Το 1882 αποφοίτησε από την Ιωνίδειο και το 1890 τελείωσε την Ιατρική του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ακολούθως εντάχτηκε και υπηρέτησε στο Πολεμικό Ναυτικό, ως γιατρός, μέχρι το 1922. Κατόπιν αφιερώθηκε αποκλειστικά στη συγγραφή. Επηρεάστηκε από τη φιλοσοφία του Νίτσε και για ένα διάστημα μετείχε στο κίνημα της κοινωνικής ευγονικής, ενώ αργότερα απέρριψε τις ιδέες αυτές.
Η λογοτεχνική και πνευματική του δραστηριότητα είναι τεράστια και απλώνεται όχι μόνο στη συγγραφή, αλλά στο θέατρο[ii] στον κινηματογράφο, στην ψυχιατρική, στην επιστήμη, στις ιδέες[iii]. Παράγει και δημοσιεύει συνεχώς κείμενα. Πολλά βρίσκονται στα λογοτεχνικά περιοδικά: Νέα Εστία, Το Περιοδικόν μας, Τέχνη, Παναθήναια, Ασμοδαίος, Μη χάνεσαι και άλλα. Το 1884 συμμετείχε στην έκδοση του σατιρικού περιοδικού Αθήναι, ως μέλος της λογοτεχνικής «Συντροφιάς των Δώδεκα», και το 1888, με την Πειραϊκή Συντροφιά, εξέδωσε το περιοδικό Κυανή Επιθεώρησις. Εξέδωσε ποιητικές συλλογές, δοκίμια, διηγήματα, νουβέλες., μυθιστορήματα. Γενικώς, παρενέβη παντού στα πολιτιστικά πράγματα. Είναι ίσως η πιο επιδραστική φυσιογνωμία του μεσοπολέμου.
Ασχολήθηκε και με το χρονογράφημα και δημοσίευσε στις εφημερίδες Πατρίς, Άστυ, Ελεύθερον Βήμα, Ακρόπολις και από το 1905 στην Εστία με τα ψευδώνυμα Κύριος Άσοφος, Απόκαυκος ο Παρακοιμώμενος, Απολλινάριος, Δρ. Α (Π), Ιατρός, Ιτρ, Ο Αντίλαλος, Π. Νβ, Πέτρος, Φιλότεχνος, Χαχόλος, Herr Doctor και Umbra.
Παρόλο που είναι λογοτέχνης των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα, βιβλία του επανεκδίδονται συνεχώς. Μέτρησα 55 επανεκδόσεις βιβλίων του (ατομικά και συλλογικά) τα τελευταία 35 χρόνια, από διάφορους εκδότες, στη βάση Βιβλιονέτ.
Τα χρονογραφήματά του δεν είναι δυνατόν να μετρηθούν με ακρίβεια. Εκτιμώνται περί τις δώδεκα χιλιάδες.
Ο Σάκης Κουρουζίδης, ακούραστος εραστής των τρένων και των τραμ, αλλά και του χρονογραφήματος, με επιμονή και υπομονή συγκέντρωσε, επέλεξε και δημοσίευσε 155, που αφορούσαν αποκλειστικά το τραμ –τα χρονολογημένα από το 1923 ώς το 1935 με τη σειρά τους– συνοδευμένα από πλούσιο σχετικό φωτογραφικό υλικό, σε μία ωραία θεματική έκδοση, Το εύδρομο Τραμ, Α΄.
Καθώς ο Νιρβάνας μετακινείται στην Αθήνα με το τραμ και τον ηλεκτρικό παρατηρεί και καταγράφει ενδελεχώς, αλλά με παιγνιώδη και χιουμοριστική ματιά, τούς συνεπιβάτες του, τις απόψεις τους αλλά κυρίως τη στάση τους σε καθημερινά προβλήματα, τη συμπεριφορά έναντι του άλλου, την αντιμετώπιση της ετερότητας, τα κοινωνικά χαρακτηριστικά τους και την αλληλεπίδρασή τους.
Οι καταγραφές, κάποιες φορές, με μια πρώτη ματιά, μπορεί να μοιάζουν ασήμαντες και κοινότοπες. Δεν πρέπει να μας διαφεύγει όμως ότι όλες μαζί στη χρονολογική και θεματική τους οπτική συγκροτούν ένα σώμα που αντανακλά την κοινωνική και πολιτιστική εξέλιξη της πρωτεύουσας, την ώρα που αυτή παίρνει τις διαστάσεις μιας μεγάλης πόλης. Αναδεικνύεται ο καθημερινός πολιτισμός των κατοίκων που είναι σαφώς ένας αστικός ευρωπαϊκός πολιτισμός.
