O Τζέφρι Χερφ, γεννημένος το 1947, είναι ομότιμος καθηγητής σύγχρονης ευρωπαϊκής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Μέριλαντ και διακεκριμένος πολιτικός αναλυτής γνωστός για το πρωτοποριακό έργο του στις διασταυρώσεις της σύγχρονης ευρωπαϊκής ιστορίας, της Μέσης Ανατολής και των πολιτικών ιδεολογιών. To επιστημονικό έργο του καλύπτει ευρύ φάσμα θεμάτων: από την ιστορία της ναζιστικής Γερμανίας έως τον Ψυχρό Πόλεμο, και την ιστορία του κράτους του Ισραήλ, με ιδιαίτερη έμφαση στους τρόπους με τους οποίους η προπαγάνδα και οι πολιτικές ιδεολογίες έχουν επηρεάσει τις διεθνείς σχέσεις. Τα σημαντικά έργα του, όπως Η ναζιστική προπαγάνδα για τον αραβικό κόσμο και Η στιγμή του Ισραήλ, παρέχουν μια βαθιά εξέταση των διασυνδέσεων μεταξύ των προσπαθειών προπαγάνδας της ναζιστικής Γερμανίας κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου και της μεταπολεμικής πολιτικής της Μέσης Ανατολής, ρίχνοντας φως στο πώς αυτή η ιστορία συνεχίζει να επηρεάζει τη σύγχρονη γεωπολιτική. Τα έργα του δεν πραγματεύονται μόνο ιστορικά γεγονότα, αλλά και σύγχρονα ζητήματα, όπως το ζήτημα της Μέσης Ανατολής, στο οποίο είναι ειδικός. Είναι γνωστός στους αναγνώστες του Books’ Journal καθώς, μετά τη σφαγή της 7 Οκτωβρίου 2023 στο Ισραήλ από τη Χαμάς, δημοσιεύτηκε το κείμενό του «Από το ποτάμι στη θάλασσα» (τχ. 148, Δεκέμβριος 2023).
The Ρhotostrand / flickr
Δεκέμβριος 2008, Δαμασκός, Συρία. Διαδηλωτές υπέρ της Χαμάς. Εντυπωσιάζει το παιδί με το όπλο στην πλάτη ενός άνδρα.
Στην αποκλειστική συνέντευξη που ο καθηγητής Τζέφρι Χερφ παραχώρησε στο Books’ Journal, βασίζεται σε δεκαετίες έρευνας για να εμβαθύνει στις ιστορικές ρίζες της αραβο-ισραηλινής σύγκρουσης, στις μεταβαλλόμενες συμμαχίες του Ψυχρού Πολέμου, στο ρόλο που έχει παίξει η ιδεολογία για τη διαμόρφωση των πολιτικών κινημάτων της Μέσης Ανατολής και στο ρόλο που έχουν διαδραματίσει η Χαμάς και η Χεζμπολά στην περιοχή. Εξηγεί πώς οι εξωτερικές δυνάμεις –ιδιαίτερα τα ευρωπαϊκά κράτη– έχουν επηρεάσει την περιοχή και πώς αυτή η μακρά ιστορία παρέμβασης και ιδεολογίας έχει συμβάλει στις συνεχιζόμενες συγκρούσεις που βλέπουμε σήμερα. Περιγράφει το ρόλο της προπαγάνδας της Χαμάς, της Χεζμπολά και του Ιράν, τους πιθανούς δρόμους προς την ειρήνευση στην περιοχή και την πιθανότητα η τρέχουσα κρίση μπορεί να επηρεάσει τις αμερικανικές εκλογές.
Πιστεύετε ότι η ύπαρξη του Ισραήλ βρίσκεται σε κίνδυνο;
Ναι, έτσι νομίζω. Όταν μια χώρα δέχεται επίθεση από τη Χεζμπολά στο Βορρά, από τη Χαμάς στο Νότο, από τους Χούθι και, όλα αυτά με την υποστήριξη του Ιράν, αυτό είναι πολύ σοβαρό. Επιπλέον, υπάρχει ο κίνδυνος το Ιράν να αποκτήσει πυρηνικά όπλα. Οπότε ναι, το εννοώ ότι το Ισραήλ αγωνίζεται για την επιβίωσή του. Ευτυχώς, οι ΗΠΑ είναι σύμμαχος του Ισραήλ, και παρά τις εντάσεις και τις προστριβές, αυτή η συμμαχία παραμένει ισχυρή. Μάλιστα το Ισραήλ, μετά τη δολοφονία του Νασράλα και τις άλλες επιθέσεις, άλλαξε την ισορροπία δυνάμεων στην περιοχή. Το Ιράν, δηλαδή, τώρα, είναι πιο ευάλωτο από πριν, αλλά παραμένει πολύ επικίνδυνο. Οι επόμενοι μήνες θα είναι κρίσιμοι.
Αν παραταθούν οι μάχες κινδυνεύει η κοινωνική συνοχή του Ισραήλ;
Τα τελευταία χρόνια, σκέφτηκα τον Τσώρτσιλ και τον Ρούσβελτ που αντιμετώπισαν με αποφασιστικότητα τον πόλεμο. Δεν σκέφτηκαν να εγκαθιδρύσουν κυβερνήσεις συνασπισμού στο Λονδίνο και την Ουάσιγκτον. Βεβαίως, δεδομένων των απειλών που αντιμετωπίζει το Ισραήλ, οι οποίες είναι ακόμη πιο άμεσες από τις απειλές που αντιμετώπισαν η Βρετανία και οι Ηνωμένες Πολιτείες το 1940, θα ήταν απολύτως λογικό να έκανε αυτόν τον πόλεμο μια κυβέρνηση συνασπισμού. Η έλλειψη της συναίνεσης νομίζω κάνει τον Νετανιάχου να μην έχει λάβει κάποιες πιο ρηξικέλευθες αποφάσεις. Το έθεσε καλά την περασμένη εβδομάδα ο Benny Gantz σε ένα άρθρο του στους New York Times, ότι η Χαμάς επιτέθηκε σε μια στιγμή διαίρεσης στο Ισραήλ. Νομίζω ότι μια διαίρεση στο εσωτερικό είναι εξίσου σοβαρή με τις εξωτερικές απειλές. Είναι κρίσιμο η ισραηλινή κυβέρνηση να στηρίζεται σε έναν ευρύτερο συνασπισμό.
