Το βιβλίο αυτό, για τον πολυσύνθετο σε ιδέες και δράση Ανδρέα Λεντάκη, έγραψε η Έφη Σαβουλίδου-Λεντάκη, σύντροφός του επί μια εικοσαετία (1976-1997). Φιλόλογος και ψυχολόγος, με σπουδές στα Πανεπιστήμια Αθηνών και Νανσύ της Γαλλίας, μετά το θάνατό του, ίδρυσε και διευθύνει ώς σήμερα το Ίδρυμα Πολιτισμού και Εκπαίδευσης «Ανδρέας Λεντάκης», για να τιμήσει την προσφορά του, ιδιαίτερα στον πολιτισμό και την εκπαίδευση. Για την πραγμάτωση των ιδεωδών του αείμνηστου συζύγου της, έχει ως πολύτιμο συνεργάτη το γιό τους Κωνσταντίνο Αν. Λεντάκη, διδάκτορα διεθνών σχέσεων και στρατηγικών σπουδών.
Ο Ανδρέας Λεντάκης ήταν παρών […] δίπλα στους προβληματισμούς της κοινωνίας, δίπλα στην νεολαία της αναζήτησης, δίπλα στον άνθρωπο. Μέσα στη ζωή με ένα έργο πολυσχιδές, που και σε πνευματικότητα και σε αγωνιστικότητα μένει παρακαταθήκη για τις επόμενες γενεές.
Το πλούσιο υλικό της πρωτότυπης και συνθετικής αυτής έρευνας κατανέμεται σε οκτώ κεφάλαια και δεκαπέντε παραρτήματα. Γιος μεταναστών στην Αντίς Αμπέμπα της Αιθιοπίας, ο Ανδρέας Λεντάκης χάνει πρόωρα τη μητέρα του και, 9 χρονών, μένει ορφανός και από πατέρα. Ευτύχησε να έχει τη θεία του, αδελφή της μητέρας του, η οποία με στοργή και αγάπη θα τον φροντίσει, αυτόν και τον μεγαλύτερο αδελφό του. Ο Ανδρέας, εργαζόμενος παράλληλα, τελείωσε το εξατάξιο Λύκειο της Κοινότητας.
Μετά την αποφοίτησή του, με πολλές διακρίσεις και με βαθμό άριστα από το Λύκειο, βρίσκεται στην Ελλάδα και εγγράφεται στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών με υποτροφία της Ελληνικής Κοινότητας! Όντας φοιτητής και εργαζόμενος παράλληλα, ανοίγεται μπροστά του ένα μεγάλο πεδίο, όχι μόνο για τις πνευματικές του ανησυχίες αλλά ταυτόχρονα και για τα εθνικά και κοινωνικά ιδεώδη που τον εμπνέουν. Χάρη στον ενθουσιασμό του και την αγωνιστικότητά του, γρήγορα θα αναδειχθεί σε ηγετικό στέλεχος των φοιτητικών κινημάτων τη δεκαετία του 1950 και του 1960, αυτών κυρίως που φλόγιζαν την πλειονότητα των φοιτητών, όπως το 1-1-4 που αφορούσε τη δημοκρατία και το 15% με αίτημα την αύξηση των κονδυλίων για την Παιδεία, το οποίο ήταν δικής του εμπνεύσεως. Είχε προηγηθεί το πανελλήνιο κίνημα για την Ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα που αγκάλιασαν τότε μαθητές και φοιτητές. Όπως δηλώνει ο ίδιος σε συνέντευξή του στην Ελευθεροτυπία: «Το ’53 αρχίζουν οι πιο μεγάλοι μαζικοί αγώνες… Ήταν τα εκατοντάδες παμφοιτητικά συλλαλητήρια για το Κυπριακό, που συνεχίστηκαν μέχρι το 1959. Το αίτημα ήταν πανεθνικό και συγκίνησε το πανελλήνιο»
Η δημοκρατική πορεία του
Η δράση του Ανδρέα Λεντάκη θα συνεχιστεί μέχρι την ανάληψη της εξουσίας από τη χούντα των συνταγματαρχών, τον Απρίλιο του 1967. Τότε, μαζί με τον Μίκη Θεοδωράκη και άλλους, θα ιδρύσει το ΠΑΜ, με το οποίο θα ξεκινήσουν την αντίσταση κατά της χούντας, η οποία θα τον συλλάβει τον Οκτώβριο του 1967. Για τις συνθήκες σύλληψής του και τα βασανιστήρια που υπέστη στην Ασφάλεια Αθηνών μιλάει με λεπτομέρεια ο γιος του Κωνσταντίνος στο παράρτημα αρ. 3 του βιβλίου. Αρκεί να σημειωθεί ότι τα άγρια βασανιστήρια που υπέστη στην «ταράτσα» υμνήθηκαν από τον Μίκη Θεοδωράκη, που ήταν συγκρατούμενος σε διπλανό κελί της Γενικής Ασφάλειας Αθηνών στην θρυλική οδό Μπουμπουλίνας. Είναι τα γνωστά «Τραγούδια του Ανδρέα».
