τη Γαλλική που καταλαμβάνει τη Ρηνανία και τον αναγκάζει να φύγει στην Αυστρία και την Επανάσταση του 1848. Στην αρχή της διπλωματικής του καριέρας, ο Μέτερνιχ ξεκινά ως πρόξενος της χώρας του στη Δρέσδη, όπου επισύρει την εχθρότητα των Γερμανών γιατί αντιτίθεται στην ενότητα των κρατιδίων. Ακολουθεί ο διορισμός στο Παρίσι, αρχικά ως πρεσβευτής, αργότερα υπουργός Εξωτερικών της χώρας του. Στα ακόλουθα χρόνια είναι ο βασικός αντίπαλος του Ναπολέοντα και οργανώνει τη συμμαχία εναντίον του. Κορύφωση του έργου του είναι η οργάνωση του Συνεδρίου της Βιέννης (1814/15). Η επανάσταση του 1848 οδηγεί στην πτώση του. Ακολουθούν τα χρόνια της εξορίας, πρώτα στο Λονδίνο και ύστερα στις Βρυξέλλες.
Η βιογραφία του Μέτερνιχ κυκλοφόρησε σε πρώτη έκδοση το 2016 και σε δεύτερη βελτιωμένη το 2017. Τα πρώτα πορίσματα της ενασχόλησής του ο Βόλφραμ Ζίμαν τα δημοσίευσε στο τομίδιο Metternich. Staatsmann zwischen Restauration und Moderne της σειράς «C. H. Beck-Wissen», ένα είδος της γαλλικής «que sais-je?» το 2010 (παρακάτω=Staatsmann).
Η βιογραφία είναι πολυσχιδής (περίπου χίλιες σελίδες!) και ασχολείται με όλες τις πτυχές της προσωπικότητάς του. Προέλευση (οικογενειακοί δεσμοί και άνοδος), η γενιά του (Ancien régime και Διαφωτισμός), ο Μέτερνιχ και οι γυναίκες («M. als Frauenversteher und Majoratsherr»), ο Μέτερνιχ ως οικονομολόγος, εργοστασιάρχης και επιχειρηματίας κ.λπ. Ο Ζίμαν μελέτησε συστηματικά τις πηγές, τα κατάλοιπα της οικογένειας στην Πράγα και στο Hof- und Staatsarchiv στη Βιέννη.
Αναθεωρώντας το «σύστημα Μέτερνιχ»
Θα περιοριστούμε στην αναθεώρηση που επιχειρείται στο πολιτικό του έργο, πτυχή που έχει απολογητικό και κατ’ εξακολούθηση μεροληπτικό χαρακτήρα. Το «σύστημα Μέτερνιχ» είναι ως σήμερα συνώνυμο με τη λογοκρισία, την παρακολούθηση, τη μυστική αστυνομία. Ο Ζίμαν αναλαμβάνει τον άχαρο ρόλο της αναθεώρησης της εικόνας του Μέτερνιχ που πρέπει να τονιστεί ότι δεν είναι αποκλειστικά ελληνική, αλλά πανευρωπαϊκή: μηχανορράφος, αντι-επαναστάτης, φιλομοναρχικός, αμοραλιστής, αντιδραστικός.
