Ο Έρνεστ Χέμινγουεϊ (1899-1961) είχε έντονα βιώματα, από παρακολούθηση ταυρομαχιών μέχρι τα ουρλιαχτά στην προκυμαία της Σμύρνης, οδηγός ασθενοφόρου στον A΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ψάρεμα στην ανοιχτή θάλασσα, Ισπανικό Εμφύλιο, Κούβα, σαφάρι… Η λέξη συγγραφέας φέρνει εικόνες με βιβλία, γραφομηχανές, σημειωματάρια στο νου κάθε αναγνώστη. Ίσως, όμως, η λέξη συγγραφέας στο νου κάθε συγγραφέα φέρνει εικόνες ενός αγώνα δρόμου που δίνει ο ίδιος για να τακτοποιήσει τις αναμνήσεις του, πριν αυτές, σβήσουν σαν κερί που το φυσάει ο άνεμος. Και σαφώς, οι αναμνήσεις κάθε γραφιά, χαρτοπόντικα (κατά τον Καζαντζάκη), λειτουργούν ως η γονιμοποιός σπίθα που θα βάλει φωτιά στο καμίνι του συγγραφέα, κάθε φορά που θα φεύγει από το προσωπικό βίωμα για να εισέλθει στο χώρο της φαντασίας. Να εισέλθει σε έναν τόπο που είναι η διαδικασία της γραφής. Ο Χέμινγουεϊ δεν μπορεί να είναι εξαίρεση σε αυτό.
Στην Αμερική, τις τελευταίες εβδομάδες, έκανε πρεμιέρα αρχές Απριλίου στο PBS σε τρεις συνεχόμενες νύχτες το ντοκιμαντέρ Hemingway. Είναι γυρισμένο από τον πολύπειρο Κεν Μπερνς (Ken Burns) και την επίσης σημαντική Λιν Νόβικ (Lynn Novick), ταρακούνησε τα νερά και όσων είχαν ήδη σχηματίσει μια εικόνα για τον αρρενωπό μυθιστοριογράφο και ταξιδευτή, αλλά και όσων ήθελαν, να μάθουν ακόμη περισσότερα. (Κάποιοι ίσως να διερωτήθηκαν, μήπως είναι αλήθεια ότι ήταν τυχοδιώκτης και μισογύνης;) Μπορεί ο Γκόγκολ να τιμούσε δεόντως τη σόμπα του και να έκαιγε χειρόγραφα, εδώ όμως, με τον Χέμινγουεϊ, παρατηρούμε πως τα χειρόγραφα δεινοπάθησαν στα χέρια του. Με άπειρα γράψε-σβήσε, με μουnτζούρες και υπογραμμίσεις, με διορθώσεις στο περιθώριο ώστε αυτά να βελτιωθούν. Για ένα βιβλίο του δε, μαθαίνουμε πως ανακαλύφθηκαν πάνω από σαράντα επίλογοι! Τα χειρόγραφά του μάτωναν στ’ αλήθεια, κι όχι αστεία, και τότε μόνο διεκδίκησαν με αξιώσεις το βραβείο Πούλιτζερ, το Νόμπελ.
Το ντοκιμαντέρ αξιοποίησε δεόντως το αρχείο του Χέμινγουεϊ στην Προεδρική Βιβλιοθήκη και το Μουσείο John F. Kennedy στη Βοστώνη. Ένα αρχείο κερήθρα της συγγραφικής του ιδιοφυΐας. Τι και αν συνήθως οι χήρες είναι εχθρός του βιβλίου[1], οι δύο χήρες στην προκειμένη περίπτωση μάλλον βοήθησαν τα μέγιστα. Γιατί αυτό; Όταν η χήρα του Χέμινγουεϊ –ήταν βλέπετε η τέταρτη σύζυγος– συνάντησε τη χήρα του Τζον Κένεντι, της εξέφρασε την απορία της και το άγχος της για το τι θα έκανε με τα προσωπικά αντικείμενα, τις 11.000 φωτογραφίες, τα χειρόγραφα και άλλα πολλά του μακαρίτη. Και έτσι ρώτησε αν θα μπορούσαν να έρθουν στη Βιβλιοθήκη JFK. Η έμπειρη χήρα του Τζον Κένεντι (κάτι θα πήρε από τον Ωνάση, δεν μπορεί…) δεν θα μπορούσε να χάσει τέτοια ευκαιρία και συμφώνησε αμέσως να τα φέρει.
