Όταν στο πλαίσιο του προγραμματισμού των εκδηλώσεων για την επέτειο του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο φίλος μελετητής και μεταφραστής της νεοελληνικής λογοτεχνίας Martin McKinsey μου εκμυστηρεύτηκε την πρόθεσή του να μεταφράσει το μυθιστόρημα Η ζωή εν τάφω του Μυριβήλη στα αγγλικά, απάντησα αυθόρμητα «Γιατί; Αφού το έχει μεταφράσει πολύ καλά ο Peter Bien. Γιατί δεν μεταφράζεις την Περίπολο Ζ΄ του Σκαρίμπα; Δεν είναι το καλύτερό του έργο, αλλά έχει το ενδιαφέρον του. Και στο κάτω κάτω κάνεις γνωστό έναν σημαντικό Έλληνα πεζογράφο στο αγγλόφωνο κοινό.» Τρεις μήνες αργότερα μου μήνυσε πως η γλώσσα του Σκαρίμπα είναι πολύ δύσκολη, αλλά θα το προσπαθήσει. Ύστερα από έναν χρόνο μου έγραψε πως δεν βρήκε χρηματοδότηση για τη μετάφραση, αλλά τον έχει κατακτήσει ο Σκαρίμπας και εκείνον και έναν συνάδελφό του και καλό λογοτέχνη, ο οποίος ενθουσιάστηκε από τον τρόπο με τον οποίο ο Έλληνας ομότεχνός του χρησιμοποιεί τον ελεύθερο πλάγιο λόγο.
Η παρατήρησή του μου θύμισε ενθουσιώδη σχόλια για τη χρήση του ελεύθερου πλάγιου λόγου στο μυθιστόρημα Μαριάμπας, από τον εξαιρετικό μεταφραστή νεοελληνικής λογοτεχνίας Leo Marshal, ο οποίος μετέφρασε το μυθιστόρημα στα αγγλικά. Το εγχείρημα είχε μεγάλες δυσκολίες, που ο Marshal ξεπέρασε χάρη στην εμπειρία του, την επιμονή του και την αγάπη του για τη νεοελληνική λογοτεχνία. Η μετάφρασή του, που εκδόθηκε από το Πανεπιστήμιο του Birmingham με τη φροντίδα του Δημήτρη Τζίβα—από τους πρώτους πανεπιστημιακούς που διατύπωσαν τεκμηριωμένα την εκτίμησή τους για την πεζογραφία του Σκαρίμπα--, τιμήθηκε το 2016 με Κρατικό Βραβείο Μετάφρασης Έργου Ελληνικής Λογοτεχνίας σε Ξένη Γλώσσα. Έτσι τιμήθηκε εμμέσως και ο Σκαρίμπας, ο οποίος άργησε να βρει τη θέση του στην αξιολογική κλίμακα της νεοελληνικής λογοτεχνίας, αλλά συνεχίζει να αποκτά σταθερά φανατικούς αναγνώστες, κυρίως ανάμεσα στους νέους, ασφαλώς περισσότερους από όσους έχει βρει στην ύλη των πανεπιστημιακών προγραμμάτων σπουδών.[1] Και πέρα από τους αφοσιωμένους αναγνώστες και μελετητές θα τον συνοδεύει ες αεί το σχόλιο ενός επαρκέστατου αναγνώστη με μεγάλη ευρωπαϊκή παιδεία: «Ο Σκαρίμπας είναι κορυφαίος συγγραφέας σε πανευρωπαϊκό επίπεδο. Με την αριστοτεχνικά οργανωμένη χρήση της γλώσσας και τη δομή των έργων του, αλλά και το βάθος της σκέψης του είναι στον εικοστό αιώνα όσο σημαντικός είναι π.χ. ο Ρεϋμόν Κενώ ή ο Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ».[2]