Μετά τη δικτατορία της 21ης Απριλίου, ο Ανδρέας Λεντάκης, καταξιωμένος πλέον ως ήρωας της Δημοκρατίας, θα γίνει ιδρυτικό μέλος της νέας ΕΔΑ (1975), την ιδρυτική Διακήρυξη της οποίας ο ίδιος συντάσσει – το 1987 έγινε και πρόεδρος ώς το 1993. Όπως τονίζεται στο βιβλίο, με την ιδιότητά του αυτή «επεδίωξε την ευρεία συναίνεση των κομμάτων πάνω στα εθνικά θέματα». Ο καθηγητής Νικόλας Σεβαστάκης, στον πρόλογό του, σημειώνει: «έχω την εντύπωση πως η ανησυχία του πήγαινε μακρύτερα από την πολιτική του ταύτιση». Ενδεικτικά, θα μπορούσε να σημειωθεί εδώ η συνέντευξη που έδωσε στο Έθνος, λίγες μέρες μετά την δολοφονία του Παύλου Μπακογιάννη από την 17 Νοέμβρη (1989):
Οι σφαίρες που χτύπησαν τον βουλευτή της Ν.Δ. Παύλο Μπακογιάννη, ήταν πυροβολισμός που στρεφόταν ευθέως κατά της ομαλότητας της δημοκρατίας και του κοινοβουλευτισμού. Πραγματικά δεν είναι τυχαίο, ότι ο Παύλος Μπακογιάννης, που επιλέχθηκε, ήταν ένας διαπρεπής επιστήμονας, ένας μαχητής της δημοκρατίας και υπέρμαχος των νέων ιδεών και του εκσυγχρονισμού της πολιτικής μας ζωής. […] Στο καλό Παύλο Μπακογιάννη. Η μνήμη σου θα ζει πάντα στις καρδιές όλων μας για τη συμβολή σου στην εθνική συμφιλίωση και την ανάκτηση της πολιτικής μας ζωής.[1]
Στα δύο επόμενα κεφάλαια του βιβλίου γίνεται εκτενής αναφορά του έργου και της συμβολής του Ανδρέα Λεντάκη στην Τοπική Αυτοδιοίκηση, ιδιαίτερα ως δημάρχου Υμηττού για τρεις συνεχόμενες θητείες (1974, 1982, 1987). Ως καταξιωμένος δήμαρχος εκπροσώπησε την ελληνική Τοπική Αυτοδιοίκηση στο Συμβούλιο της Ευρώπης επί τέσσερα έτη και δύο φορές εξελέγη αντιπρόεδρος της Πολιτιστικής Επιτροπής των Περιφερειακών Οργανώσεων της Ευρώπης. Ως αυτοδιοικητικός υπήρξε εμπνευστής και θεμελιωτής πανελλήνιων θεσμών, όπως τα ΚΑΠΗ (ίδρυσε το πρώτο ΚΑΠΗ στην Ελλάδα, 1981), του Ελληνικού Ανοιχτού Πανεπιστημίου (ΕΑΠ), του θεάτρου Βράχων (Υμηττού και Βύρωνος) που μετονομάστηκε αργότερα σε Θέατρο «Μελίνα Μερκούρη». Όπως παρατήρησε σε συνέδριο για τον Ανδρέα Λεντάκη (Δέκα χρόνια χωρίς τον Ανδρέα Λεντάκη, 2007), ο Νίκος Χαρδαλιάς, δήμαρχος Βύρωνα και σήμερα Περιφερειάρχης Αττικής, «ο Ανδρέας Λεντάκης προσωποποιεί έναν μύθο για μας τους νεότερους […] το έργο του μας ακολουθεί πάντα και μας δείχνει το δρόμο».