Έτσι και έγινε, και το αρχείο, πρωτοφανούς έκτασης, αξιοποιήθηκε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο στο ντοκιμαντέρ. Οι εικόνες του Hemingway, τα πλάνα δηλαδή, λειτουργούν σαν ένα σημειωματάριο που συνθέτει εξόχως, τα παιδικά χρόνια, τη ζωή, το μεγαλείο, τον μύθο, τα ταξίδια, την Πόλη του Φωτός, αυτό που είναι η ζωή του δηλαδή. Που για ουκ ολίγους, είναι ο μεγαλύτερος συγγραφέας της Αμερικής του 20ού αιώνα. Και συνάμα, ενός Αμερικανού ο οποίος υποστήριζε το Δημοκρατικό Κόμμα. Μπορεί να μη συναντήθηκαν διά ζώσης οι δύο άνδρες, Τζον Κένεντι και Έρνεστ Χέμινγουεϊ, αλλά συναντήθηκαν οι χήρες τους, Τζάκι Κένεντι και Μαίρη Χέμινγουεϊ, και έσωσαν την παρτίδα.
Η δύναμη της εικόνας του Κεν Μπερνς και της Λιν Νόβικ (το ντοκιμαντέρ είναι έξι ώρες, και χωρίζεται σε τρία ισομερή επεισόδια) μετουσιώνεται σαν να είναι ένα φωτογραφικό άλμπουμ της ζωής του συγγραφέα. Αναδεικνύει έναν άνθρωπο που αποφάσισε (!) και έδωσε τέλος στην ζωή του, στα 61 του (ο πατέρας του επίσης ήταν αυτόχειρας). Ήταν πάντα τολμηρός, μα πάνω από όλα, κάθε μέρα, ήθελε να βελτιώνει την τέχνη του. Τέχνη της αποτύπωσης του Λόγου, «ορθώς νοείν», με ισχυρή φαντασία. Κινητήριος μοχλός η αγγλική γλώσσα με σύντομες προτάσεις-σπινθήρες. Τι πειθαρχημένος, σχεδόν «ολιγαρχικός» συγγραφέας που ήταν! Και γι’ αυτό αξίζει μεγάλου σεβασμού.
Η λέξη συγγραφέας είναι βαριά, άλλοτε μολύβι και άλλοτε χρυσός, απαιτεί θυσίες, κενές σελίδες, κούραση, χιλιάδες εργατοώρες πάνω από τα μελάνια. Εργατοώρες γραφής, διορθώσεων και πάλι απ’ την αρχή. Η φλέβα χρυσού δεν ανακαλύπτεται εύκολα χωρίς να έχει προετοιμαστεί δεόντως η μήτρα – χωρίς να έχει καταστεί φιλόξενη από το βίωμα. Έτσι, ο Χέμινγουεϊ χαρίζει απλόχερα σε όλους μαθήματα που τα πλήρωσε με τη ζωή του. Σαν να είναι ένας ακόμη ήρωας του Σαίξπηρ, που στο τέλος του θεατρικού έργου πεθαίνει.
Εν κατακλείδι, ο συγγραφέας «μας» είναι τυχερός και το έργο του αναγνωρίστηκε, η φήμη του θα προχωράει σαν ατμομηχανή που δεν μπορεί να κόψει ταχύτητα. (Η διαχείριση της φήμης δεν είναι από τα δυνατά σημεία των καλλιτεχνών.) Το «συγγραφικό ντοκιμαντέρ», που από ό,τι φαίνεται αγάπησε η Αμερική του πολιτισμού, λειτουργεί, σαν να ρίχνει κι άλλο κάρβουνο στη φωτιά. Ταυτόχρονα, το Hemingway, έδεσε άριστα σαν γλυκό του κουταλιού και με την έως τώρα «εμβληματική» Προεδρία του Τζο Μπάιντεν. Η πολιτική, πάντα επιζητά την εκπλήρωσή της και στην τέχνη. Ίσως επίσης και οι χήρες, μέσω του αείμνηστου συζύγου. Ο Χέμινγουεϊ δεν ήταν ούτε τυχοδιώκτης ούτε μισογύνης, μα ένας αληθινός χαρακτήρας με λοξό ένστικτο κυνηγού.
[1] «Οι μεγαλύτεροι εχθροί του βιβλίου είναι οι χήρες» [όταν πεθαίνει ο συλλέκτης/ο κτήτωρ, η χήρα θα ξεφορτωθεί τα βιβλία γιατί έχει βαρεθεί να ξεσκονίζει…]. Βλ. Νίκος Τριανταφυλλίδης (σενάριο – σκηνοθεσία), Τα Στέκια – "Το παλαιοβιβλιοπωλείο" (παραγωγή ΝΕΡΙΤ/ΕΡΤ1, 2015). Όταν ζούσα στην Αθήνα παρακολούθησα την εκπομπή και τότε σημείωσα σε ένα χαρτί: Γίνονται άραγε παλιά τα βιβλία; Ακούω διάφορα, όπως την προηγούμενη φράση για τις χήρες, όπως και ότι «τα βιβλία δεν είναι κανενός», «τα βιβλία είναι η μνήμη της ανθρωπότητας», «κάθε βιβλίο έχει στόχο», «το κάθε βιβλίο είναι η κορύφωση μιας ζωής». Η ανάγνωση είναι μια λύτρωση και ελευθερώνει μέσα από τα μάτια του αναγνώστη τα διάφορα κείμενα.