Ποιος είναι ο μεγαλύτερος κίνδυνος για το Ισραήλ;
Ο πυρήνας. Η Χαμάς. Η οποία, παρά το πλήγμα που δέχτηκε, μπορεί να ανασυνταχθεί αρκετά γρήγορα. Επιτρέψτε μου στο σημείο αυτό να κάνω μια αναφορά με την ιδιότητά μου του ιστορικού της Ευρώπης. Μετά το 1945, οι ΗΠΑ, η Βρετανία και η Σοβιετική Ένωση είχαν όλοι συμφέρον να παραμείνουν στη Γερμανία το διάστημα αμέσως μετά τον πόλεμο για να αποτρέψουν την επιστροφή των ναζί – που ήταν δυνατή, 5 εκατομμύρια μέλη είχε το ναζιστικό κόμμα τον Μάιο του 1945. Αυτός ήταν και ο λόγος της στρατιωτικής κατοχής. Το ερώτημα ήταν: πόσο καιρό θα έμεναν; Τραγική ειρωνεία: ο Ψυχρός Πόλεμος είχε την ακούσια συνέπεια να δώσει τόσο στη Σοβιετική Ένωση όσο και στους Δυτικούς Συμμάχους έναν άσχετο λόγο να παραμείνουν στη Γερμανία με αποτέλεσμα όμως να αποτρέψουν την αναβίωση του ναζισμού στη Δύση. Έτσι οι Δυτικοί προστάτευαν τη Γερμανία από τους κομμουνιστές, οι κομμουνιστές πολεμούσαν τον καπιταλισμό, ουσιαστικά δηλαδή και οι δύο πλευρές είχαν έννομο συμφέρον να παραμείνουν στη Γερμανία ουσιαστικά μέχρι το 1989 – και αυτό ήταν το ασφαλιστήριο συμβόλαιο κατά της αναγέννησης του ναζισμού. Στην πράξη δηλαδή υπήρξε αλληλεπικάλυψη μεταξύ αντικομμουνισμού και αντιφασισμού. Στην περίπτωση της Γάζας, όμως, δεν βλέπω κάποια δύναμη να επιθυμεί να στείλει στρατό εκεί, οπλισμένο και πρόθυμο να αποτρέψει την αναβίωση της Χαμάς. Ποιος αλήθεια θα ήθελε να στείλει τις ένοπλες δυνάμεις του στη Γάζα για να εμποδίσει τη Χαμάς να επιστρέψει στην εξουσία; Δεν νομίζω οι ΗΠΑ. Ούτε η Γερμανία, ούτε η Γαλλία, ούτε η Βρετανία, σίγουρα ούτε τα Ηνωμένα Έθνη. Στην ουσία, αυτή είναι η ερώτηση: ποιος άλλος εκτός από το Ισραήλ θα αποτρέψει την αναβίωση της Χαμάς; Δεδομένου ότι η Γάζα είναι ακριβώς εκεί, οι Ισραηλινοί ξέρουν ότι δεν έχουν την πολυτέλεια να είναι αδιάφοροι για το τι συμβαίνει εκεί. Διαβάζω επικρίσεις κατά του Ισραήλ ότι δεν έχει σχέδιο για την επόμενη μέρα. Ε, λοιπόν, το σχέδιο για την επόμενη μέρα είναι να αποτραπεί η αναβίωση της Χαμάς. Και ποιος θα μπορούσε να αποτρέψει την αναβίωσή της εκτός από το Ισραήλ;
Η Αίγυπτος;
Χρειάζεται να συζητήσουμε περισσότερο για την Αίγυπτο. Επειδή καμία κυβέρνηση στον κόσμο δεν έχει πολεμήσει τη Μουσουλμανική Αδελφότητα περισσότερο και σκληρότερα από την αιγυπτιακή κυβέρνηση. Ναι. Καμία κυβέρνηση στον κόσμο δεν γνωρίζει τη Μουσουλμανική Αδελφότητα καλύτερα από την αιγυπτιακή κυβέρνηση – και κανείς δεν τη μισεί περισσότερο. Η αιγυπτιακή κυβέρνηση γνωρίζει ότι η Χαμάς είναι παιδί των Αδελφών Μουσουλμάνων, οπότε έχουν κάθε λόγο να αποτρέψουν την αναβίωση της Χαμάς και να βοηθήσουν το Ισραήλ σ’ αυτό. Όμως δεν έχουν ανοίξει τα σύνορα. Θα έπρεπε να είχαν ανοίξει τα σύνορα και να αφήσουν τους αμάχους της Γάζας να γλιτώσουν τον κίνδυνο. Δεν το έκαναν. Και λόγω της έχθρας που τρέφει προς το Ισραήλ η αιγυπτιακή κοινωνία, δεν έχουν συμφωνήσει να βοηθήσουν το Ισραήλ να αποτρέψει την αναβίωση της Χαμάς. Αλλά αυτό είναι κοντόφθαλμο και αντίθετο με τα συμφέροντα της Αιγύπτου.
Και η Χεζμπολά στο Βορρά; Πιστεύετε ότι μπορεί να ανασυνταχθεί, αργά ή γρήγορα;
Δεν ξέρω πώς μια οργάνωση που χάνει 2.000 μεσαία στελέχη σε μια μέρα και στη συνέχεια βλέπει την ηγεσία της να αποδεκατίζεται είναι ικανή γι’ αυτό που θα μπορούσε να κάνει πριν από τρεις εβδομάδες. Δεν είμαι ειδικός, αλλά αυτή είναι η εντύπωσή μου. Αυτό που πέτυχε το Ισραήλ στο Λίβανο τις τελευταίες τρεις εβδομάδες είναι πολύ σημαντικό. Όχι μόνο οι εκρήξεις των βομβητών, αλλά και όλες οι ενέργειες που ακολούθησαν είναι ένα τεράστιο πλήγμα για τη διεθνή τρομοκρατία.