Οι κεντρικοί άξονες της πολιτικής του, κατά τον Ζίμαν, είναι τρεις: η ισορροπία των δυνάμεων, η πάση θυσία διατήρηση της ειρήνης και οι καταστροφικές συνέπειες του εθνικισμού. Σπέρματα των ιδεών του βρίσκουμε ήδη στη διατριβή του Κίσινγκερ.[1]
Ο εθνικισμός, που θεωρείται σήμερα πηγή κάθε κακού, ήταν ένα φιλελεύθερο κίνημα (Ελληνική Επανάσταση, Carbonari, Mazzini και Risorgimento, προσπάθειες για επανένωση των γερμανικών κρατιδίων κ.λπ.). Ο 19ος αιώνας είναι μια μεταβατική εποχή. Έχουμε τη μετάβαση από το Μεσαίωνα στη Νεωτερικότητα. Τις κοσμοπολίτικες αυτοκρατορίες (Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, Οθωμανική Αυτοκρατορία) διαδέχονται τα έθνη-κράτη.[2] Την ιστορική αυτή πραγματικότητα αρνείται να παραδεχτεί ο Μέτερνιχ, οπαδός της Παλινόρθωσης (Restauration) και του status quo. Οι αγωνιστές της ελευθερίας είναι γι’ αυτόν τρομοκράτες. O Μέτερνιχ έχει αφιερώσει ολόκληρη τη σταδιοδρομία του σε αυτόν τον «war on terror». Ο Ζίμαν επιχειρηματολογεί σοβαρά:
Ο αριθμός των θυμάτων κρατικής, προς τα έσω κατευθυνόμενης βίας, είναι σε αναλογία μικρός απέναντι στον μαζικό θάνατο της εξωτερικής βίας στα πεδία των μαχών του Ναπολέοντα. (Staatsmann, σ. 70)
Ο Μέτερνιχ δεν παύει να επαναλαμβάνει ότι θεωρεί τον εαυτό του «σωτήρα του κόσμου» («Retter der Welt», σ. 477). Γράφει στη φίλη του Ντοροτέα φον Λίβεν (Dorothea von Lieven): «Die Welt ist krank, Freundin, nicht Schlimeres gibt es als den missberatenen Durst nach Freiheit. Ο κόσμος είναι άρρωστος, φίλη, δεν υπάρχει τίποτα χειρότερο από την άστοχη δίψα για ελευθερία» (σ. 485).
Η δήθεν ισορροπία που αποφασίστηκε στο Συνέδριο της Βιέννης (διήρκεσε από τις 18 Σεπτεμβρίου 1814 ώς τις 9 Ιουνίου 1815 και έμεινε στην ιστορία ως «το συνέδριο που χορεύει»: The Congress Dances) στηριζόταν στο παρελθόν, στον απολυταρχισμό του 18ου αιώνα. Για την ώρα, γιόρταζε την πολυπόθητη ειρήνη. Το μέλλον όμως το διέψευσε. Η Παλινόρθωση και η διατήρηση του status quo συνιστούν την πολιτική του Μέτερνιχ. Αρκεί μια ματιά στην επίσημη χαλκογραφία του συνεδρίου, φτιαγμένη από τον Jean Godefroy: το Ancien régime σε όλο του το μεγαλείο, όλοι από ευγενή οικογένεια, προσπαθούν να ανατρέψουν τη ροή της ιστορίας. Σε πρώτο πλάνο, όρθιος, ο πρίγκιπας Μέτερνιχ, καθιστός σε άνετη πόζα ο Viscount Robert Stewart Castlereagh, μαρκήσιος του Londonderry, καθιστός επίσης, πιο συμμαζεμένος, ο πολύς Ταλλεϋράνδος. Κατά τη διάρκεια του Συνεδρίου, ακόμη, ο φιλελληνισμός του προκαλεί προβλήματα: «Die polnische Insurrektion und der bereits auf dem Wiener Kongress verbreitete Hellenismus sind die wahren Ursachen der Übel. Η πολωνική εξέγερση και ο ελληνισμός που διαδόθηκε ήδη στο Συνέδριο της Βιέννης είναι οι πραγματικές αιτίες των κακών» (σ. 651). Οι συμπάθειες για τους Έλληνες πληθύνονται (σ. 691), στην πραγματικότητα όμως οι σημερινοί Έλληνες δεν έχουν καμιά σχέση με τους Έλληνες της Αρχαιότητας (σ. 734 και Staatsmann, σ. 78).[3]
Οι αποφάσεις του Συνεδρίου είναι ουσιαστικά τρεις: 1) Eπανόρθωση της κατάστασης που επικρατούσε πριν το 1792 (Παλινόρθωση), 2) Δικαιολόγηση των απαιτήσεων των δυναστειών του Ancien Régime (Νομιμότητα) και 3) Ανάμειξη για την προστασία των ηγεμόνων από επαναστατικές ιδέες και κινήματα (Αλληλεγγύη).
Επαναστάσεις που πέτυχαν
Ήδη τα επόμενα χρόνια αλλάζουν οι αρχές που περιορίζουν τις επαναστάσεις. Απώτερος σκοπός δεν είναι η αλληλεγγύη αλλά το εθνικό συμφέρον της εκάστοτε χώρας (σ. 721). Η διαφορά συντελείται πρώτα στη Μεγάλη Βρετανία, όπου τον Castlereagh διαδέχεται ο Κάνινγκ, ο οποίος προέρχεται από φτωχή οικογένεια, ενώ ο πρώτος είναι ευγενής. Το 1824 πεθαίνει ο τσάρος Αλέξανδρος Α΄. Οι Γάλλοι επαναστατούν και πάλι (Ιούλιος 1830). Ακολουθούν κινήματα όχι μόνο στην Ευρώπη, αλλά και αλλού (π.χ. στις ισπανικές αποικίες της Νότιας Αμερικής).