Και η κοινοβουλευτική θητεία του που ακολούθησε υπήρξε πλούσια και δημιουργική. Ως βουλευτής του Συνασπισμού (1989), πρωτοστάτησε κατόπιν στη συγκρότηση του Συνασπισμού της Αριστεράς και της Προόδου (1989-1993). Το 1993 παραιτήθηκε από πρόεδρος της ΕΔΑ και βουλευτής και προσχώρησε στην Πολιτική Άνοιξη του Αντώνη Σαμαρά. Την περίοδο 1993-94 αναδείχθηκε πρώτος ομιλητής στη Βουλή, ενώ ο απολογισμός του έργου του την περίοδο 1993-96 ήταν εντυπωσιακός, έχοντας στο ενεργητικό του 497 ερωτήσεις σε υπουργούς, 73 επίκαιρες ερωτήσεις και 285 αναφορές. Εξίσου σημαντικές υπήρξαν οι αγορεύσεις του με δομή και τεκμηρίωση των λόγων του. Μνημειώδης χαρακτηρίσθηκε ο λόγος του για τη διατήρηση της ιερότητας του χώρου των Μετεώρων.
Στο κεφάλαιο που αφορά τον Λεντάκη ως επιστήμονα και στοχαστή, δίνεται ένας ενδεικτικός κατάλογος από τα τριάντα και πλέον βιβλία του, που έγραψε στους τομείς πολιτική, ιστορία, φιλολογία, αρχαιολογία, λογοτεχνία κ.ά.: Τοτεμισμός (1971), Παλατινή Ανθολογία (1988), Ο έρωτας στην Αρχαία Ελλάδα (1999), τετράτομο, που ο ίδιος δεν ευτύχησε να το δει ολοκληρωμένο, και πολλά άλλα. Υπήρξε εκδότης περιοδικών, διευθυντής της εφημερίδας Ελληνική Αριστερά (1976-78) και συγγραφέας πολλών άρθρων σε εφημερίδες κ.ά.
Ακολουθούν σε ξεχωριστά κεφάλαια «ποικίλες διαχρονικές ρήσεις του για μια ποικιλία σημαντικών θεμάτων, όπως για τον πολιτισμό, την ελληνική γλώσσα, την τέχνη κ.ά. Και ύστερα, οι δηλώσεις προσωπικοτήτων με αφορμή το θάνατο του Ανδρέα Λεντάκη, ανάμεσά τους του πρωθυπουργού Κώστα Σημίτη. Χαρακτηριστική είναι η φράση του Αντώνη Σαμαρά, προέδρου τότε της Πολιτικής Άνοιξης: «Ο Ανδρέας Λεντάκης είναι η ευπρέπεια, η εντιμότητα, το ήθος και ο ρομαντισμός στην πολιτική». Πιο πρόσφατη είναι η αναφορά του πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη, στα εγκαίνια του κυβερνητικού πάρκου «Ανδρέας Λεντάκης» (2021), όπου μεταξύ άλλων είπε:
Σκεφτόμουν ότι πιο σωστή ονομασία αυτού του χώρου θα ήταν Κυβερνητικό Πάρκο Ανδρέας Λεντάκης, για να τιμήσουμε τη μνήμη μιας εμβληματικής φυσιογνωμίας, ο οποίος είχε τις ρίζες του εδώ στον Δήμο, διετέλεσε δήμαρχος Υμηττού και άλλαξε την όψη της πόλης και για να κάνουμε με αυτόν τον τρόπο και τη σύνδεση μεταξύ ενός σχεδίου, το οποίο έχει χαρακτηριστικά εθνικά, αλλά ταυτόχρονα και χαρακτηριστικά τοπικά.