Αυτή η θεματική επιλογή, η ψηλάφηση των χαρακτηριστικών της καθημερινής μετακίνησης των χιλιάδων Αθηναίων, αποτελεί σημαντικό πλεονέκτημα του βιβλίου του Σάκη Κουρουζίδη, γιατί, πέραν της νοσταλγίας ενός ρομαντικού (σήμερα) παρελθόντος, βοηθά στην αυτογνωσία μας για την πόλη που κατοικούμε αναδεικνύοντας σημαντική πλευρά της ιστορίας της.
Ο Κουρουζίδης, λοιπόν, ακολουθώντας το χρονογράφημα του Νιρβάνα με θέμα το τραμ, αναγνωρίζει τη ματιά του τελευταίου που μετατρέπει το βαγόνι σε σκηνή θεάτρου ενός μοντέρνου αλλά καθημερινού αστικού δράματος. Μας ξεναγεί στον πολιτισμό που πηγάζει απ’ αυτό, μέσω των μετακινήσεων των πολλών, όλων των κοινωνικών ομάδων, ανακατεμένων – όπως σήμερα ο Νίκος Βατόπουλος, με πρόσχημα τα σπίτια της Αθήνας, μας ξεναγεί στον ιδιαίτερο πολιτισμό των γειτονιών της πόλης.
Από την άλλη πλευρά, η σταθερή τροχιά έχει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Τη χρονικά και χωρικά ακριβή διαδρομή, με συνέπεια να είναι συχνό το φαινόμενο οι επιβάτες να είναι λίγο-πολύ οι ίδιοι, να γνωρίζονται μεταξύ τους ή τουλάχιστον να αναγνωρίζονται και να συνομιλούν αβίαστα και ελευθερα. Από την άλλη πλευρά, η σταθερή τροχιά στην επιφανειακή της εκδοχή (τραμ) προσφέρει στον καθημερινό επιβάτη τη ροή του ίδιου γνωστού του τοπίου με μόνες παραλλαγές εκείνες των εποχών ή των εκτάκτων συμβάντων, με αποτέλεσμα να επισημαίνονται, να παρατηρούνται ιδιαιτέρως και με μεγαλύτερη οξύτητα μικρά καθημερινά γεγονότα.
Στον Σάκη Κουρουζίδη και στις άοκνες προσπάθειές του, στο μεγάλο του μεράκι για τον Νιρβάνα και το τραμ αλλά και στην ευφυή θεματική συγκέντρωση χρονογραφημάτων, οφείλουμε ότι σήμερα μπορούμε να διακρίνουμε τη διαμόρφωση των συνήθων καθημερινών αντιθέσεων των Αθηναίων, καθώς και μιας κουλτούρας και ψυχολογίας της ζωής και της μεταφοράς τους. Διαμορφώνονται παράλληλα με την επέκταση και τη συγκρότηση της πόλης κυρίως κατά τον μεσοπόλεμο και μετά την έλευση των προσφύγων από την Μικρά Ασία – εποχή της κυριαρχικής λειτουργίας στις αστικές περιοχές του παλιού τραμ. Σημαντικές παράμετροι του ρόλου που έπαιζε το τραμ είναι τα χαρακτηριστικά του μέσου –ακρίβεια, ασφάλεια, αποτελεσματικότητα, δυνατότητα μεταφοράς πολλών, ίση αντιμετώπιση, άνεση– σε συνδυασμό με την ανάγκη ή την επιθυμία των πολλών νέων κατοίκων της μεγεθυμένης πόλης να μετακινηθούν εύκολα σε μεγάλες αποστάσεις από τη γειτονιά τους για να εργαστούν, να ψυχαγωγηθούν, να ψωνίσουν και να επικοινωνήσουν.
Ο Νιρβάνας είχε συνείδηση της σημασίας του χρονογραφήματος ως επικοινωνιακού ψυχαγωγικού αλλά και παιδευτικού πυλώνα στη δημιουργία αντιλήψεων καθημερινών στάσεων και συνειδήσεων όλων –χωρίς κοινωνική διάκριση– των πολιτών. Όταν το 1928 εξελέγη ακαδημαϊκός, αναφέρθηκε σ’ αυτό στην εναρκτήρια ομιλία του, λέγοντας ότι «είναι η καθημερινή ιστορία της ζωής και η φιλοσοφία της. Είναι η ιστορία της ζωής και του δευτερολέπτου. Συμβάντα, επεισόδια, σκηναί της ζωής [...] παραλαμβάνονται από τον χρονογράφον, ιστορούνται, διυλίζονται, καλούνται να αποδώσουν την βαθυτέραν των ουσίαν και κάποτε την βαθυτέραν των έννοιαν».