Τον περασμένο Ιανουάριο, στο Διεθνές Δικαστήριο, ο νομικός σύμβουλος του ισραηλινού υπουργείου Εξωτερικών, Ταλ Μπέκερ (Tal Becker), επισήμανε ότι αυτό που διακυβεύεται στη Γάζα είναι αν οι κυβερνήσεις θα μπορούν να πολεμούν με επιτυχία τις τρομοκρατικές οργανώσεις που χρησιμοποιούν τον άμαχο πληθυσμό τους ως ζωντανές ασπίδες. Και ότι η στρατηγική της Χαμάς ήταν, προβάλλοντας και χρησιμοποιώντας τους θανάτους των αμάχων της, να χρησιμοποιήσει τον παγκόσμιο Τύπο ως στρατηγικό όπλο εναντίον του Ισραήλ. Η τραγωδία λοιπόν είναι ότι ο μόνος τρόπος για να νικηθεί μια τρομοκρατική οργάνωση είναι να τεθούν στο στόχαστρο οι ηγέτες της που ζουν ανάμεσα σε άνδρες, γυναίκες και παιδιά. Η Χεζμπολά και η Χαμάς ανάγκασαν το Ισραήλ να διεξαγάγει πόλεμο εναντίον τους με τρόπους που θα συνεπάγονταν το θάνατο αθώων. Αυτό συνέβη ακόμη περισσότερο απ’ ό,τι είχε συμβεί με τις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Βρετανία κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου. Περίπου 500.000 γερμανοί πολίτες έχασαν τη ζωή τους από τους βρετανικούς και τους αμερικανικούς βομβαρδισμούς – και εκεί, τότε, δεν υπήρχε καμία συζήτηση για ακριβείς στοχεύσεις. Χτυπούσες το εργοστάσιο των ναζί κι οι βόμβες προσγειώνονταν στα σπίτια των εργατών που ζούσαν κοντά στο εργοστάσιο. Κανείς δεν ήθελε να σκοτωθούν εργάτες, αλλά σκοτώθηκαν πολλοί. Αυτό ήταν τότε ο πόλεμος. Σήμερα, οι άμαχοι είναι μεγαλύτερο ταμπού. Αλλά με τη δράση του, το Ισραήλ έδειξε, αποφεύγοντας όσο μπορούσε να κτυπήσει αμάχους, αλλά και παρότι χτύπησε και αμάχους, ότι οι ηγέτες της τρομοκρατίας και οι τρομοκρατικές οργανώσεις ξέρουν ότι μπορούν να τρέξουν, αλλά δεν μπορούν να κρυφτούν. Οι δημοκρατίες έχουν πολλά να μάθουν από το Ισραήλ.
Οι άμαχοι δεν είναι μια απώλεια που μπορούμε να τη διαγράψουμε, δεν συμφωνείτε;
Ο φιλελεύθερος τύπος στις ΗΠΑ είναι γεμάτος άρθρα για τους αμάχους που σκοτώνονται. Και υπάρχουν πολλές συνεντεύξεις με γυναίκες και παιδιά που έχουν τραυματιστεί. Είναι φρικτό, αλλά… Το Ισραήλ κατάφερε να ακυρώσει τη στρατηγική της Χαμάς και της Χεζμπολά και άλλων τρομοκρατικών οργανώσεων να χρησιμοποιούν τους θανάτους των δικών τους αμάχων ως μέσο για να κερδίσουν έναν πόλεμο. Ελπίζω ότι οι πολιτικοί, οι στρατιωτικοί και οι διπλωματικοί ηγέτες στις δημοκρατίες καταλαβαίνουν πως αυτό συμβαίνει, μάλιστα υπό το φως αυτών που μόλις είπαμε, διότι δεν μπορεί να υπάρξει καμία απολύτως ειρήνη μεταξύ του Ισραήλ και της Χαμάς.
Τι άλλα χαρακτηριστικά έχει αυτός ο πόλεμος; Ποιος ο σκοπός του;
Δεν είναι αραβοϊσραηλινός πόλεμος. Είναι θρησκευτικός πόλεμος, που διεξάγεται από σιίτες ισλαμιστές, υπό την ηγεσία του Ιράν και των πληρεξουσίων του. Στόχος του, εν μέρει, ήταν να αποτρέψει την ειρήνη μεταξύ του Ισραήλ και των Αράβων.
Ποια ιδεολογία έχει αυτή η σύγκρουση;
Για να απαντήσω, επιτρέψτε μου να κάνω ακόμα έναν συσχετισμό με τον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο. Κατά τη γνώμη μου, το Ολοκαύτωμα και ο ναζισμός ήταν συνδυασμός δύο πραγμάτων. Η ριζοσπαστικοποίηση του ναζισμού βασίστηκε σε μια ριζοσπαστική ερμηνεία του χριστιανισμού και στην αναβίωση της μόνιμης έχθρας εναντίον των Εβραίων από έναν παγανιστή αθεϊστή όπως ο Χίτλερ. Το δόγμα του βιολογικού ρατσισμού τυλίχτηκε σε θεωρίες συνωμοσίας και, όταν ο Χίτλερ συνέλαβε την «τελική λύση», αναφερόταν εμμέσως στα 2.000 χρόνια χριστιανικού αντιιουδαϊσμού με σύγχρονο τρόπο. Ο Τσώρτσιλ και ο Ρούσβελτ και πολλοί άλλοι στην Ευρώπη αντιπροσώπευαν ένα διαφορετικό είδος χριστιανισμού. Έναν χριστιανισμό που είχε θαυμασμό και ευγνωμοσύνη προς τον ιουδαϊσμό. Η σημασία αυτή του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου δεν συζητείται αρκετά συχνά, αλλά η νίκη σήμαινε και επικράτηση της άποψης του Ρούσβελτ, του Τσώρτσιλ και του Χάρι Τρούμαν. Ήταν μια νίκη ενός διαφορετικού είδους χριστιανισμού.
Ας δούμε τώρα τι γίνεται με το Ισραήλ. Πρώτα είχαμε την ισλαμική και ναζιστική συμμαχία της δεκαετίας του 1940, από τον Χουσεϊνί στο πλευρό του Χίτλερ. Στη συνέχεια, μετά την άνοδο του Αγιατολάχ Χομεϊνί στην εξουσία, το Ιράν έβαλε στο στόχαστρο το Ισραήλ και, στην πορεία, εντολοδόχοι του Ιράν έγιναν η Χαμάς και η Χεζμπολά. Είναι η δεύτερη διάδοχη θρησκεία που έχει στο στόχαστρο τους Εβραίους. Η εντολή είναι: επιτεθείτε στους Εβραίους. Δεν είναι ένας πόλεμος που εκπορεύεται από το Ισλάμ, είναι ένας πόλεμος που διεξάγουν οι ισλαμιστές. Ένας πόλεμος που συνεχίζει τη διακριτή παράδοση του 20ού αιώνα, ένας νέος θρησκευτικός πόλεμος. Αν δεν είχε επανεμφανιστεί ο θρησκευτικός πόλεμος, θα είχε επέλθει ειρήνη μεταξύ του Ισραήλ και των Αράβων εδώ και πολύ καιρό. Αλλά κάθε φορά που υπήρχε η προοπτική της ειρήνης, το Ιράν ή η Χαμάς ή η Χεζμπολά ήταν εκεί με τις τρομοκρατικές πρακτικές τους και με στόχο να καταστρέψουν τις προοπτικές της ειρήνης. Επομένως, είναι σημαντικό όλοι εμείς, καθηγητές, δημοσιογράφοι, όσοι παρεμβαίνουμε στη δημόσια ζωή, να πούμε ότι δεν πρόκειται για πόλεμο του Ισραήλ με τους Άραβες. Βεβαίως, υπάρχει πολύ μίσος και πολύς ανταγωνισμός με το Ισραήλ στον αραβικό κόσμο, αυτό είναι προφανές.
