Η κριτικός δίνει τις δικές της απαντήσεις στις επικρίσεις που έχει δεχτεί πως διάκειται περισσότερο θετικά απέναντι στους άντρες συγγραφείς σε σχέση με τις γυναίκες. Αναφέρει ότι το γεγονός αυτό έχει να κάνει με άκρως πραγματιστικούς παράγοντες που οφείλονται στην αντικειμενική πραγματικότητα της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας. Κατά την κ. Πανταλέων, οι σύγχρονες ελληνίδες συγγραφείς στην πλειονότητά τους ακολουθούν στερεοτυπικά μυθοπλαστικά μοτίβα και έχουν εγκλωβιστεί σε μία εικόνα θυματοποίησης στα πλαίσια της ευαισθητοποίησης των τελευταίων ετών για τη βία εναντίον των γυναικών, την πατριαρχική καταπίεση και τα εγκλήματα που, δυστυχώς, διαπράττονται πολύ συχνά με θύματα γυναίκες. Το ισχυρό αποτύπωμα αυτής της νεοφεμινιστικής κίνησης φαίνεται να δυσχεραίνει τις προσπάθειες των γυναικών δημιουργών να απεγκλωβιστούν από αυτή τη λογοτεχνική τάση και να βαδίσουν σε πιο πρωτότυπα μονοπάτια χωρίς απαραίτητα να απορρίπτουν εντελώς τις περιρρέουσες εξελίξεις.
Η λογοτεχνία, όπως όλες οι μορφές τέχνης, είναι πάντα ανοιχτή σε κάθε τάση και ερμηνεία. Το κείμενο της Λίνας Πανταλέων είναι το έναυσμα για μια αντίρρηση που προκύπτει εκ των πραγμάτων: εδώ και δεκαετίες δεν τίθεται πλέον θέμα φύλου και δημιουργού στο λογοτεχνικό έργο.
Το λογοτεχνικό έργο, δηλαδή, εξετάζεται από την άποψη της ποιότητας και του περιεχομένου του. Ό,τι μπορεί να πετύχει ένας άντρας δημιουργός, μπορεί και μία γυναίκα. Ωστόσο, η κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα της ιστορίας παίζει ιδιαίτερο σημαντικό ρόλο στις δυνατότητες που είχαν οι εκπρόσωποι των δύο φύλων για δημιουργία και προβολή του έργου τους μέσα στους αιώνες και αυτό συνιστά τον πρώτο και βασικότερο παράγοντα του ζητήματος. Ανατρέχοντας στην ιστορία της λογοτεχνίας από τα χρόνια της ελληνικής κλασικής αρχαιότητας μέχρι σήμερα, θα διαπιστώσουμε πως μόλις τον τελευταίο ενάμιση αιώνα οι γυναίκες άρχισαν να αναγνωρίζονται ως συγγραφείς παρόμοιων και ίσων –με τους άνδρες– δυνατοτήτων. Οι σημερινές γυναίκες συγγραφείς ανά τον κόσμο χαιρετίζουν τις πρωτοπόρους προγόνους τους γυναίκες συγγραφείς της αριστοκρατίας στη δυτική Ευρώπη για την τόλμη και τους αγώνες τους, ώστε να ανοίξει ο δρόμος για εκείνες.
Δεν είναι καθόλου παράξενο που τα θέματα των πρώτων γυναικών συγγραφέων αναφέρονταν στην οικιακή ζωή, την οικογένεια και την αναζήτηση ενός στοργικού συντρόφου. Η ζωή τους ήταν εξαιρετικά περιορισμένη στους τέσσερις τοίχους του σπιτιού και δεν είχαν κανένα δικαίωμα να αποφασίσουν γι’ αυτή. Άρα ήταν φυσικό να αναζητήσουν εκεί την πηγή της έμπνευσής τους. Ώς τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπου οι γυναίκες βγαίνουν στην αγορά εργασίας και πρωτοστατούν στην παραγωγή λόγω της απουσίας των ανδρών στο μέτωπο του πολέμου, τίποτα σχεδόν δεν αλλάζει. Βέβαια, η διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους έχει αρχίσει αρκετά νωρίτερα. Η θεματολογία τους θα διευρύνεται με την απόκτηση νέων εμπειριών και παραστάσεων.
Το δεύτερο, και μάλλον παραγνωρισμένο σκέλος του ζητήματος, είναι η ταχύτητα με την οποία η ανθρώπινη κοινωνία αφομοιώνει τις αλλαγές στα ήθη και τους θεσμούς. Ενώ βλέπουμε τις τεχνολογικές εξελίξεις να καλπάζουν με αστραπιαίους ρυθμούς, πολλά κομμάτια της σύγχρονης κοινωνίας, ακόμη και στον δυτικό κόσμο, παραμένουν προσκολλημένα σε παρωχημένα πρότυπα και νοοτροπίες. Δεν είναι λίγοι οι άντρες και οι γυναίκες στις μέρες μας που πιστεύουν πως η θέση της γυναίκας είναι στο σπίτι και στη φροντίδα της οικογένειας και πως αυτό είναι το σημαντικότερο καθήκον της, πάνω από οποιαδήποτε σύγχρονη ατομική φιλοδοξία.