Αλλά τη χαριστική βολή στο κατασκεύασμα του Μέτερνιχ έδωσε η Ελληνική Επανάσταση. Το σχετικό κεφάλαιο επιγράφεται: «Die griechische Frage als Katalysator des Jahrhundertproblems» («Το Ελληνικό Ζήτημα ως καταλύτης του προβλήματος του αιώνα», σ. 730 κ.έ.). Το πρόβλημα είναι η εξέγερση εναντίον ενός αλλόθρησκου ηγεμόνα, που όμως, σύμφωνα με τις αρχές της ισορροπίας, πρέπει να υποστηριχτεί. Επικαλείται την αρχή της αλληλεγγύης και φοβάται τη ρωσική επιρροή στα Βαλκάνια.[4]
Η Ιερά Συμμαχία που είχε θρησκευτικές, χριστιανικές αρχές, όπως εξάλλου δείχνει το όνομά της, σχεδιασμένη στο ρωσικό υπουργείο Εξωτερικών από τον υφιστάμενο του Καποδίστρια, Αλέξανδρο Στούρτζα (1791-1854), καταλήγει στα χέρια του Μέτερνιχ σε όργανο καταπίεσης.[5] Μια ιδέα του «War on terror», που ασκεί, μπορούμε να πάρουμε στα πρακτικά τα οποία δημοσίευσε ο Εμίλ Λεγκράν στην Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, μεταφρασμένα από τον Σπυρίδωνα Λάμπρο.[6] Εντύπωση κάνει ο αριθμός και ο βαθμός των προσώπων που είναι μπλεγμένα στην ανάκριση (κόμης Φον Πέργκεν, υπουργός Εσωτερικών και Αστυνομίας, βαρώνος Φον Τούγκουτ, υπουργός των Εξωτερικών). Εντύπωση κάνει και η εμμονή στους Γάλλους και στη Γαλλική Επανάσταση, κόκκινο πανί για τη μυστική αστυνομία και τους υπουργούς του Μέτερνιχ που υπογράφουν.
«Μαυρογένης δε τις, εξάδελφος του ποτέ ηγεμόνος της Βλαχίας, λέγεται ότι μετέβη εις Παρισίους επί τω σκοπώ να παρασκευάσει παρά τω Διευθυντηρίω τα κατά την Ελλάδι εγκαθιδρυτέαν δημοκρατικήν κυβέρνησιν» (σ. 13). Στα κιβώτια του Ρήγα βρίσκουν «χιλιάδες τινές αντιτύπων επαναστατικής προκηρύξεως ελληνιστί συντεταγμένης και φερούσης το σύμβολον ελευθερία, ισότης, αδελφότης, εν η καθ’ όλως γαλλικόν τρόπον προσβάλλονται οι μονάρχαι, εξαίρονται τα δικαιώματα του ανθρώπου και το δημοκρατικόν πολίτευμα και περιέχονται ύμνοι ελευθερίας και άλλαι τοιαύται εις εξερεθισμόν των φρονημάτων και θέρμανσιν των κεφαλών αποβλέπουσαι ρησικοπίαι» (σ. 25). «Μαυρογένης λέγεται διατρίβων τα νυν εν Παρισίοις ωρισμένως επί τω σκοπώ τού να παρασκευάση τα κατά την εν Ελλάδι εγκαθιδρυτέαν δημοκρατικήν κυβέρνησιν» (σ. 19). «Αι μυστικαί ραδιουργίαι και υποκινήσεις Γάλλων αποστόλων εθέρμαναν μεγάλως τας και άλλως εκ φύσεως προς ενθουσιασμόν ευεπιφόρους κεφαλάς των κούφων» (σ. 23). «Εν τη προκηρύξει ταύτη καθυβρίζονται μεν κατά γαλλικόν τρόπον οι μονάρχαι, εξαίρονται δε τα δίκαια και το δημοκρατικόν πολίτευμα» (σ. 23). Επιρρίπτουν στον Ρήγα ότι τραγουδούσε «και τινας στροφάς εκ του μασσαλιωτικού ύμνου Allons enfants» (σ. 83). Ονομάζει «τους μονάρχας τυράννους και διισχυρίσθη ότι πιέζουσι τον λαόν, αλλ’ εν Γαλλία κρατεί δικαιοσύνη μη υφισταμένη εν μοναρχίαις» (σ. 85). «Έκαμε λόγον περί των γαλλικών θεσμών και υπεραπελογήθη του σημερινού αυτών πολιτεύματος» (σ. 85). «Εξεφράσθη ευμενώς περί της ελευθερίας των Γάλλων» (σ. 91). «Έστειλεν εις τον Ρήγαν εννέα κεφάλαια εκ του γαλλικού πολιτεύματος του έτους 1793» (σ. 97). «Πολλάκις ωμίλησαν περί των γαλλικών πραγμάτων, επήνεσαν τους γαλλικούς θεσμούς και εν συντόμω ήσαν ενθουσιασμένοι διά το γαλλικόν πολίτευμα» (σ. 109).