Μπορεί το θρησκευτικό μίσος από μόνο του να υποκινήσει έναν πόλεμο;
Σκεφτείτε τους θρησκευτικούς πολέμους στην Ευρώπη του 17ου αιώνα. Τότε που οι άνθρωποι σκότωναν ο ένας τον άλλον, μόνο γι’ αυτά τα γελοία θρησκευτικά μίση. Όπως γνωρίζετε πολύ καλά, ο Καταστατικός Χάρτης της Χαμάς διαβάζεται σαν ένα έγγραφο βγαλμένο από τον 17ο αιώνα. Είναι σαν να μην είναι κάτι βγαλμένο από τον 20ό ή τον 21ο αιώνα. Ως φιλελεύθερος αναλογίζομαι συχνά ότι αυτά τα κινήματα, η Αλ Κάιντα παλιότερα είτε η Χαμάς ή το Ιράν τώρα, είναι βαθιά αντιδραστικά. Και όμως, η δυτική προοδευτική Αριστερά υποστηρίζει και υπερασπίζεται αυτή την αντίδραση.
Υπάρχει λύση στο παλαιστινιακό ζήτημα; Υπό ποίες προϋποθέσεις; Και ποιος θα εποπτεύσει τη λύση;
Οι παράγοντες της διεθνούς πολιτικής πρέπει να πουν στους Παλαιστίνιους ότι δεν είναι αληθινή η ιστορία που έχουν πει στον εαυτό τους για το τι έγινε το 1948 και μετά. Ότι πρέπει να παραδεχτούν πως οδηγήθηκαν από άνδρες που φλέγονταν από θρησκευτικό μίσος και, παρά τις ευκαιρίες, ξανά και ξανά, αρνούνταν να ζήσουν πλάι στους Εβραίους. Αυτό, αν συμβεί, θα πάρει χρόνο. Και δεν νομίζω ότι η λύση δύο κρατών είναι μια άμεση πιθανότητα, επειδή το Ισραήλ δεν μπορεί να συνυπάρξει με το κράτος που είναι αποφασισμένο να το καταστρέψει. Έτσι επιστρέφουμε ξανά στο 1945, που οι ναζί ήταν στην εξουσία μόνο 12 χρόνια. Είτε ήταν οι Σοβιετικοί που έφεραν τους κομμουνιστές πίσω από τη Μόσχα είτε ήταν οι Αμερικανοί και οι Βρετανοί που βρήκαν τον Κόνραντ Αντενάουερ[1] και τον Κουρτ Σουμάχερ[2], υπήρχαν άλλοι άνθρωποι στη Γερμανία με τους οποίους θα μπορούσαν να συνεργαστούν οι οποίοι ήταν αντιναζιστές. Το ερώτημα είναι, ποιος ανάλογος υπάρχει στη Γάζα; Ποιος υπάρχει στη Δυτική Όχθη, ένας εταίρος για την ειρήνη; Σκέφτομαι τη Χαμάς σαν τη μαφία. Αν είστε υπέρ της ειρήνης στη Γάζα δεν ανησυχείτε μόνο για τους Ισραηλινούς, ανησυχείτε και για τη Χαμάς. Και έτσι η στρατιωτική ήττα της Χαμάς αποτελεί προϋπόθεση για την ανάδυση μιας διαφορετικής Γάζας. Και πάλι, αυτό πρέπει να ειπωθεί πιο εμφατικά από τους ηγέτες των δημοκρατιών στην Ευρώπη και από τις Ηνωμένες Πολιτείες. Αν θέλουμε να αναδυθεί πρώτα μια άλλη Γάζα, όπως μια άλλη Γερμανία μετά τον πόλεμο, η Χαμάς πρέπει να ηττηθεί – κι αυτή δεν είναι μόνο θέση του Νετανιάχου. Οι άνθρωποι λένε, ω, αυτός είναι ο Νετανιάχου, αλλά υπάρχει ευρεία συναίνεση στο Ισραήλ, και αυτό υποστηρίζω κι εγώ.
Τι θα γίνει με τους ομήρους;
Είναι πια θέμα δημόσιας διπλωματίας. Οι υπουργοί Εξωτερικών της Ελλάδας και της Γερμανίας και της Γαλλίας και της Βρετανίας κι οι ΗΠΑ πρέπει να λένε κάθε μέρα, όλη την ώρα, ότι ο λόγος που οι όμηροι βρίσκονται εκεί είναι επειδή τους θέλει εκεί ο Ανουάρ Σινουάρ. Δεν υπάρχει άλλος λόγος για να βρίσκονται εκεί. Δεν βρίσκονται εκεί επειδή ο Νετανιάχου δεν κάνει μια συμφωνία. Ο μόνος λόγος που βρίσκονται εκεί είναι επειδή τους κρατάνε αυτοί οι εγκληματίες. Και δεν δημοσιεύεται αυτό συχνά στον παγκόσμιο Τύπο. Πρέπει να ενταθεί η πίεση στη Χαμάς. Η Χαμάς τους κρατάει, η Χαμάς πρέπει να τους απελευθερώσει. Αυτό δηλαδή που έχει πει και ο Άντονι Μπλίνκεν.
Οι παγκόσμιες πιέσεις για εκεχειρία δεν κρύβουν ένα αίτημα δικαιοσύνης;
Κάθε φορά που ασκείται πίεση στο Ισραήλ, η Χαμάς απλώς σκληραίνει τη θέση της. Κι είναι απίστευτα σκληρή οργάνωση, κυρίως οι ηγέτες της, του Σινουάρ συμπεριλαμβανομένου. Αν υπολόγιζαν την καταστροφή του λαού τους, ο πόλεμος έπρεπε να έχει τελειώσει στις 8 Οκτωβρίου, απλώς χρειαζόταν η Χαμάς να παραδοθεί. Υπό τις συνθήκες λοιπόν που διεξάγεται αυτός ο πόλεμος, το Ισραήλ πρέπει να νικήσει. Κι είναι σημαντικό οι δυτικές κυβερνήσεις, οι δημοκρατίες, αυτό να το πουν δυνατά.
