Τεύχος 150

Ελένη Κ. Σπηλιώτη, Εθνικός Διχασμός: Φιλοβασιλικοί εξόριστοι στη Σκόπελο, Νίκας, Αθήνα 2023, 312 σελ.

Την περίοδο του Εθνικού Διχασμού, η Σκόπελος έγινε τόπος εξορίας για τα περισσότερα μέλη των φιλοβασιλικών κυβερνήσεων. Οι αντιβενιζελικοί Σπυρίδων Λάμπρος, Παναγής Τσαλδάρης, Ιωάννης Ράλλης, Ευγ. Ζαλοκώστας, Γ. Μπαλτατζής, Κ. Κουμουνδούρος, Νικ. Τριανταφυλλάκος, Σπ. Στάης, Γεώργιος Α. Βλάχος, Ίων Δραγούμης είναι μερικοί απ’ όσους εκτοπίστηκαν στο νησί των Σποράδων. Εκεί, ο Ράλλης παντρεύτηκε τη Ζαΐρα Θεοτόκη κι ο Τσαλδάρης ερωτεύτηκε και παντρεύτηκε την κόρη του Λάμπρου, Λίνα – που αργότερα θα γινόταν η πρώτη ελληνίδα υπουργός.

Γιάννης Στίγκας, Sonderkommando, Άγρα, Αθήνα 2023, 48 σελ.

Οι Sonderkommando στο Άουσβιτς-Μπιρκενάου και στα άλλα στρατόπεδα θανάτου ήταν κρατούμενοι που έπρεπε να ζήσουν για να κάνουν την πιο βαριά δουλειά. Στα αποτρόπαια καθήκοντά τους συγκαταλέγονταν η εισαγωγή των θυμάτων στους θαλάμους αερίων, η εξαγωγή των πτωμάτων από τους θαλάμους, η καύση των νεκρών στα κρεματόρια και στους λάκκους αποτέφρωσης, η κοπή των γυναικείων μαλλιών, η εξόρυξη των χρυσών δοντιών, η σύνθλιψη των οστών, το σκόρπισμα της τέφρας. Πώς γράφεται, λοιπόν, σήμερα ποίηση για αυτούς τους δυστυχείς ανθρώπους με τις τόσο αφόρητες υποχρεώσεις; Μπορεί να υπάρξει ποιητική των κρεματορίων; [ΤΒJ]

Γιάννης Καρατζόγλου, Μεσεγγυούχοι και δοσίλογοι και το τέλος της εβραϊκής επιχειρηματικότητας στην κατοχική Θεσσαλονίκη. Ιστορικό δοκίμιο, πρόλογος: Ορλύ Μερόν, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2023, 576 σελ.

Πώς αντέδρασαν η κοινωνία και οι πολιτικές δυνάμεις της Θεσσαλονίκης όταν, μετά την Κατοχή, επιβεβαιώθηκαν οι φήμες για τον αφανισμό των Εβραίων κατοίκων της; Ποιοι και πώς πήραν στην κατοχή τους εβραϊκές περιουσίες; Ποιοι ήταν οι δωσίλογοι συνεργάτες των ναζί, πώς έδρασαν και πώς επωφελήθηκαν; Τι απέγιναν οι «κατά την Κατοχήν πλουτίσαντες»; Ποιοι ήταν οι νέοι «εύποροι» στο τέλος της δεκαετίας του 1940; Τι ρόλο έπαιξαν οι αρχές του ελληνικού κράτους; Και πώς διασπαθίστηκαν οι εβραϊκές περιουσίες; Ένα ιστορικό δοκίμιο επιδιώκει να δώσει τις απαντήσεις. [ΤΒJ]

Ιωάννης Β. Δασκαρόλης, Μεταξάς εναντίον Τσαλδάρη. Η άγνωστη αντιβενιζελική σύγκρουση (1924-1928), Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2024, 304 σελ.

Ο αντιβενιζελισμός, ιδίως μετά το 1922, δεν είχε μια ενιαία έκφραση. Πολλοί πολιτικοί διεκδίκησαν το αντίπαλο δέος στον Ελευθέριο Βενιζέλο και, ανάμεσά τους, ο Παναγής Τσαλδάρης του Λαϊκού Κόμματος και ο Ιωάννης Μεταξάς του Κόμματος των Ελευθεροφρόνων. Το διάστημα 1922-1928 είναι σήμερα μια λησμονημένη περίοδος του αντιβενιζελισμού, την οποία ο Ιωάννης Β. Δασκαρόλης φέρνει στην επιφάνεια με ένα πολύτιμο βιβλίο. [ΤΒJ]

Claire Keegan, Μικρά πράγματα σαν κι αυτά, μετάφραση από τα αγγλικά: Μαρτίνα Ασκητοπούλου, Μεταίχμιο, Αθήνα 2022, 128 σελ.

H Ιρλανδή Κλερ Κίγκαν φημίζεται για τη διεισδυτική ματιά και τη λιτή πλην αιχμηρή γραφή της. Τα Μικρά πράγματα σαν κι αυτά εξιστορούν τα διλήμματα, τις αναστολές και τις σκέψεις ενός άνδρα ο οποίος αναγκάζεται, σε συνθήκες φτώχειας, να οδηγήσει σε ένα μοναστήρι μια εγκαταλελειμμένη νεαρή που της είχαν πάρει το εξώγαμο παιδί της. Θα διασφάλιζε την επιβίωσή της – αλλά την ίδια στιγμή ήξερε ότι η μοίρα της της επιφύλασσε μια ζωή οδύνης, αφού στο Μοναστήρι λειτουργούσε πλυσταριό της Μαγδαληνής, στο οποίο γυναίκες όπως η συγκεκριμένη δούλευαν σκληρά σχεδόν σαν σκλάβες. [TBJ]

Αλέξης Πανσέληνος, Λάδι σε καμβά, Μεταίχμιο, Αθήνα 2022, 224 σελ.