Ίσως σ’ αυτή του την αντίληψη είναι επηρεασμένος από τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη με τον οποίο δούλεψε μαζί στο Άστυ την περίοδο 1899-1902 και ο οποίος τον εντυπωσιάζει με μια στάση του, και γι’ αυτό την καταγράφει. Μια μαρτυρία από την πρώτη μέρα υπηρεσίας του ως μεταφραστή: «Μετά από την ανακοίνωση του ποσού των 150 δραχμών που θα ήταν ο μισθός του, ο Παπαδιαμάντης παρέμεινε σκεφτικός. Κι ενώ ο υπεύθυνος ήταν έτοιμος να αυξήσει το αρχικό ποσό, ο Παπαδιαμάντης απάντησε “Πολλές είναι εκατό πενήντα. Με φτάνουνε εκατό”».
Επίσης, ο Νιρβάνας θεωρούσε ότι ένα από τα σημαντικότερα πράγματα που έκανε είναι ότι παρέδωσε στους μεταγενέστερους τη μορφή του φίλου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, καθώς ήταν εκείνος που, το 1906, τον έπεισε να ποζάρει στον φωτογραφικό του φακό στο καφενείο της Δεξαμενής στην Αθήνα.
Παρακάτω, από το βιβλίο Το εύδρομο Τραμ, Α΄, 155 χρονογραφήματα για το Τραμ, αναδημοσιεύεται ένα χρονογράφημα με το βαγόνι θεατρική σκηνή.
Παύλος Νιρβάνας
Κλινοφοβία
Ερώτησαν τον άνθρωπον, που περιεφέρετο προχθές µε πυρετόν 39,5 στους δρόµους κ’ εταξίδευε µε τραµ και λεωφορεία, και δηµιουργούσε όλων των ειδών τας παρεξηγήσεις εις βάρος του:
– Για να σου παρουσιασθή ένας τόσον υψηλός πυρετός στο δρόµο, δεν είνε δυνατόν παρά να είχες τα σχετικά προµηνύµατα πριν βγης από το σπίτι σου. Κάποια κακοδιαθεσία θα είχες οπωσδήποτε. Γιατί λοιπόν δεν έµενες στο σπίτι σου να προφυλαχθής;
– Πράγµατι, είχα χάλια… εβεβαίωσε. Κρυάδες, πονοκέφαλο, γενική κακοδιαθεσία. Δεν αποκλείεται να είχα και µικρό πυρετό.
– Τι ήθελες λοιπόν κ’ εβγήκες, χριστιανέ µου; Ήτανε καµµιά ανάγκη να βγης µε τέτοια χάλια από το σπίτι σου; Γιατί βγήκες;
– Διότι –απήντησεν υπερηφάνως– αυτός είνε ο προορισµός µου.
– Προορισµός σου; Τι προορισµός;
– Να πεθάνω στους δρόµους.
– Ωραίος προορισµός.
– Ωραίος βέβαια. Η µακαρίτισσα η µητέρα µου µού τώλεγε συχνά: «Εσύ, παιδί µου, θα πεθάνης στους δρόµους». Και είχε δίκηο η καϋµένη. Ήτανε αδύνατο να µε κρατήση ποτέ στο κρεββάτι. Άρρωστος, ξεάρρωστος, της τώσκαζα και γύριζα στους δρόµους. Τα ίδια και όταν µεγάλωσα. Δεν θυµούµαι ποτέ µου να έχω µείνει στο κρεββάτι. Ίσως γιατί δεν έπαθα ποτέ και καµµιά µεγάλη και σοβαρή αρρώστεια. Όλες όµως τις µικροαρρώστειες µου της έχω περάσει στο πόδι. Πόσες φορές διάφοροι φίλοι µου δεν µου είπαν: «Εσύ, παιδί µου έχεις χάλια. Τί θέλεις και τριγυρνάς σαν την άδικη κατάρα; Δεν πας στο σπιτάκι σου να πέσης, να σε τρίψουν, να σου βάλουν βεντούζες [...]. Πού ν’ ακούσω;
Μιλούσε µε τόνον σχεδόν ηρωικόν.
