Ευρώπη

Στη μεταπολίτευση, η ασφάλεια συνήθως παρουσιαζόταν ως αντιθετική στην ελευθερία. Το ερώτημα «τι τη θέλουμε την αστυνομία;» θεωρήθηκε πολύ συχνά προοδευτικός μονόδρομος. Μόνο μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου, με την ισλαμιστική τρομοκρατία να αναδεικνύεται ως η κυρίαρχη απειλή για την διεθνή ασφάλεια, άρχισε μια πολιτική και επιστημονική επανατοποθέτηση της έννοιας της ασφάλειας. Ο σκοταδισμός και η απολυταρχική νοοτροπία των τρομοκρατών ερχόταν σε ευθεία σύγκρουση με τη φιλελεύθερη δημοκρατία.

Κι αυτή η αντιπαράθεση άρχισε να γίνεται κυρίαρχη σε ιδεολογικό, πολιτισμικό, κοινωνικό πεδίο – και στην πολιτική αντιπαράθεση. Η ιδέα ότι η τρομοκρατία, οι υβριδικές απειλές, το διεθνικό οργανωμένο έγκλημα αλλά και οι αυταρχικές και οι αναθεωρητικές δυνάμεις είναι διαφορετικές όψεις της απειλής για την δημοκρατία ίσως, πλέον, να μην είναι μειοψηφικές ούτε στην Ελλάδα.

Ανάμεσα στις αναθεωρητικές δυνάμεις, ιδιαίτερα απειλητική εμφανίστηκε στις αρχές του νέου αιώνα η Ρωσία. Το 2008, με τον πόλεμο κατά της Γεωργίας, η Ρωσία έδειξε τις διαθέσεις της, που δεν έγιναν αντιληπτές ως σήμα κινδύνου για τη διεθνή οργάνωση και την ευρωπαϊκή ασφάλεια. Σε ένα βαθμό, δεν έτυχε προσοχής  ούτε η υβριδική επίθεση της Ρωσίας στην Ουκρανία το 2014 και η προσάρτηση της Κριμαίας. Ούτε το 2016, στις προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ, ούτε στο δημοψήφισμα που οδήγησε στην έξοδο της Μεγάλης Βρετανίας από την Ευρωπαϊκή Ένωση αντιληφθήκαμε την απειλή όπως πραγματικά είναι.

Χρειάστηκε η Ρωσία να εισβάλει στην Ουκρανία, τον Φεβρουάριο του 2022, για να συνειδητοποιήσουμε, μέσα από το σθένος και τον ηρωισμό των Ουκρανών, πως η ελευθερία, η πατρίδα, η αυτοδιάθεση είναι αξίες των φιλελεύθερων δημοκρατιών. Είναι συστατικά στοιχεία των ελεύθερων κρατών, που μπορούν να επιλέγουν τις συμμαχίες τους – και ο ρόλος της διεθνούς οργάνωσης και του ΟΗΕ είναι να τους εγγυώνται αυτό το δικαίωμα.

Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία ανέδειξε το εύρος της απειλής. Από τότε, την απειλή την υπενθυμίζουν συχνά διάφορες ενέργειες της Ρωσίας κατά της Δύσης και της κουλτούρας της. Οι επιθέσεις με fake news και η προσπάθεια με bots χειραγώγησης της κοινής γνώμης. Οι συχνές απειλές κατά της ασφάλειας και της εδαφικής ακεραιότητας του ενιαίου ευρωπαϊκού χώρου, κατά της Μολδαβίας, αλλά και κατά της Σουηδίας και της Φινλανδίας. Πρόσφατα, τα ρωσικά drones που παραβίασαν τον εναέριο χώρο της Πολωνίας σήμαναν συναγερμό: η Ευρώπη οφείλει εγρήγορση, για να διαφυλάξει την ασφάλεια και τη δημοκρατία της.

Τα ρωσικά drones πάνω από την Πολωνία μάς θύμισαν αυτό που δεν έπρεπε ποτέ να ξεχάσουμε. Ο πόλεμος στην Ουκρανία δεν είναι υπόθεση μόνο των Ουκρανών. Είναι η μάχη όλων μας. Η Ρωσία δεν επιτέθηκε στην Ουκρανία. Επιτέθηκε στη Δύση.

Κατά συνέπεια, η συζήτηση για την ειρήνη στην Ουκρανία και την επόμενη ημέρα δεν μπορεί να μην περιλαμβάνει την απειλή από τη Ρωσία για την ευρωπαϊκή ασφάλεια. Το ζήτημα αυτό συνδέεται στενά με το πώς θα προκύψει η ειρήνη και ποιοι θα είναι οι όροι της. Ουσιαστικά, μιλάμε για δύο προσεγγίσεις που μπορούν να αποτυπωθούν με τον πλέον χαρακτηριστικό τρόπο στην πρόσληψη και στην προσέγγιση των ΗΠΑ υπό τις δύο διαφορετικές προεδρίες – του Τζο Μπάιντεν και του Ντόναλντ Τραμπ.