Προς επίρρωση της παραπάνω εκτίμησης την οποία συμμερίζομαι, θα σας παρουσιάσω σήμερα ένα τεκμήριο από το Αρχείο της Λείας Χατζοπούλου Καραβία, το οποίο απόκειται στο Εργαστήριο Νεοελληνικής Φιλολογίας: Αρχειακά Τεκμήρια-Τύπος του Τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών [στο εξής ΕΑΤΤ]. Το τεκμήριο αυτό αποκαλύπτει ένα απροσδόκητο δίαυλο επικοινωνίας ανάμεσα στον Λύσανδρο Πράσινο και τον Γιάννη Σκαρίμπα∙ απροσδόκητο γιατί ο Σκαρίμπας, γεωγραφικά εσωστρεφής και «αμετακίνητος», δεν είχε σχέσεις με ανθρώπους εκτός Ελλάδος, όπως τουλάχιστον προκύπτει από τα γνωστά τμήματα των αρχείων του τα οποία όμως περιέχουν όψιμο υλικό. Αλλά το αρχείο, κάθε αρχείο, είναι από τη φύση του αποσπασματικό, διάσπαρτο και απρόβλεπτο. Έτσι, κάθε φορά που νέο αρχειακό υλικό έρχεται στο φως, δημιουργούνται προσμονές για τεκμήρια που μπορεί να οδηγήσουν σε αναθεωρήσεις, επαναπροσδιορισμούς, αναταξινομήσεις, με άλλα λόγια, επαναπρόσληψη του παρελθόντος, αναδιαμόρφωση του ορίζοντα προσδοκιών ή, ακόμη, κατάλυση παγιωμένων εκτιμήσεων και στερεοτύπων. Σ’ αυτήν την τελευταία κατηγορία ανήκει το αρχειακό τεκμήριο που παρουσιάζω στη συνέχεια.
Πρόκειται για φωτοαντίγραφο χειρόγραφης επιστολής του Σκαρίμπα προς τον «κύριο Μάριο»:[3]
ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΚΑΡΙΜΠΑΣ Χαλκίδα 3/6/36
ΧΑΛΚΙΔΑ
Αγαπητέ μου κύριε Μάριε,
Τι θα λέτε αλήθεια για μένα. Είναι σχεδόν δυο μήνες που πήρα τα γράμματά σας (το δικό σας και το μισοτελειωμένο του μπαμπά σας) και δεν σας απάντησα. Δεν σας είχα ξεχάσει –όχι. Ήμουν άρρωστος από μια φοβερή ωτίτιδα που παραλίγο να με ξεμπέρδευε. Τέλος πάντων.
Διάβασα και ξαναδιάβασα με αφοσίωση και αγάπη το γράμμα του μπαμπά σας. Τα χρυσά του λόγια—έτσι υποβλητικά απ’ την απόσταση φτασμένα—μου μετάφερναν μόρια απ’ τη μεγάλη του καρδιά, από την βαθύτατα ποιητική ιδιοσυγκρασία του. Έξ’ απ’ αυτό η κριτική του σκέψη –σωστό ανατομικό μαχαίρι—αβρή και περίσκεφτη είναι μαζί ένα μεγάλο ταμπλώ ψυχικών τοπίων κάτι φοβερό και περίγλυκο. Είστε ευτυχής –και νάστε—περήφανος που έχετε τέτοιο γονηό. Μα γιατί δεν το τέλειωσε το γράμμα του; γιατί; Αυτό δεν μου το γράφετε. Ζήτησα –ανήσυχος—πληροφορίες δεξιά κι αριστερά μα δεν μπόρεσα να μάθω μήπως ήταν άρρωστος μήπως έλειπε. Ελπίζω κι εύχομαι ολόψυχα νάναι καλά ο μπαμπάς σας. Θα είμαι ευτυχής και θα χαρώ μεγάλη χαρά αν κάμνατε τον κόπο να μου το βεβαιώστε αυτό.
Σας ταχυδρομίζω ταυτόχρονα τα 2 προηγούμενα του Μαριάμπα βιβλία μου.
Τους ασπασμούς μου στον μπαμπά σας και σας.