Οι Τούρκοι, αντίθετα, ασκούν συνοπτική διαδικασία. Ο Καϊμακάμης έλαβεν φιρμάνιον καθ’ ο «εν μεγίστη μυστικότητι διέταξε νύκτωρ τον στραγγαλισμόν των οκτώ καθειργμένων Ελλήνων, μετά δε την τέλεσιν της πράξεως ενήργησε να διαδοθή ότι είχον αποδράσει άπαντες εκ της φυλακής» (σ. 107).
Οι δραστήριοι Αυστριακοί, εκτός από την πληθώρα των εγγράφων, σπεύδουν να προσθέσουν: «Κατά ληφθείσας ασφαλείς ειδήσεις εκτυπούσι κατ’ αυτάς οι Έλληνες εν Λειψία εις πολλάς εκατοντάδας αντιτύπων έντυπα τινά, δι’ ων πειρώνται να πείσωσι τους εν τη τουρκική χώρα οικούντας ομοεθνείς των ν’ αποτινάξωσι τον ζυγόν της τουρκικής διοικήσεως και να ριφθώσι καθ’ ολοκληρίαν εις τους κόλπους της γαλλικής δημοκρατίας» (σ. 41).
Η ναυμαχία του Ναυαρίνου χαρακτηρίστηκε από τον Μέτερνιχ «καταστροφή» (σ. 765, Staαtsmann, 79-80). Η ύπαρξη του οθωμανικού κράτους δεν ήταν πια απειλή αλλά εγγύηση της ισορροπίας που επιδίωκε. Ο φόβος του ήταν ότι τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας θα ακολουθούσε ο διαμελισμός της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων.
Στην πρόβλεψή του αυτή, πάντως, δεν διαψεύστηκε.
[1] Henry Kissinger, Peace, legitimacy, and the equilibrium: a study of the statesmanship of Castlereagh and Metternich (Thesis). Cambridge, Mass. 1954.
[2] Stephen W. Sawyer, «Les nations façonnées par les empires et la globalisation. Réécrire le récit national du XIXe siècle aujourd’hui», Annales. Histoire. Sciences Sociales 69 (2014), σ. 117–137.
[3] Γιώργος Δανέζης, «Γερμανοελληνικά ιδεολογήματα», Νέα Εστία τχ. 1836 (2010), σ. 371-381.
[4] Η ρωσική επιρροή στα Βαλκάνια είναι ο κοινός παρονομαστής των θεωριών Μέττερνιχ και Φαλλμεράϋερ, Γ. Δανέζης, ό.π., σ. 373-374.
[5] Georg Danezis, «Ein Liebesgeschenk Graf Kapodistrias’ und seine emblematische Herkunft», Zeitschrift für Balkanologie 57 (2021), σ. 153-157.
[6] Ανέκδοτα έγγραφα περί Ρήγα Βελεστινλή και των συν αυτώ μαρτυρησάντων. Εκ των Βιέννη Αρχείων εξαχθέντα και δημοσιευθέντα υπό Αιμιλίου Λεγράνδ, μετά μεταφράσεως ελληνικής υπό Σπυρίδωνος Π. Λάμπρου. Δαπάναις της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρίας της Ελλάδος. Αθήνησιν εκ του τυπογραφείου των αδελφών Περρή, 1891.