Η πρώτη προσέγγιση, που ήταν και η θέση της συντριπτικής πλειονότητας των χωρών του δυτικού κόσμου ώς τον Ιανουάριο του 2024, τόνιζε ότι το τέλος του πολέμου πρέπει να έρθει με την ήττα της Ρωσίας. Αυτή η προσέγγιση, αν αφήσουμε στην άκρη για την οικονομία της συζήτησης το εφικτό του πράγματος και τις εξελίξεις στο πεδίο των μαχών τους τελευταίους μήνες, απαντούσε και στη γενικότερη απειλή της Ρωσίας για την ευρωπαϊκή ασφάλεια. Μια ηττημένη Ρωσία δεν θα μπορούσε να αποτελέσει απειλή, ενώ πολλοί προσέβλεπαν πως σε αυτό το ενδεχόμενο μπορεί να βλέπαμε ακόμη και αλλαγή εξουσίας στο εσωτερικό της.

Η δεύτερη προσέγγιση, κυρίαρχη στις ΗΠΑ του Τραμπ ο οποίος φαίνεται να διχοτομεί για πρώτη φορά από το τέλος του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου τον δυτικό κόσμο, πιέζει για μια ειρήνη που θα αποτυπώνει την παρούσα κατάσταση στο πεδίο των μαχών και δεν θα προκύπτει ως αποτέλεσμα ήττας της Ρωσίας. Σε αυτή την προσέγγιση έχουν μπει και ζητήματα που από την πρώτη στιγμή έθετε η Ρωσία (π.χ. μη ένταξη της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ, περιορισμοί στις στρατιωτικές δυνατότητες της Ουκρανίας, επίσημη αποδοχή της κατάστασης της Κριμαίας κ.λπ.). Σε επίπεδο διεθνών σχέσεων, είδαμε το άνοιγμα των ΗΠΑ προς τη Ρωσία και τη σταδιακή επιστροφή της δεύτερης στο διεθνές πεδίο.

Είναι ξεκάθαρο λοιπόν πως αυτή τη στιγμή η συζήτηση γίνεται στη βάση της δεύτερης προσέγγισης, η οποία σε κάθε περίπτωση δεν περιλαμβάνει ήττα της Ρωσίας, αλλά ούτε και ουσιαστική της τιμωρία για τον αναθεωρητισμό που εκφράστηκε με την εισβολή και την πραγματοποίηση εγκλημάτων πολέμου.

Εάν λοιπόν, παρά τις πολλές δυσκολίες και ενστάσεις από την Ουκρανία, τα κράτη μέλη της Ε.Ε. και τη Βρετανία προχωρήσει μια ειρήνη με αυτά τα χαρακτηριστικά, η απειλή από τη Ρωσία δεν θα έχει εκλείψει. Αντίθετα, θα μπορούσε κάποιος να υποστηρίξει πως η Ρωσία και ο Βλαντίμιρ Πούτιν θα μπουν στον πειρασμό να ασκήσουν εκ νέου τις αναθεωρητικές τους βλέψεις με τη χρήση υβριδικών επιθέσεων, αλλά και παραδοσιακής σκληρής στρατιωτικής ισχύος. 

Σε έναν κόσμο όπου υποχωρεί ο ρόλος των θεσμών και του διεθνούς δικαίου και επικρατεί η ισχύς και η χομπσιανή προσέγγιση των διεθνών σχέσεων, η αναθεωρητική Ρωσία του Πούτιν θα αποτελεί απειλή για την ευρωπαϊκή ασφάλεια. Γι’ αυτό και ο πόλεμος στην Ουκρανία αφορά την Ευρώπη και κάθε ελεύθερη χώρα. Ουσιαστικά, θα παραμείνει ο καταλύτης που πρέπει να οδηγήσει στην αμυντική ωρίμανση της Ένωσης, στο πλαίσιο της κρίσιμης Στρατηγικής Αυτονομίας. Για να μπορέσεις να αντιμετωπίσεις τον αναθεωρητισμό χρειάζεται να ενισχύσεις σημαντικά την αποτρεπτική σου ικανότητα, ιδιαίτερα όταν η απειλή προέρχεται από μια πυρηνική δύναμη όπως η Ρωσία. Η Ε.Ε. δεν μπορεί πλέον να λειτουργεί μόνο ως απόγονος της Αφροδίτης με τη γοητεία και το κανονιστικό της πλαίσιο. Οφείλει να φερθεί ως Αθηνά, που μπορεί να κάνει χρήση, εφόσον χρειαστεί, σκληρής ισχύος. Η Ευρώπη ας δείξει τα δόντια της.