Σας φιλώ,
Γιάννης Σκαρίμπας
Η επιστολή συνοδεύεται από φωτοαντίγραφο του δακτυλογραφημένου ποιήματος «Έρωτας ζωγράφος», με χειρόγραφη αφιέρωση του Σκαρίμπα «Για τον Μάριο Πράσινο», από το οποίο συνάγεται ο αποδέκτης της επιστολής. Η πρωτότυπη επιστολή και το δακτυλόγραφο ποίημα απόκεινται στο Αρχείο του Λύσανδρου Πράσινου, στο Ε.Λ.Ι.Α.[4]
Όταν ο Σκαρίμπας γράφει την παραπάνω επιστολή, είναι σαράντα ετών. Θυμίζω ότι η είσοδός του στον χώρο της λογοτεχνίας έχει γίνει θριαμβευτικά με το Α΄ Βραβείο Διηγήματος στον διαγωνισμό του περιοδικού Ελληνικά Γράμματα το 1929, με κριτές τον Κ. Καρθαίο, τον Φώτη Κόντογλου, τον Λ. Κουκούλα και τον Κ, Μπαστιά. Έχει δημοσιεύσει δύο συλλογές διηγημάτων, Καϋμοί στο Γριπονήσι (1930) και Θείο τραγί (1933), ένα μυθιστόρημα, Μαριάμπας (1935) και μία ποιητική συλλογή Ουλαλούμ (1936).
Ο «αγαπητός κύριος Μάριος» είναι ο μετέπειτα γνωστός εικαστικός και συγγραφέας Mario Prassinos (1916-1985).[5] Γεννημένος το 1916 στην Κωνσταντινούπολη, αδερφός της συγγραφέα και εικαστικού Gisèle Prassinos (1920- 2015), της περίφημης «femme-enfant» του Αντρέ Βreton,[6] ήταν γιος του Κωνσταντινουπολίτη λόγιου Λύσανδρου Πράσινου (1888-1936), που αυτοεξορίστηκε στο Παρίσι το 1922, σε ηλικία 34 χρονών, μαζί με την Ιταλίδα σύζυγό του Victorine Massimo και τα δυό τους παιδιά (τον Μάριο, 6 και τη Gisèle, 2 ετών). Όταν γράφει την επιστολή, ο Μάριος είναι είκοσι ετών και έχει κάνει σπουδές στη Σχολή Ανατολικών Γλωσσών (1932) και στη Σορβόννη (1934), ενώ συναναστρέφεται από νωρίς, μαζί με την αδελφή του, τους λογοτέχνες και τους εικαστικούς της γαλλικής πρωτοπορίας. Προφανώς ο Λύσανδρος Πράσινος και ο Σκαρίμπας δεν αλληλογραφούν για πρώτη φορά, όπως προκύπτει από την οικειότητα και τη θέρμη του ύφους του Σκαρίμπα, ο οποίος κάνει λόγο για το «μισοτελειωμένο γράμμα» του Λύσανδρου και το γράμμα του Μάριου, επιστολές που πρέπει να είχαν φτάσει στον αποδέκτη τους αρχές Απριλίου του 1936 («Είναι σχεδόν δυο μήνες που πήρα τα γράμματά σας»). Οι επιστολές αυτές δεν στάθηκε δυνατό να εντοπιστούν.[7]
Ο Σκαρίμπας επαινεί την κριτική ικανότητα και το συγγραφικό ύφος του Λύσανδρου και εκφράζει την αγωνία του για τον λόγο που τον εμπόδισε να τελειώσει την επιστολή του. Ζητά εναγωνίως να μάθει για την υγεία του και στέλνει «τα 2 προηγούμενα του Μαριάμπα βιβλία του», τις συλλογές διηγημάτων Καϋμοί στο Γριπονήσι και Θείο Τραγί.