Πιστεύετε ότι οι δυτικές δημοκρατίες αντιμετώπισαν επιπόλαια αυτή τη σύγκρουση;
Όταν έλαβε χώρα η πρώτη ιρανική επίθεση στο Ισραήλ, τον Απρίλιο, παρατήρησα ότι ήταν βρετανικά και γαλλικά τα μαχητικά αεροσκάφη που με τις ΗΠΑ συνέβαλαν στην κατάρριψη των πυραύλων. Αναρωτήθηκα τότε, πού είναι οι Γερμανοί; Δεν έχω απάντηση, ίσως η Γερμανία, που υποστηρίζει πολύ το Ισραήλ, να είναι απασχολημένη με την Ουκρανία. Αλλά το θέμα δεν είναι η ρητορική, είναι η πολιτική. Οι δημοκρατίες πρέπει να επικεντρωθούν πιο συγκεκριμένα στην ευθύνη της Χαμάς για τη συνέχιση αυτού του φρικτού πολέμου. Εκεί υπάρχει πολλή συζήτηση και, συχνά, η Χαμάς και το Ισραήλ αντιμετωπίζονται σαν να είναι ίσοι, εξίσου υπεύθυνοι για τον πόλεμο. Αλλ’ αυτός ο πόλεμος δεν θα είχε λάβει χώρα αν δεν τον είχε ξεκινήσει η Χαμάς. Ξέρετε τι άλλο με εντυπωσιάζει; Ο κόσμος της διανόησης, που ήταν αναστατωμένος με το χτύπημα της 11ης Σεπτεμβρίου 2001, δεν κατανοεί ότι βρισκόμαστε αντιμέτωποι με ένα βαθιά αντιδραστικό φαινόμενο, ένα κίνημα της άκρας Δεξιάς που ονομάζεται ισλαμισμός, είτε πρόκειται για την Αλ Κάιντα, είτε για τη Χαμάς, είτε για την κυβέρνηση του Ιράν. Και με κάθε πιθανό τρόπο, οι διανοούμενοι καταγγέλλουν τον σύγχρονο φιλελευθερισμό. Καταγγέλλουν την ισότητα μεταξύ όλων των ανθρώπων. Αδυνατούν να καταλάβουν έναν κόσμο όχι απλώς προμοντέρνο - προκατακλυσμιαίο. Αυτό πολύ συχνά το ξεχνούν. Γι’ αυτό οι κυβερνήσεις οφείλουν να λένε ότι είμαστε με το Ισραήλ επειδή δίνει μια μάχη εναντίον αντιδραστικών φαινομένων. Βεβαίως, το πρόβλημα με το Ισραήλ είναι ότι έχει μια πολύ δεξιά κυβέρνηση. Αυτό είναι σοβαρό πρόβλημα και θα μπορούσε να αλλάξει...
Επηρεάζει αυτό την κοινή γνώμη;
Στον αμερικανοεβραϊκό κόσμο, ο τελευταίος χρόνος ήταν ένα σοκ για πολλούς εβραίους φιλελεύθερους αλλά και για αμερικανούς φιλελεύθερους, που θα υποστήριζαν το Ισραήλ χωρίς όρους.
Πώς παρουσιάζεται η κατασπατάληση της διεθνούς βοήθειας από τη Χαμάς, το ότι τεράστια ποσά κατέληξαν σε πολεμικές υποδομές και σε ένα δίκτυο υπογείων για να μπορούν να κάνουν πόλεμο;
Προσδοκούσαν κάποιοι η Χαμάς να εξαγοραζόταν με χρήματα από το Κατάρ, με Mercedes, τσάντες Gucci, ωραία σπίτια με θέα στη Μεσόγειο, εμπορικά κέντρα… Η προσδοκία αυτή ήταν λάθος. Όπως αποδείχτηκε την 7η Οκτωβρίου, τα δίκτυα των υπόγειων σηράγγων έγιναν με έναν μόνο σκοπό: τον πόλεμο εναντίον του Ισραήλ. Καθένας που δεν βλέπει και λέει ότι το Ισραήλ αντέδρασε υπερβολικά, θα ήταν χρήσιμο να ερωτηθεί τι θα έκανε αν ήταν πρωθυπουργός του Ισραήλ και η σημαντικότερη ευθύνη του ήταν να προστατεύσει τις ζωές των πολιτών του. Όταν κατανοούν το θέμα, οι καλοπροαίρετοι άνθρωποι αναγκάζονται να σκεφτούν σοβαρά. Γιατί αν η Χαμάς είναι τρομοκρατική οργάνωση, που είναι, οφείλεις να την εξαλείψεις.
Άρα πράττει σωστά ο Νετανιάχου;
Μπορεί διάφοροι να κοροϊδεύουν, να περιφρονούν ή να επικρίνουν την αναζήτηση από τον Νετανιάχου στρατιωτικής νίκης, αλλά τι άλλο θα πρότειναν; Μερικοί υποστηρίζουν ότι κάνει πόλεμο για την προσωπική του επιβίωση. Πολιτικός είναι, δεν είναι άγγελος, αλλά δεν νομίζω ότι αν στη θέση του ήταν ο Γιοάβ Γκάλαντ (ο υπουργός Άμυνας) ή ο Γιαΐρ Λαπίντ (πρώην πρωθυπουργός και πρώην επικεφαλής της αντιπολίτευσης) θα ενεργούσαν με θεμελιωδώς διαφορετικό τρόπο. Όσον αφορά το ζήτημα των ομήρων και της Χαμάς, ναι, η ισραηλινή απάντηση είναι σωστή…
Ξέρετε, είμαι ομότιμος καθηγητής ιστορίας. Διανύω το 75ο έτος, αρκετά με εμένα, ήρθε η ώρα για νεότερους συναδέλφους να έχουν την ευκαιρία τους. Αυτό μάλλον στην πολιτική δεν ισχύει, πρέπει να υπάρχει κάτι στην πολιτική εξουσία που τρελαίνει τους ανθρώπους. Σαφώς, ο Νετανιάχου έχει μείνει πάρα πολύ καιρό. Και το Ισραήλ είναι μια χώρα με πολλούς ταλαντούχους ανθρώπους. Αλλά ακόμα κι αν ο Νετανιάχου δεν υπήρχε, ακόμα κι αν σήμερα υπήρχε μια κυβέρνηση συνασπισμού στην Ιερουσαλήμ, δεν νομίζω ότι θα συμπεριφερόταν προς τη Χαμάς και τη Χεζμπολά και το Ιράν διαφορετικά. Η πολιτική, λίγο-πολύ, θα ήταν η ίδια.