Στο τελευταίο του μυθιστόρημα, Λάδι σε καμβά, ο σημαντικός και βραβευμένος πεζογράφος Αλέξης Πανσέληνος, εγγράφει –στο μεγαλύτερο μέρος της– μια εξαιρετικά φιλοτεχνημένη και ενίοτε προκλητικά ασύμμετρη ιστορία ματαίωσης, την περίοδο της επτάχρονης στρατιωτικής δικτατορίας. Ωστόσο, όπως και σε άλλα μυθιστορήματα που κυκλοφορούν με τη συμπλήρωση 50 χρόνων από τη μεταπολίτευση, η καθοριστική πολιτική και κοινωνική συνθήκη της χούντας αποτελεί κι εδώ περισσότερο το φόντο μιας σειράς αρνητικών, αναπόδραστων εξελίξεων για τον Σπύρο, τον κεντρικό ήρωα. Σαν οι μεταγενεστέρες αξιακές συνδηλώσεις να ρίχνουν προειδοποιητικά τη σκιά τους!

Το εύδρομο Τραμ, Α’, Παύλος Νιρβάνας, 155 χρονογραφήματα για το Τραμ. Συλλογή, επιμέλεια Σάκης Κουρουζίδης, Ευώνυμος, Αθήνα 2023, 293 σελ.

Ο Παύλος Νιρβάνας, κατά κόσμον Πέτρος Αποστολίδης, γεννήθηκε το 1866 στη Μαριούπολη.  Βιολογικός πατέρας του ήταν ο ποντιακής καταγωγής έμπορος Κωνσταντίνος Αποστολίδης. Ο Πέτρος ορφάνεψε πολύ νωρίς από γονείς και το 1870 μπήκε σε ορφανοτροφείο. Τον υιοθέτησε ο εφοπλιστής Κωνσταντίνος Κουμιώτης, με καταγωγή από τη Σκόπελο, και η εκ Χίου σύζυγός του Μαριέττα Ράλλη , όταν επισκέφθηκαν τη Μαριούπολη. Ο μικρός Πέτρος εγκαταστάθηκε μαζί με τους εύπορους γονείς του στον Πειραιά, ενώ τα καλοκαίρια τα περνούσε στη Σκόπελο^[i], από τη οποία καταγόταν ο νέος πατέρας του.

Δημήτρης Ελευθεράκης, Το Ολοκαύτωμα στην ελληνική κουλτούρα μνήμης, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2023, 223 σελ.

Τρεις μύθοι ορίζουν την εγχώρια μνήμη του Ολοκαυτώματος. Ο μύθος της σιωπής των Εβραίων επιζώντων αλλά και του Τύπου, που για δεκαετίες λειτούργησε ως άλλοθι για τη σιωπή της ιστοριογραφίας. Ο μύθος της συλλογικής διάσωσης των Εβραίων από την εαμική Αντίσταση. Και ο μύθος της επίσης συλλογικής διάσωσης των Εβραίων χάρη στις προσπάθειες της Εκκλησίας.

Πού πηγαίνει η Μεταπολίτευση;, εισαγωγή - επιμέλεια: Δημήτρης Χριστόπουλος. Πόλις, Αθήνα 2023, 136 σελ.

Η Δημοκρατία της Μεταπολίτευσης είναι ένα πολίτευμα συμπεριληπτικής πνοής. Ξεκίνησε με την επαναφορά στη νομιμότητα των κομμουνιστικών κομμάτων και συνεχίστηκε οκτώ χρόνια μετά με την ισότιμη ένταξη του εαμικού κόσμου στο πολιτικό σύστημα. Στο ίδιο πλαίσιο εντάσσεται –αν και άγαρμπη– η καύση των φακέλων το 1989. Το νήμα αυτό όχι μόνο δεν κόπηκε, αλλά δυναμώνει.

Πτήση και μετεωρισμός στον Αλέξη Πανσέληνο

Μια από τις πιο διαδεδομένες κοινοτοπίες όσων ασχολούνται με ζητήματα λογοτεχνίας και γραφής στην Ελλάδα, είναι ότι στη χώρα μας δεν παράγεται μυθιστόρημα με υψηλό επίπεδο και ότι σε γενικές γραμμές «χωλαίνουμε» όποτε πρέπει να υπερβούμε τη μικρή κλίμακα και τους λίγους, μετρημένους στα δάχτυλα του ενός χεριού, αφηγηματικούς χαρακτήρες. Προσωπικά, από παλιά διαφωνούσα με αυτή την παραδοχή, προσπαθώντας να οργανώσω «γραμμές άμυνας» σε σχέση με την βαλλόμενη αξία του ελληνικού μυθιστορήματος, κυρίως επικαλούμενος συγγραφείς που το έχουν υπηρετήσει κατά προτεραιότητα και με μεγάλη ευσυνειδησία, με έμπνευση και εν τέλει με αποτελεσματικότητα, ανάμεσα στους οποίους περίοπτη θέση κατέχει εδώ και δεκαετίες ο Αλέξης Πανσέληνος.