«Τα χρυσά λόγια—έτσι υποβλητικά απ’ την απόσταση φτασμένα» του Λύσανδρου, που ο Σκαρίμπας χαρακτηρίζει «σωστό ανατομικό μαχαίρι», πιθανότατα αφορούν τη συλλογή Ουλαλούμ που έχει δημοσιευτεί την αρχή της ίδιας χρονιάς (1936). Αν ευσταθεί η πληροφορία ότι ο Λύσανδρος Πράσινος πέθανε στις 18 Φεβρουαρίου του 1936,[8] τότε η συλλογή Ουλαλούμ πρέπει να είχε κυκλοφορήσει τον Ιανουάριο και ο Σκαρίμπας πρέπει να την είχε ταχυδρομήσει αμέσως στον Πράσινο.[9] Αυτό τουλάχιστον συνάγεται από μαρτυρία της οικογενειακής φίλης, παιδαγωγού και φιλολόγου, Σμαράγδας Μοστράτου η οποία έχει καταγράψει την περιπετειώδη ζωή και τη δύσβατη διαδρομή ανάμεσα σε τρεις γεωγραφικούς και πνευματικούς τόπους (Κωνσταντινούπολη-Αθήνα-Παρίσι), του Λύσανδρου Πράσινου, αυτού του αφοσιωμένου στην τέχνη αρχισυντάκτη του περιοδικού Λόγος, συγγραφέα, ζωγράφου και καθηγητή της γαλλικής λογοτεχνίας.[10]
Σύμφωνα με τη μαρτυρία της, λοιπόν, ο Λύσανδρος Πράσινος, που συχνά μετατρέπει τις τσέπες του σε «φορητά βιβλιοπωλεία»,[11] και «ως κριτικός των συγχρόνων του δεν χάνει καμιά ευκαιρία να εκδηλώσει την αυστηρότητά του»[12] χαιρόταν να διαβάζει ποιητές και πεζογράφους του γαλλικού Μεσοπολέμου, αλλά όχι μόνον:
Μα κι ούτε έπαψε να παρακολουθεί κι από την απόμακρη γωνιά του την πορεία του ελληνικού λόγου, την ασταμάτητη παραγωγή των μεγάλων λογοτεχνών και ποιητών ή και των νεότερων, όπως το έργο του Φώτη Κόντογλου. Αποκτά κριτικές εκδόσεις παλαιών, βυζαντινών, κρητικών μυθιστορημάτων. Και στεκόταν πάντα έτοιμος ν’ αναγνωρίσει τη σημασία των πρωτόφαντων δημοσιευμάτων, όταν τύχαινε να διακρίνει προφητικά θα έλεγες, τη μελλοντική αξιολόγηση του δημιουργού τους.
Ένα παράδειγμα διορατικότητας του Λύσανδρου Πράσινου είχαν όλο τον καιρό, μέσα στο πέρασμα των χρόνων, να εκτιμήσουν οι νέοι της παριζιάνικης συντροφιάς του. Μόλις είχαν δημοσιευτεί τα πρώτα ποιήματα του Γιάννη Σκαρίμπα με τον τίτλο Ουλαλούμ το 1936. Η συλλογή γοητεύει τον Λύσανδρο Πράσινο, για ό,τι ωραίο ή κι ανθρώπινο καημό με τρόπο καινούργιο παρουσιάζει. Σταματά, μαγνητισμένος από τη δική του έλξη, στο ποίημα «Φαντασία», που με την τρελή, τολμηρή κορδέλα ν᾽ανεμίζει, χαιρετά, μα και δένει τον αναγνώστη και τον παίρνει έξω από την τρικυμία σε χώρα όπου αυτός λαχταρά ν᾽αράξει. Μόνο που την εξέλιξη του Γιάννη Σκαρίμπα δεν πρόλαβε να τη χαρεί ο Λύσανδρος Πράσινος.[13]
Δεν γνωρίζουμε αν το τελευταίο ερμηνευτικό σχόλιο για το ποίημα «Φαντασία»[14] είναι του Πράσινου ή της Μοστράτου. Αυτό που γνωρίζουμε είναι ότι τη χρονιά που ο Σκαρίμπας βρίσκεται στην καλύτερή του ώρα και η πρόσληψη του Μαριάμπα παλινδρομεί μεταξύ επαίνου και ψόγου, ενώ η ποιητική συλλογή Ουλαλούμ έχει ξαφνιάσει ευχάριστα τους κριτικούς, ένας έμπειρος αναγνώστης με αναμφισβήτητα γερή δυτική παιδεία,[15] διακρίνει την καινοφανή ποιητική του Σκαρίμπα. Και δεν είναι ο μόνος, όπως επεσήμανα στην αρχή αυτού του άρθρου και όπως θα δείξω με άλλη ευκαιρία.