Κοσμογονικές αλλαγές συμβαίνουν σε παγκόσμιο επίπεδο και σε όλους τους τομείς: νέος ψυχρός πόλεμος επιβάλλεται, ίσως τρίτος παγκόσμιος πόλεμος αναδύεται, τρίτες οικονομικές και στρατιωτικές δυνάμεις απειλούν τη μέχρι σήμερα αναμφισβήτητη πρωτοκαθεδρία της Δύσης. Η Ευρώπη φαίνεται να απειλείται σοβαρά, κυρίως στρατιωτικά αλλά και οικονομικά, για πρώτη φορά μετά το 1945 και έως σήμερα. Κοσμογονικές αλλαγές, όχι μόνο στο παγκόσμιο στερέωμα αλλά και στη γειτονιά μας, με τον τουρκικό αναθεωρητισμό, τα όσα φοβερά και τρομερά συμβαίνουν στη Μέση Ανατολή κ.λπ. Η Τεχνητή Νοημοσύνη επιπλέον «απειλεί» να φέρει τόσες και τέτοιες αλλαγές στις κοινωνίες μας, που ποτέ δεν είχαμε φανταστεί – και τόσα άλλα ων ουκ έστιν αριθμός.

Η Ευρώπη δεν υστερεί έναντι των Ηνωμένων Πολιτειών στον τομέα της επιστημονικής έρευνας και της παραγωγής επιστήμης υψηλού επιπέδου. Η ιδέα ότι συμβαίνει κάτι τέτοιο οφείλεται στη λανθασμένη θεώρηση που συνεχίζουν να έχουν τα Μαζικά Μέσα Ενημέρωσης:  από τη μια οι ΗΠΑ και από την άλλη οι ευρωπαϊκές χώρες, η καθεμιά ξεχωριστά. Με τη ματιά αυτή, η Βρετανία, η Γερμανία, η Γαλλία, η Ολλανδία υστερούν έναντι των Ηνωμένων Πολιτειών σε βραβεία Νόμπελ και Μετάλλια Fields και έτσι διαιωνίζεται η αντίληψη της αμερικανικής κυριαρχίας στην επιστήμη.

Η 24η Ιουλίου είναι, βέβαια, η ημέρα εορτασμού της δημοκρατίας μας. Όμως, είναι και ημέρα μνήμης του χρέους της πατρίδας μας προς τον Κωνσταντίνο Καραμανλή.  Και επιπλέον, ημέρα υπενθύμισης προς όλους ότι η ευρωπαϊκή χώρα στην οποία ζούμε είναι το αποτέλεσμα της πολιτικής επικράτησης της Κεντροδεξιάς μετά τον Εμφύλιο – όχι με τανκς και όπλα, αλλά στις κάλπες.

9 Μαΐου, Ημέρα της Ευρώπης

Παραμονή της 9ης Μαΐου, αναπόφευκτα η σκέψη πηγαίνει στους μεγάλους πολιτικούς άνδρες που πάνω στα ερείπια του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου (ευρωπαϊκού εμφυλίου εν πολλοίς στην πράξη) θεμελίωσαν μια «αλλαγή παραδείγματος», βάζοντας στη θέση των εθνικών εγωισμών και του μιλιταρισμού αυτό που σήμερα αποκαλούμε Κοινό μας Ευρωπαϊκό Σπίτι, και το θεωρούμε αναπόσπαστο πλαίσιο του παρόντος και του μέλλοντός μας.

Στην Ελλάδα με το αλάνθαστο λαϊκό αισθητήριο και σε θέματα εθνικής ασφάλειας και εξωτερικής πολιτικής, αναθεματίζουν τις ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ τον τελευταίο μισό αιώνα. Πρέπει να έχουν γίνει εκατοντάδες χιλιάδες διαδηλώσεις κατά των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ και υπέρ της ανεξαρτησίας των λαών, της φιλίας των λαών, της αυτοδιάθεσης των λαών. Αλλά μέχρι σήμερα, εν πολλοίς, την ελευθερία των δυτικών κοινωνιών να είναι κοινωνικά ευαίσθητες, να έχουν την ελευθερία του λόγου και τις λοιπές ελευθερίες και δικαιώματα, την εξασφάλιζε η ιμπεριαλιστική δύναμη κρούσης της Αμερικής και του ΝΑΤΟ. Οι ΗΠΑ ήταν η βασική ασπίδα προστασίας όχι μόνο της Ελλάδας αλλά ολόκληρης της Ευρώπης. Η Μέρκελ, για παράδειγμα, αγόραζε για τη Γερμανία φτηνό αέριο από τη φίλη Ρωσία, συνήπτε επικερδείς εμπορικούς δεσμούς με την Κίνα και ένιωθε ασφαλής δωρεάν δίχως να ξοδεύει ευρώ, μια και για την προστασία της Γερμανίας καθάριζε η Αμερική τρέχοντας εν όπλοις σε διάφορα μέτωπα...  