Προσωπικά, μεγαλώνοντας στην ελληνική επαρχία της δεκαετίας του 1980 και του 1990, παρακολουθούσα μεγάλο κομμάτι του γυναικείου πληθυσμού –και όχι μόνο– να υιοθετεί τις τάσεις της μόδας, του μακιγιάζ, καθώς και τις νέες συμπεριφορές, χωρίς όμως να φτάνει στο απαιτούμενο κριτικό βάθος. Δεν είναι σε καμία περίπτωση εύκολο για ένα παιδί ή έναν έφηβο να ξεφύγει από την κατεστημένη νοοτροπία που ακολουθούν οι περισσότερες οικογένειες, διότι θα έρθουν αναπόφευκτα αντιμέτωποι με τις σοβαρές συνέπειες που ξεπερνούν πολλές φορές τις δυνάμεις της ηλικίας τους. Έτσι, για πολλούς ανθρώπους, οι παραδοσιακές αξίες και ιδέες είναι ο άξονας γύρω από τον οποίο περιστρέφεται η ζωή τους και μετά την ενηλικίωση – πράγμα που δεν είναι κατακριτέο.
Βέβαια, υπάρχουν και οι πρακτικές συνέπειες της εμμένουσας αυτής παραδοσιακής οπτικής στους ρόλους των δύο φύλων. Πρώτον, οι γυναίκες αναγκάζονται συχνά να επιτελέσουν πολλαπλούς ρόλους με το χρόνο που απομένει για συγγραφική δραστηριότητα να είναι ελάχιστος και συχνά να αποτελεί περιττή πολυτέλεια. Μάλιστα, όταν αποκλίνουν από τα αναμενόμενα, γίνονται αντικείμενο αυστηρής κριτικής. Στον εργασιακό τομέα είναι γνωστό το μισθολογικό χάσμα μεταξύ ανδρών και γυναικών και πως οι γυναίκες πρέπει να καταβάλουν πολλαπλάσιο κόπο για να ανέλθουν επαγγελματικά με τις ανάλογες συνέπειες.
Ο τρίτος παράγοντας αφορά την σημερινή κατάσταση της εκδοτικής αγοράς, όπως πολύ σωστά έθιξε και η κ. Πανταλέων. Οι εκδότες θέτοντας απολύτως ρεαλιστικά ως προτεραιότητα την επιβίωση και την ανάπτυξη των επιχειρήσεών τους, προτιμούν να εκδίδουν λογοτεχνικά έργα που πιστεύουν πως θα έχουν σημαντική απήχηση στο αναγνωστικό κοινό και θα τους αποφέρουν έσοδα μαζί με νέες προοπτικές. Αν προσθέσουμε τα δεδομένα, πως οι αναγνώστες ολοένα και μειώνονται, με τις γυναίκες να κρατούν τα σκήπτρα της ανάγνωσης, καταλαβαίνουμε γιατί οι περισσότερες γυναίκες συγγραφείς στρέφονται στα συγκεκριμένα κλισέ θέματα.
Με κλειστές τις εκδοτικές πόρτες, οι νέες ελληνίδες συγγραφείς είναι αναγκασμένες είτε να αυτοχρηματοδοτήσουν την έκδοση του έργου τους είτε να καταφύγουν σε γνωστές συνταγές μυθοπλασίας. Φυσικά, η κατάσταση έχει και εδώ διττό χαρακτήρα: από τη μία έχουμε τον εγκλωβισμό της λογοτεχνίας σε πολύ συγκεκριμένα μοτίβα, σε συγκεκριμένους ήρωες και σε συγκεκριμένες υποθέσεις με την καθιέρωση ξεχωριστών ειδών («γυναικεία» ή «ροζ» λογοτεχνία, παραλίας, feel good – που μπορεί να είναι ευχάριστη ή αυτό που χρειάζεται ο αναγνώστης μια συγκεκριμένη στιγμή), από την άλλη παρατηρούμε την ανάγκη ανανέωσης, πειραματισμού και τόλμης.
Η κρίση στο θέμα της ανανέωσης και των νέων συγγραφέων στη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία αφορά το σύνολο των δημιουργών, ανεξαρτήτως φύλου. Υπάρχουν πολλοί άντρες, όπως και γυναίκες, που πέφτουν στην παγίδα της τελμάτωσης και της επανάληψης. Επομένως, το ζήτημα μοιάζει να είναι περισσότερο το να δοθούν ευκαιρίες και τρόποι ανάδειξης νέων δημιουργών με ξεχωριστή φωνή μέσα στον ορυμαγδό των φιλόδοξων συγγραφέων (που ξεπερνούν τους αναγνώστες), η προσέλκυση νέων αναγνωστών και η δημιουργία ολοένα και περισσότερο αναγνωστών που δεν διαβάζουν απλώς αλλά αναγιγνώσκουν με κριτικό νου και σκέψη. Η ήρα από το στάρι θα ξεχωρίσει, έτσι κι αλλιώς, με το χρόνο.