Και ο «κύριος Μάριος»; Προφανώς, η έκθεσή του από νωρίς στους πνευματικούς κύκλους της γαλλικής πρωτοπορίας τον είχαν εξοικειώσει με τους συγγραφείς και άρα εξηγείται η αλληλογραφία του με τον Σκαρίμπα σε ηλικία 20 ετών. Αλλά να συνέχισε την αλληλογραφία του με τον Σκαρίμπα; Άραγε τον επισκέφτηκε στη Χαλκίδα --όπως συνήθιζαν να κάνουν πολλοί πνευματικοί άνθρωποι-- όταν 32 χρόνια αργότερα ήρθε στην Ελλάδα για να περιπλεύσει τα νησιά του Αιγαίου παρέα με τον Αλμπέρ Καμύ και τον Μισέλ Γκαλιμάρ, ή όταν διέμεινε ένα μεγάλο διάστημα στις Σπέτσες από όπου προέκυψε το περίφημο «Μελτέμι» του ή η σειρά με τα κυπαρίσσια;[16] Και ο ριζωμένος στη Χαλκίδα Σκαρίμπας; Θεωρώ μάλλον απίθανο να επισκέφτηκε ποτέ κάποια από τις εκθέσεις που επανειλημμένως έκανε ο Mario Prassinos στην Αθήνα, για τις οποίες ο Σκαρίμπας πιθανότατα θα είχε ενημέρωση ως φανατικός αναγνώστης του Τύπου.
Η επιστολή που παρουσιάστηκε και σχολιάστηκε παραπάνω, καθώς και το σημαντικό αρχειακό υλικό που έχουν αναδείξει ο Λάμπρος Βαρελάς και ο Συμεών Σταμπουλού,[17] δίνουν ελπίδες ότι ίσως κάποτε έρθουν στο φως και άλλα τεκμήρια για τη ζωή και το έργο του Σκαρίμπα στην σημαντική για εκείνον και κρίσιμη για τη νεοελληνική λογοτεχνία δεκαετία 1930-1940.
[1] Δεν είναι δυνατόν να ξεχάσω σχόλιο συναδέλφου στο ξεκίνημα της πανεπιστημιακής μου διαδρομής «να μην περιμένω να κάνω καριέρα με τον Σκαρίμπα και τον Βαφόπουλο». Και την απειλητική προειδοποίηση σε Γενική Συνέλευση του Τμήματός μου, στην περίπτωση που δίδασκα Σκαρίμπα πάνω από ένα τρίωρο το εξάμηνο…
[2] «Ασκώ τους συγγραφικούς μου μυς», Συνέντευξη του Leo Marshall στην Όλγα Σελά, Καθημερινή, 29.3.2015 https://www.kathimerini.gr/life/people/809022/asko-toys-syggrafikoys-moy-mys/ (ημερομηνία ανάκτησης: 26.10.2022).
[3] Ευχαριστώ την Ελένη Σκαρίμπα και τον Γιώργο Τσόπανο, που μου επέτρεψαν τη δημοσίευση της επιστολής.
[4] Αρχείο «Λύσανδρος Πράσινος», κωδ. 319. Ευχαριστώ πολύ τη Σοφία Μπόρα, πάντα πρόθυμη για συνεργασία και στήριξη της έρευνας.
[5] Βλ. https://web.archive.org/web/20130905154600/http://www.marioprassinos.com/
Βλ. και Καλλιτέχνες : Πράσινος Μάριος - lefakis galleries
[6] Για το έργο και τη δράση της Gisèle Prassinos βλ. το αρχειακό υλικό που καταγράφεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας: https://data.bnf.fr/en/11920550/gisele_prassinos/.
[7] Σύμφωνα με πληροφορία της κ. Catherine Prassinos, κόρη του Μάριου Πράσινου, την οποία και ευχαριστώ, δεν υπάρχουν ίχνη του Γ. Σκαρίμπα στο αρχείο του πατέρα της.