Ποιος νομίζετε ότι ήταν ο ρόλος των Ηνωμένων Εθνών σε αυτή τη σύγκρουση;
Η ερώτηση αυτή πηγαίνει τη συζήτησή μας στην επόμενη ημέρα. Πρέπει να σας πω ότι η UNRWA και τα Ηνωμένα Έθνη δεν θα μπορούσαν να έχουν κανένα ρόλο στη μεταπολεμική Γάζα. Όπως δεν μπόρεσαν να έχουν ρόλο στο Λίβανο. Έχουν αποτύχει. Με αποτέλεσμα ο ΟΗΕ να αντιμετωπίζεται σαν εχθρός από το Ισραήλ. Στη γενική συνέλευση υπάρχει μια αντι-ισραηλινή πλειοψηφία. Το Ισραήλ είχε εναποθέσει την πίστη του στα Ηνωμένα Έθνη για συμφωνία στο νότιο Λίβανο, πίστευε ότι οι δυνάμεις της UNIFIL θα εμπόδιζαν τη Χαμάς. Απέτυχαν. Θα εμπόδιζαν τη Χεζμπολά να ανασυγκροτηθεί νοτίως του ποταμού Λιτάνι και απέτυχαν. Στην πραγματικότητα, αρνήθηκαν. Δεν έκαναν τίποτα, επειδή κατά βάσιν δεν ήθελαν να συγκρουστούν πολεμικά με τη Χεζμπολά. Ο ΟΗΕ έπρεπε να χρησιμοποιήσει βία για να εμποδίσει τη Χεζμπολά να ανασυγκροτηθεί και αρνήθηκε να το κάνει. Γι’ αυτό, το Ισραήλ δεν πρόκειται να εναποθέσει την ασφάλειά του στα χέρια του ΟΗΕ... Είναι λυπηρό και απογοητευτικό, αλλά τα Ηνωμένα Έθνη δεν αποτελούν πλέον σημαντικό παράγοντα. Δεν προωθούν την ειρήνη στη Μέση Ανατολή. Ξέρετε, τα Ηνωμένα Έθνη αναδύθηκαν στον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο. Η φράση «Ηνωμένα Έθνη» ήταν ένα αντιφασιστικό σύνθημα. Κι αν σήμερα τα Ηνωμένα Έθνη πολεμούσαν όντως τον φασισμό, τα Ηνωμένα Έθνη θα έπρεπε να πολεμούν τη Χεζμπολά και τη Χαμάς.
Έχετε ασκήσει κριτική στις αντιδράσεις κατά του Ισραήλ στα Πανεπιστήμια, μιλάτε για αντισημιτισμό στο χώρο της ανώτατης παιδείας. Ποια κατά τη γνώμη σας είναι η προέλευση αυτού που αποκαλείτε αντισημιτισμό στον ακαδημαϊκό χώρο και στις πανεπιστημιουπόλεις; Εννοώ πού βρίσκεται τώρα και πώς νομίζετε ότι θα εξελιχθεί;
Λοιπόν, ο φίλος μου Πολ Μπέρμαν, συγγραφέας στη Νέα Υόρκη, έχει γράψει ένα πολύ ωραίο δοκίμιο για την πανεπιστημιακή ιδεολογία. Το επιχείρημά του συνοψίζεται στο εξής: το καλοκαίρι του 1967, το κίνημα Stokely Carmichael[3] και η αριστερή πτέρυγα της Φοιτητικής Μη Βίαιης Συντονιστικής Επιτροπής[4] και άλλων κινημάτων παρουσίασαν την παλαιστινιακή υπόθεση ως ανάλογη του αγώνα της μαύρης απελευθέρωσης. Τόσο ο Καρμάικλ όσο και ο Φραντς Φανόν[5] και άλλοι ερμηνεύτηκαν για να συνδέσουν τον αντιρατσισμό με τον αντισιωνισμό – τα ζητήματα της φυλής και του αντιρατσισμού έχουν κεντρική σημασία στην αμερικανική κοινωνία και πολιτική. Αυτή ήταν μια από τις πιο σημαντικές αιτίες για την εμφάνιση ενός αντισιωνιστικού κλίματος γνώμης στο αμερικανικό πανεπιστήμιο και ιδίως στις ανθρωπιστικές και στις κοινωνικές επιστήμες. Στο πνευματικό και το πολιτικό κλίμα της εποχής, αυτός ο αντισημιτισμός εμφανίζεται τώρα στο όνομα του αντιρατσισμού – και αυτό συγκινεί την κοσμική Αριστερά στις ΗΠΑ, πιθανολογώ και στην Ευρώπη.
Γιατί η Αριστερά υιοθετεί αυτή την εκδοχή; Θεωρεί αυτή τη στάση επαναστατική;
Είναι τα επίχειρα του 1967[6], όταν για την Αριστερά το Ισραήλ μετακινήθηκε από τη θέση του Δαβίδ σε εκείνη του Γολιάθ. Έχει παίξει ρόλο και η θέση της Σοβιετικής Ένωσης και του σοβιετικού μπλοκ κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, τις αρκετές δεκαετίες μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν οι μνήμες του ναζισμού ήταν ακόμα νωπές. Οι ισλαμιστές τότε στην παγκόσμια πολιτική είχαν κακή οσμή. Αλλ’ η ανάμνηση του σοβιετικού αντιφασισμού, του Κόκκινου Στρατού και της νίκης του επί της ναζιστικής Γερμανίας είχε χτυπήσει ένα ευαίσθητο νεύρο σε όλο τον κόσμο. Έτσι, όταν η Σοβιετική Ένωση και οι κομμουνιστές δήλωσαν ότι ο αντιφασισμός σήμαινε τώρα αντισιωνισμός, αυτό συνέβαλε στη διάδοση του αντισιωνιστικού επιχειρήματος πολύ πέρα από τον αραβικό κόσμο.