– Μήπως τον δάγκειον, κύριοι, δεν τον πέρασα στο πόδι; Μήπως δε λιγοθύµησα µέσα στην οδόν Σταδίου και µε περιµάζεψαν σ’ ένα µαγαζί; Άλλη µια φορά πάλι, µε δυνατή γρίππη και πυρετό δεν λιγοθύµησα µέσα στο εστιατόριον «Αβέρωφ» και νόµισαν οι άνθρωποι πως µου ήρθε συµφόρησις; Όλα µπορώ να τα πάθω, αλλά να πέσω στο κρεββάτι δεν πέφτω.
– Τόση αποστροφή, λοιπόν, στο κρεββάτι;
– Μεγάλη αποστροφή, κύριοι. Δεν µπορώ να το υποφέρω. Όταν ξυπνήσω, δεν βλέπω την ώρα να ντυθώ και να βγω έξω. Μισώ το κρεββάτι.
Μετά τας ηρωικάς αυτάς δηλώσεις, κάποιος απεσαφήνισεν, εµπιστευτικώς, την κατάστασιν:
– Τον πιστέψατε, καλέ; Δεν το µισεί το κρεββάτι ο άνθρωπος, δεν το αποστρέφεται. Το φοβάται απλώς. Φοβείται, πως άµα πέση στο κρεββάτι θα πεθάνη. Και, επειδή είνε τροµερά δειλός και φιλόζωος, δεν πέφτει για να µην πεθάνη. Αυτός είνε ο ηρωϊσµός του.
Αλλά µήπως είνε και εντελώς αδικαιολόγητος ο φόβος του κρεββατιού; Το πιο επικίνδυνον έπιπλον του σπιτιού, είπε κάποιος, είναι το κρεββάτι. Οι περισσότεροι άνθρωποι πεθαίνουν στο κρεββάτι τους.
«Εστία», 5/5/1935
[i] Το πατρικό του σπίτι στη Σκόπελο όπου έζησε μέρος από τα καλοκαίρια του ο Παύλος Νιρβάνας, ανήκει σήμερα στο Δήμο Σκοπέλου, Είναι χτισμένο στο κέντρο του παραδοσιακού οικισμού της Σκοπέλου, στη συνοικία του Αγίου Ιωάννη, με θέα την αμφιθεατρική Χώρα και το λιμάνι της Σκοπέλου.
[ii] Παναγιωτοπούλου, Μαρία. Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ). Σχολή Φιλοσοφική. Τμήμα Θεατρικών Σπουδών. http://hdl.handle.net/10442/hedi/50140 : Στα πέντε βασικά χρόνια της δραματουργίας του (1907–1911), έγραψε τέσσερα τρίπρακτα δράματα (Αρχιτέκτων Μάρθας, Μαρία Πενταγιώτισσα, Χελιδόνι, Όταν σπάση τα δεσμά του) επηρεασμένα από την ιψενική–νιτσεϊκή φιλοσοφία αλλά και το κίνημα του συμβολισμού–αισθητισμού, διαμορφώνοντας ένα νέο τύπο δράματος που συνδυάζει ρεαλισμό και ποιητικότητα. Έγραψε ακόμα μια τρίπρακτη κωμωδία (Ελιξίριον νεότητος, 1911) και μετέγραψε το αστυνομικό, σατιρικό, μυθιστόρημά του, Έγκλημα του Ψυχικού (1936), σε κωμωδία.
[iii] Όπως έγραψε ο Γρηγόριος Ξενόπουλος: «...Δεν υπάρχει ιδέα, τάση, συρμός, κίνηση, ύφος, σχολή, τεχνοτροπία, μορφή, σύστημα που να μην το μάθει πρώτος, να μην το εγκολπωθεί. Ρομαντισμός, νατουραλισμός, συμβολισμός, προραφαηλισμός, νιτσεϊσμός, ιψενισμός, Γκαμπριέλε Ντ’ Αννούντσιο, Ανατόλ Φράνς, Ράσκιν, Τολστόι, Κνουτ Χάμσουν, Μπιόρσον όλοι και όλα εκ περιτροπής τον ευρήκαν πρόθυμο μαθητή και έπειτα δάσκαλο...». (https://el.metapedia.org/wiki/%CE%A0%CE%B1%CF%8D%CE%BB%CE%BF%CF%82_%CE%9D%CE%B9%CF%81%CE%B2%CE%AC%CE%BD%CE%B1%CF%82)