[8] Η πληροφορία αντλήθηκε από το δελτίο του Ε.Λ.Ι.Α. (Κωδικός Α.Ε. 319, Αρχείο: Πράσινος Λύσανδρος). http://www.elia.org.gr/userfiles/archives/%ce%a0%ce%a1%ce%91%ce%a3%ce%99%ce%9d%ce%9f%ce%a3__%ce%9b%ce%a5%ce%a3%ce%91%ce%9d%ce%94%ce%a1%ce%9f%ce%a3.pdf
[9] Παρόλο που στο περιοδικό Νέα Εστία περιλαμβάνεται στη στήλη «Νέα βιβλία» στο τεύχος 235 (1 Οκτωβρίου 1936) 1383.
[10] Σμαράγδα Μοστράτου, Λύσανδρος Πράσινος (1888-1936). Πεζογράφος-ποιητής-ζωγράφος, Κέδρος 1984.
Η Σμαράγδα Μοστράτου (Κάιρο 1900--Αθήνα 1985) υπήρξε φίλη της οικογένειας του Λύσανδρου Πράσινου. Το όνομά της επανέρχεται στην αλληλογραφία της Gisèle Prassinos και του Πέτρου Φρυδά με τη Λεία Χατζοπούλου-Καραβία, που απόκειται στο ΕΑΤΤ. Την αλληλογραφία έχει μεταγράψει, μεταφράσει και σχολιάσει ο Χρήστος Παπάζογλου και η εργασία του έχει αναρτηθεί στην ψηφιακή βιβλιοθήκη του ΕΑΤΤ: https://eatt.philology.upatras.gr/studies/allilografia-p-fryda-g-prassinos-me-l-chatzopoulou-karavia/
Η Μοστράτου ήταν κόρη του Δημ. Γ. Μοστράτου (1852-1909), καθηγητή της ελληνικής φιλολογίας στην Μεγάλη του Γένους Σχολή. Μετά την αποφοίτησή της από το Ζάππειον Παρθεναγωγείον, μετέβη στο Παρίσι όπου σπούδασε Παιδαγωγικά και Φιλολογία. Επιστρέφοντας, εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Αθήνα όπου έζησε ως τον θάνατό της. Για τον πατέρα της βλ. τη μονογραφία της Δημήτριος Γ. Μοστάτος. Ο Φολεγάνδριος και Κωνσταντινουπολίτης, Αθήνα 1977.
Πορτρέτο της είχε φιλοξεχνήσει ο Γιάννης Μόραλης το 1939 («Προσωπογραφία Σμαράγδας Μοστράτου», 1939 Λάδι σε καμβά, 45×38 εκ. Συλλογή Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλέξανδρου Σούτσου: https://www.searchculture.gr/aggregator/edm/DigCollMIET/000119-670693
Για την προσωπικότητα της Μοστράτου βλ. και Προς την αδελφήν στρατιώτου. Γράμματα από το Μικρασιατικό Μέτωπο, εισαγωγή-επιμέλεια Γιάννης Παπακώστας, Πατάκης, 2007.
[11] Σμαράγδα Μοστράτου, Λύσανδρος Πράσινος (1888-1936), ό.π,. 67.
[12] Ό.π. 71.
[13] Ό.π. 70-71.
[14] «Φαντασία», Ουλαλούμ, Γραφείο Πνευματικών Συνεργασιών 1936, 17. Βλ. τώρα Άπαντες στίχοι 1936-1970, φιλολογική επιμέλεια Κατερίνα Κωστίου, Νεφέλη 2016, 24.
[15] Ό.π., 24.
[16] Έργα του Mario Prassinos μπορεί να δει κανείς στις ψηφιακές συλλογές του Ινστιτούτου Σύγχρονης Ελληνικής Τέχνης: http://dp.iset.gr/artist/view.html?id=1542&tab=main. Βλ. επίσης της ιστοσελίδα του: http://www.marioprassinos.com/
[17] Γιάννης Σκαρίμπας, Το Βατερλώ δυο γελοίων. Δράμα σε τρεις πράξεις (1939), Φιλολογική επιμέλεια-Επίμετρο Λάμπρος Βαρελάς, Νεφέλη 2017∙ Συμεών Γρ. Σταμπουλου, «Απρόσμενες όψεις του Γιάννη Σκαρίμπα ως θεατρικού συγγραφέα», Χρόνος 2021/22 https://chronos.fairead.net/stampoulou-skaribas-theatro