Μα δεν συνέβαλε η Σοβιετική Ένωση στην ίδρυση του κράτους του Ισραήλ;
Ακριβώς. Το1947-48, η Σοβιετική Ένωση ήταν πολύ πιο υποστηρικτική στην ίδρυση του κράτους του Ισραήλ από ό,τι οι Ηνωμένες Πολιτείες. Εκείνα τα χρόνια, ο αντιφασισμός και η υποστήριξη του σιωνισμού θεωρούνταν ότι συνδέονταν μεταξύ τους. Και συνδέονταν. Η Σοβιετική Ένωση και η Τσεχοσλοβακία δεν στήριξαν, τότε, μόνο ρητορικά το Ισραήλ. Εκείνοι έστειλαν όπλα, όχι τα Ηνωμένα Έθνη, ούτε οι ΗΠΑ και οι Βρετανοί. Οι πεποιθήσεις για την αποικιοκρατία και την αντιαποικιοκρατία ήταν ακριβώς στον αντίποδα από τις αντιλήψεις που κυριάρχησαν τα επόμενα χρόνια. Αποικιακές δυνάμεις ήταν η Βρετανία και η Γαλλία. Κι ύστερα, το στρατιωτικό και διπλωματικό κατεστημένο στις ΗΠΑ ανησυχούσε για την πρόσβαση στο πετρέλαιο και δεν ήθελε να ανταγωνιστεί τους άραβες παραγωγούς πετρελαίου, ενώ η ίδρυση του εβραϊκού κράτους θα ήταν, κατά την άποψή τους, πρόβλημα ασφάλειας για τη Δύση τον πρώτο καιρό του Ψυχρού Πολέμου. Έτσι, κατά ειρωνικό τρόπο, τα αντικομμουνιστικά επιχειρήματα του 1947-48 ήταν επίσης εχθρικά προς το σιωνιστικό σχέδιο. Το πραγματεύομαι αυτό με μεγάλη λεπτομέρεια στο βιβλίο μου, Israel's Moment (Η στιγμή του Ισραήλ). Ξέρετε, η γενιά μου, που ενηλικιώθηκε τη δεκαετία του 1960, δεν γνωρίζει τις πραγματικότητες της δεκαετίας του 1940.
Επί τη ευκαιρία, ας δούμε λίγο και τη σχέση της κρίσης στη Μέση Ανατολή με τις επερχόμενες αμερικανικές εκλογές. Θα επηρεάσει το εκλογικό αποτέλεσμα;
Στην Αμερική έχουμε ένα παράλογο σύνταγμα και ένα παράλογο εκλογικό σύστημα όπου μπορείς να χάσεις την πλειοψηφία των ψήφων και παρ’ όλα αυτά να εκλεγείς. Συνέβη, όπως θυμάστε, στη Χίλαρι Κλίντον. Είμαστε η μόνη δημοκρατία στον κόσμο στην οποία δεν επικρατεί η πλειοψηφία. Είναι σύστημα απαρχαιωμένο, άδικο, γελοίο. Το ποιος θα γίνει πρόεδρος ή όχι των ΗΠΑ εξαρτάται από τις απόψεις μερικών από τους λιγότερο μορφωμένους και τους λιγότερο ενημερωμένους ψηφοφόρους, σε έξι ή επτά πολιτείες. Κι αυτό είναι εξαιρετικά απογοητευτικό. Είναι πιθανό λοιπόν η Κάμαλα Χάρις να χάσει την πολιτεία του Μίσιγκαν επειδή οι άραβες ψηφοφόροι εκεί είναι θυμωμένοι λόγω της υποστήριξης του προέδρου Μπάιντεν στο Ισραήλ.
Το 2016 έγραψα ένα άρθρο, στο περιοδικό American Interest, με τίτλο «Είναι ο Ντόναλντ Τραμπ φασίστας;» Επισήμαινα εκεί τη σκληρότητα των εκφράσεών του, τη ροπή του στις θεωρίες συνωμοσίας, το μισογυνισμό του, το ρατσισμό του, τον αυταρχισμό του. Ξεχωρίζω όμως τον Τραμπ από τον Μουσολίνι και τον Χίτλερ γιατί, σε αντίθεση με τους φασίστες και τους ναζί της Ευρώπης, δεν προήλθε από το στρατό. Ο αυταρχισμός του ήταν προϊόν του γεγονότος ότι είναι ο ιδιοκτήτης μιας οικογενειακής επιχείρησης. Αν δεν συνέβαινε αυτό, με τον χαρακτήρα που έχει, η σχέση του με οποιαδήποτε σοβαρή αμερικανική εταιρεία θα διαρκούσε το πολύ μια εβδομάδα. Σε καμία επιχείρηση δεν θα μπορούσαν να ανεχτούν κάποιον σαν αυτόν. Ισχυριζόμουν τότε ότι υπήρχαν διαφορές με τους ευρωπαίους φασίστες αλλά υπήρχαν πράγματα για τα οποία έπρεπε να ανησυχούμε. Υπήρξα δηλαδή λίγο απρόθυμος να πω ότι, ναι, ο Τραμπ είναι φασίστας. Το λέω τώρα, το 2024. Ο Τραμπ είναι ένας αμερικανός φασίστας. Και για αυτά που υποστηρίζει, και λόγω αυτού που έκανε στις 6 Ιανουαρίου, αλλά και λόγω της αμετανόητης γραμμής του. Ένα πρόγραμμα μαζικής απέλασης μεταναστών που υποστηρίζει, π.χ., θα συνεπαγόταν φρικτές παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και θα ήταν απλώς άνομο. Κι είναι εντυπωσιακό ότι το μισό εκλογικό σώμα δεν ενδιαφέρεται για το ότι ο άνθρωπος αυτός είναι καταδικασμένος εγκληματίας για κακουργήματα ή ότι απειλεί να χρησιμοποιήσει την κυβέρνηση για να φυλακίσει τους αντιπάλους του. Αν λοιπόν ο Τραμπ εκλεγεί πρόεδρος των ΗΠΑ το 2024, η πολιτική δύναμή τους σε όλο τον κόσμο θα μειωθεί σημαντικά, όπως συνέβη κατά τη διάρκεια της πρώτης θητείας του.