«Χτυπούν το βράδυ στην ταράτσα τον Ανδρέα»
Το βιβλίο για τον Ανδρέα Λεντάκη συμπληρώνεται με 15 παραρτήματα, με πρώτο αυτό που περιέχει την επιστολή που έγραψε ο Λεντάκης απ’ τα κρατητήρια της Ασφάλειας, τον Νοέμβριο του 1969, στον μέντορά του Παναγιώτη Λεκατσά, θεμελιωτή της εθνολογίας στην Ελλάδα.
Το δεύτερο περιέχει αποσπάσματα από το «αυτοβιογραφικό έργο» του Μίκη Θεοδωράκη, που αναφέρεται στον Ανδρέα Λεντάκη και τα βασανιστήριά του, όταν και οι δύο ήσαν συγκρατούμενοι στα κρατητήρια της Ασφάλειας Αθηνών.
Το τρίτο παράρτημα, με επιμέλεια του δρος Κων. Λεντάκη φέρει τον τίτλο «Ιστορικό Ντοκουμέντο». Με βάση το ιστορικό αυτό ντοκουμέντο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής του Συμβουλίου της Ευρώπης, ο Κων. Λεντάκης περιγράφει τη δραματική διαφυγή του πατέρα του από τη χούντα της 21ης Απριλίου 1967 και, μετά από άγριο κυνηγητό, τη σύλληψή του τον Οκτώβριο του 1967. Ακολούθησε η εικονική εκτέλεση και τα βασανιστήριά του κατά την ανάκριση στην ταράτσα από τους άνδρες της Γενικής Ασφάλειας στο μέγαρο της οδού Μπουμπουλίνας. Τα βασανιστήρια αυτά συγκίνησαν τον Μίκη Θεοδωράκη, που ήταν συγκρατούμενος με τον Ανδρέα Λεντάκη και του ενέπνευσαν τα θρυλικά «τραγούδια του Ανδρέα». Το 1969, που έφθασε στην Ελλάδα η Ευρωπαϊκή Επιτροπή του Συμβουλίου της Ευρώπης, για να διαπιστώσει αν το καθεστώς της 21ης Απριλίου παραβίαζε τα ανθρώπινα δικαιώματα των κρατουμένων του, ενώ πολλοί αρνήθηκαν να καταθέσουν φοβούμενοι μήπως χειροτερεύσει η κατάστασή τους, ο Ανδρέας Λεντάκης δέχτηκε να τους δώσει συνέντευξη. Ο γιος του Κωνσταντίνος, παρουσιάζοντας το κείμενο της Έκθεσης της Επιτροπής, σε δική του μετάφραση και με δικό του εισαγωγικό κείμενο, μας περιγράφει τις συνθήκες σύλληψής του, την εικονική εκτέλεση και τη βασανιστική ανάκρισή του, με ανατριχιαστικές αστυνομικές μεθόδους όπως, ξυλοδαρμούς, φάλαγγα, χτυπήματα στο κεφάλι, στα πόδια, στα γεννητικά όργανα κ.ά. Συνεπεία όλων αυτών των κακοποιήσεων, ο Ανδρέας Λεντάκης υπέστη επανειλημμένα εγκεφαλικά. Αυτά όλα τα κατέθεσε ο ίδιος στα μέλη της Επιτροπής που του πήραν τη συνέντευξη και συνέταξαν την έκθεση η οποία παρουσιάζεται στο παράρτημα αυτό.