«Η Ελλάδα δεν είναι καταδικασμένη στην υστέρηση» λέει ο Κώστας Σημίτης στο τελευταίο βιβλίο του Υπάρχει λύση; (Πόλις, 2016). «Η συμμετοχή της στην ευρωπαϊκή ενοποίηση, η παγκοσμιοποίηση, οι τεχνολογικές αλλαγές, οι βαθιά ριζωμένες σχέσεις των Ελλήνων με τις οικονομίες και τους πολιτισμούς άλλων χωρών προσφέρουν κοινωνικές, οικονομικές αλλά και πολιτικές ευκαιρίες για μια άλλη πορεία. Ένας δρόμος διαφορετικός από την εσωστρέφεια και την απομόνωση του εθνικολαϊκισμού είναι εφικτός. Αυταρχικά καθεστώτα, ακραίοι εθνικισμοί, προσπάθειες για οικονομική αυτάρκεια, επιτηρήσεις και έλεγχοι της πολιτικής και κοινωνικής ζωής δεν μπορούν να επιβιώσουν στον ευρωπαϊκό χώρο στον οποίο ανήκει η Ελλάδα. Υπάρχουν γι’ αυτό, παρά τον ζόφο που επικρατεί, δυνάμεις που επιδιώκουν να ακολουθήσει η χώρα μια κατεύθυνση προόδου, να επιτύχει την καλύτερη λειτουργία του κράτους, μια πιο δίκαιη κοινωνία, ένα περιβάλλον ανοιχτό στα σύγχρονα ρεύματα σκέψης, και την ενεργό συμμετοχή της στη συνεχή αναδιαμόρφωση της ευρωπαϊκής συνεργασίας. Όπως έδειξε η περίοδος μετά τη Δικτατορία, οι δυνάμεις αυτές είναι δυνατό να συνεργασθούν και, με συνειδητή και επίμονη δουλειά, να επιτύχουν την ανάπτυξη, να χαράξουν νέους δρόμους για τη χώρα». Ποιος ήταν ο σπουδαίος αυτός πολιτικός που πέθανε στις 5 Ιανουαρίου 2025, έχοντας προλάβει να αφήσει τη θετική σφραγίδα του στην ιστορία της χώρας – στη σύγχρονη ευρωπαϊκή ταυτότητα μιας κοινωνίας προόδου;

Μετά τις ευρωεκλογές, η επόμενη μέρα περιέχει σοβαρές προκλήσεις για την Ευρώπη. Προκλήσεις που αφορούν την ισχύ της, την ανταγωνιστικότητά της, την ασφάλεια και την πρόοδο των πολιτών της.

Hans Kundnani, Eurowhiteness. Culture, Empire and Race in the European Project, Hurst, 2023, 248 σελ. 

Είναι ζωντανός ο θεμελιώδης στόχος για ευρωπαϊκή «ενότητα» και «πολυμορφία»; Και πώς μπορούν οι ευρωπαϊκοί λαοί να συνυπάρχουν, ενώ η ιστορία τους είναι ιστορία πολεμικής αντιπαλότητας και ενώ απουσιάζει ο ιστορικός μύθος; 

Τοny Judt, Ευρώπη: Μια μεγάλη χίμαιρα;, μετάφραση από τα αγγλικά: Ροζαλί Σινοπούλου, Aλεξάνδρεια, Αθήνα 2023, 123 σελ.

To 1995, χρονιά κατά την οποία εκδόθηκε το βιβλίο του Τόνι Τζαντ για την Ευρώπη, η ΕΕ ζούσε την ευφορία μιας «πανίσχυρης ένωσης». Ο υπέρμαχος της ενωμένης Ευρώπης και συγγραφέας μιας από τις πιο ουσιώδεις ιστορίες της βρετανός καθηγητής, ωστόσο, δεν συμμεριζόταν αυτή την ευφορία. Υποστήριξε ότι ο «μύθος» της Ευρώπης όχι μόνο δεν αμβλύνει τις παθογένειες της ηπείρου αλλά μας εμποδίζει ακόμη και να τις αναγνωρίσουμε. Πράγματι, μπροστά στον κυκεώνα των κρίσεων που ακολούθησαν (δημοσιονομικών, μεταναστευτικών, γεωπολιτικών, πολεμικών), η ΕΕ αποδείχθηκε, όπως ήδη ξέρουμε, απροετοίμαστη, αργή στις αντιδράσεις της, δύσκαμπτη, κατώτερη των περιστάσεων. (Τεύχος 145)