Ένα από τα συστατικά της σχέσης ΗΠΑ - Ευρώπης στον Ψυχρό Πόλεμο ήταν ότι οι ηγέτες της Δυτικής Ευρώπης έπρεπε να πειστούν πως ο πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών ήταν ένα ακέραιο πρόσωπο κι ότι έλεγε πάντα την αλήθεια. Έτσι, όταν ο αμερικανός πρόεδρος είπε στη Σοβιετική Ένωση ότι το άρθρο 5 της Συνθήκης του ΝΑΤΟ δεσμεύει τις ΗΠΑ για την υπεράσπιση της Δυτικής Ευρώπης, ήταν σημαντικό οι ηγέτες της ΕΣΣΔ να το πιστέψουν. Βεβαίως και το πίστεψαν. Αν όμως, όπως ο Τραμπ, έχει κάποιος τη φήμη ότι είναι ψεύτης… Βεβαίως, ο Τραμπ συμφώνησε να μεταφερθεί η πρωτεύουσα του Ισραήλ στην Ιερουσαλήμ και, ναι, οι Συμφωνίες του Αβραάμ ήταν μια θετική εξέλιξη. Αλλά η σχέση του με τον Πούτιν ρίχνει μια σκιά σε όλα όσα λέει, επειδή τώρα η Ρωσία χρειάζεται το Ιράν. Και αν ο Τραμπ ήταν να επιλέξει μεταξύ Ισραήλ και Ρωσίας, θα επέλεγε τη Ρωσία. Προσοχή λοιπόν. Όσοι πιστεύουν ότι ο Τραμπ θα ήταν καλός για το Ισραήλ ζουν σε έναν ονειρικό κόσμο. Επειδή, κάτω από την επιφάνεια του Τραμπ, υπάρχει ένα στοιχείο αντισημιτισμού από παλιά κλισέ για τους Εβραίους. Και έχει πει ότι αν χάσει τις εκλογές θα είναι εξαιτίας Εβραίων σαν εμένα.
Είναι οι Εβραίοι των ΗΠΑ συντριπτικά υπέρ της Κάμαλα Χάρις;
Είναι. Αλλ’ η εβραϊκή ψήφος δεν επηρεάζει το αποτέλεσμα των εκλογών, επειδή κατά κύριο λόγο οι Εβραίοι ψηφίζουν στη Νέα Υόρκη, στην Καλιφόρνια, στο Ιλινόις, πολιτείες που είναι σταθερά Δημοκρατικές.
Τη δεκαετία του 1980 επινοήσατε τον όρο αντιδραστικός μοντερνισμός. Τι σήμαινε αυτό τότε, τι σημαίνει σήμερα;
Το 2001, έγραψα ένα δοκίμιο με τίτλο «Τι είναι παλιό και τι νέο για την τρομοκρατία του ισλαμικού φονταμενταλισμού». Το ανακοίνωσα σε μια ομιλία μου, περίπου δύο εβδομάδες μετά τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου. Στο δοκίμιο εκείνο αναφέρθηκα στον αντιδραστικό μοντερνισμό[7] κάνοντας λόγο για τα αεροσκάφη που έπεσαν στο Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου και στο Πεντάγωνο. Ήταν ένα παράδειγμα χρήσης της σύγχρονης τεχνολογίας για να επιστρέψουμε στον Μεσαίωνα. Έτσι, και η Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν, η Χαμάς, η Χεζμπολά χρησιμοποίησαν το Διαδίκτυο για την άρνηση του Ολοκαυτώματος. Με τον ίδιο τρόπο δρα παγκοσμίως και ο πουτινισμός. Όλα αυτά είναι παραδείγματα αντιδραστικού μοντερνισμού. Η έννοια της διαπλοκής της σύγχρονης τεχνολογίας με την ανελεύθερη και αντιμοντερνιστική πολιτιστική πολιτική είναι σαφής.
[1] Κόνραντ Αντενάουερ (1876-1967). Ο πρώτος μεταπολεμικός καγκελάριος της (Δυτικής) Γερμανίας από το 1949 έως το 1963. Χριστιανοδημοκράτης, συνέβαλε στην ανοικοδόμηση της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας και στη δημιουργία ενός πόλου οικονομικής και πολιτικής σταθερότητας στην Κεντρική Ευρώπη.
[2] Κουρτ Σουμάχερ (1895-1952). Αρχηγός του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος Γερμανίας (SPD) από το 1946 ώς το 1952. Τα πρώτα χρόνια της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας αντιπολιτεύθηκε τον Κόνραντ Αντενάουερ. Αν και μακροπρόθεσμα οι απόψεις του δεν επικράτησαν, ανήκει ωστόσο στους θεμελιωτές του νέου κράτους.
[3] Ριζοσπαστική κίνηση στην Αμερική, σε αντίδραση στη βία των λευκών κατά των μαύρων, που κυρίως δραστηριοποιήθηκε στα πανεπιστήμια. Ο 25χρονος τότε ηγέτης των φοιτητών, Στόουκλι Καρμάικλ, ακτιβιστής από το Τρινιντάντ και Τομπάγκο, λάνσαρε τον όρο «Black Power» - «Μαύρη Δύναμη» αλλά και «Μαύρη Εξουσία» και ήταν υπέρ της ίδρυσης ενός κόμματος αποκλειστικά των μαύρων, υποστηρίζοντας επιπλέον οικονομικό και πολιτικό μποϊκοτάζ εναντίον των λευκών.
[4] Student Nonviolent Coordinating Committee (SNCC). Ο κύριος δίαυλος δέσμευσης των φοιτητών στις Ηνωμένες Πολιτείες στο κίνημα για τα πολιτικά δικαιώματα κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1960.
[5] Frantz Fanon (1925-1961). Ψυχίατρος και συγγραφέας δοκιμίων, συμμετείχε στον αγώνα για την απελευθέρωση της Αλγερίας από τη Γαλλία. Ως ψυχίατρος, ανέλυσε τις ψυχοσωματικές συνέπειες της αποικιοκρατίας και το φαινόμενο της βίας.
[6] Στις 5 Ιουνίου1967 έγινε ο Πόλεμος των Έξι Ημερών. Το Ισραήλ επιτέθηκε αιφνιδιαστικά κατά της Αιγύπτου, της Συρίας και της Ιορδανίας και, ώς τις 10 Ιουνίου, το Ισραήλ είχε καταλάβει τη Λωρίδα της Γάζας, τη χερσόνησο του Σινά, τη Δυτική Όχθη του Ιορδάνη ποταμού (μαζί με την ανατολική Ιερουσαλήμ) και τα υψώματα του Γκολάν. Συνολικά, το έδαφος του Ισραήλ τριπλασιάστηκε, περιλαμβάνοντας περίπου ένα εκατομμύριο Άραβες υπό τον άμεσο έλεγχο του Ισραήλ στις νέο-κατακτηθείσες περιοχές.
[7] Το βιβλίο του Τζέφρι Χερφ, Αντιδραστικός μοντερνισμός. Τεχνολογία, κουλτούρα και πολιτική στη Βαϊμάρη και το Τρίτο Ράιχ, σε μετάφραση Παρασκευά Ματάλα, κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης (α΄έκδ. 1996, νέα έκδοση 2020).