Τα λοιπά παραρτήματα παραπέμπουν στα δικά του έργα: το 4ο αφορά τα ΚΑΠΗ, το 5ο το Ελεύθερο Ανοιχτό Πανεπιστήμιο, το 6ο το θέατρο «Βράχων», το 7ο τη φροντίδα στο σπίτι. Το 8ο τα Φεστιβάλ Λόγου και Τέχνης. Το 9ο αγορά δημοτικού λεωφορείου. Το 10ο τη δωρεάν μόρφωση για όλους και υποτροφίες, το 11ο την πρόληψη και την αντιμετώπιση της τοξικομανίας, το 12ο το Κοινωνικό Εργαστήριο Τοπικής Αυτοδιοίκησης, το 13ο ένα κείμενο για το Πνευματικό Κέντρο του Δήμου, το 14ο περιέχει απόσπασμα επιστολής του Μητροπολίτη Σταγών και Μετεώρων προς τον Ανδρέα Λεντάκη. Στο τελευταίο 15ο παράρτημα, φιλοξενείται κείμενο του καθηγητή λαογραφίας Μηνά Αλεξιάδη για τη συμβολή του Ανδρέα Λεντάκη στην έρευνα της λαογραφίας και της κοινωνικής ανθρωπολογίας, αντίγραφο πολυσέλιδου αντιτύπου από τα πρακτικά του επιστημονικού συνεδρίου «1997-2007 Δέκα Χρόνια χωρίς τον Ανδρέα Λεντάκη», το οποίο περιέχει εμβριθέστατη επιστημονική ανάλυση σημαντικών ερευνών του τιμωμένου. Ιδιαίτερη ανάλυση γίνεται στο έργο επιστημονικής ωριμότητας του Ανδρέα Λεντάκη για την πρωτότυπη τετραλογία, Ο Έρωτας στην Αρχαία Ελλάδα. Το τετράτομο αυτό έργο εκδόθηκε με τη φροντίδα της συζύγου του Έφης Λεντάκη από τον εκδοτικό οίκο Καστανιώτη (1999).
Κλείνοντας, το βιβλίο της, η συγγραφέας καταλήγει:
Μότο ζωής για τον Ανδρέα σε κάθε περίσταση, η παρότρυνση για ενωτική πορεία των Ελλήνων πέρα από κομματικές και πολιτικές διαφορές, ιδιαίτερα όταν υπάρχει ορατή η έξωθεν απειλή κατά του εθνικού μας χώρου και το ότι ένας πολιτικός θα πρέπει να σκέπτεται πολιτικά, αλλά και ανθρωπιστικά, πέρα από μικροψυχίες και προσωπικές πικρίες, με άξονα τον ανθρωπισμό και το εθνικό συμφέρον.
Το βιβλίο κοσμείται από πλούσιο ένθετο, που περιέχει φωτογραφικά ντοκουμέντα της ζωής του Ανδρέα Λεντάκη, από την περίοδο της διασποράς και τα δύσκολα παιδικά χρόνια, καθώς και όλη τη μετέπειτα διαδρομή του και την κοινοβουλευτική του δράση. Το πρώτο φωτογραφικό ενθύμιο τον δείχνει ως μικρό στην αγκαλιά της μητέρας του, ενώ το τελευταίο δείχνει τον Ανδρέα Λεντάκη δίπλα στη γυναίκα του Έφη, το τελευταίο Σαββατοκύριακο στην Κύπρο.
[1] Σχετικά βλ. Κλεομένης Σ. Κουτσούκης, Μνήμη Παύλου Μπακογιάννη (1935-1989), Αθήνα εκδόσεις Λειμών, 2023 σελ. 158-59 και 90. Επίσης Αρχείο της Βιβλιοθήκης του Ιδρύματος Ανδρέας Λεντάκης.
