Ο Καστοριάδης, πολύ νωρίς αμφισβήτησε τις ιδέες της κομμουνιστικής Αριστεράς ως ιδέες της χειραφέτησης και της ελευθερίας. Χάρη στις πολύ έγκαιρες παρεμβάσεις του, και στην Ελλάδα της μεταπολίτευσης διευρύνθηκε η κριτική στο καθεστώς της τότε Σοβιετικής Ένωσης που, για τους υποψιασμένους, δεν θεωρούνταν σοσιαλιστικό αλλά, αντιθέτως, μια μορφή ανελεύθερου, γραφειοκρατικού συστήματος, που τελούσε υπό τον απόλυτο έλεγχο του Κομμουνιστικού Κόμματος. Τα βασικά επιχειρήματα κατά των καθεστώτων του λεγόμενου «υπαρκτού σοσιαλισμού» τα είχε προσφέρει ο έλληνας στοχαστής στο Παρίσι με τα μικρά του βιβλία που περιείχαν άρθρα του για τη σοβιετική οικονομία και κοινωνία, πρωτοδημοσιευμένα στο περιοδικό Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα του οποίου ήταν ιδρυτής, και σε ανάλογα έντυπα της εποχής. Δυστυχώς, ο καιρός πέρασε χωρίς ο Καστοριάδης να συζητηθεί σοβαρά στο χώρο της Αριστεράς, γι’ αυτό άλλωστε επιφανειακοί αριστεροί ηγέτες ανασύρουν το δίλημμα «Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα» ουσιαστικά για να μας πείσουν ότι ο κομμουνισμός είναι δικαιότερος από τη δημοκρατία. Για μερικούς τέτοιους, ανεξαρτήτως ιδεολογικής ταυτότητας, ανέκαθεν (για να λεχθεί οργουελικώς) η άγνοια ήταν και συνεχίζει να είναι δύναμη.
Αλλά, προφανώς, ο Καστοριάδης ήταν πολύ περισσότερα από ένας κριτικός του αυταρχισμού των κομμουνιστικών καθεστώτων. Η κριτική προς την ΕΣΣΔ τον βοήθησε να απομακρυνθεί και από τον μαρξισμό και από τον τροτσκισμό, όχι όμως εύκολα ούτε ανώδυνα. Κατάφερε όμως να απαγκιστρωθεί από κάθε είδους δόγμα κι από κάθε είδους ιστορικό και κοινωνικό ντετερμινισμό και να αφιερώσει τη ζωή του σε μια προσπάθεια κατανόησης της Ιστορίας ως Δημιουργίας. Χρειάστηκε βέβαια η κατάδυσή του και η εμβάθυνση στην αρχαία Ελληνική Δημοκρατία, αλλά και στη δημιουργική ερμηνεία του κόσμου που επιτρέπει η ψυχανάλυση.
Από την ψυχανάλυση δανείστηκε την έννοια της φαντασίας και του κοινωνικού φαντασιακού, βασικών μεγεθών στο έργο του Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας. Ο Καστοριάδης εισήγαγε την έννοια της αυτονομίας, όρος που ταιριάζει και στα άτομα και στις κοινωνίες. Μιλώντας για αυτονομία ουσιαστικά προτείνει, τόσο τα άτομα όσο καιι κοινωνίες, να μην ετεροκαθορίζονται σε σχέση με ισχυρά ήδη υπάρχοντα δόγματα, θρησκευτικά ή πολιτικά. Με άλλα λόγια, όπως το έλεγε ο ίδιος ο Καστοριάδης, «προσδιορίζομαι από μια μειονοτική αντίληψη σχετικά με τη χειραφέτηση από το κράτος. Κατά τη γνώμη μου, αυτή η χειραφέτηση περνάει από την αυτοδιοίκηση, από την ικανότητα των ατόμων να ξαναπάρουν στα χέρια τους συλλογικά τη δραστηριότητά τους. Απορρίπτω τον ιστορικό ντετερμινισμό που εμπεριέχει ο μαρξισμός. Είμαι συγχρόνως εναντίον της δικτατορίας του προλεταριάτου και εναντίον της δικτατορίας του καπιταλισμού».
Ο Καστοριάδης δεν ήταν «φιλόσοφος του σπουδαστηρίου». Μαχητικός, ουδέποτε ξεχώρισε τη θεωρία από την πράξη. Επιπλέον, η ζωή του και οι παρεμβάσεις του ακολουθούσε τις ιδέες του, τις ιδεολογικές επεξεργασίες του. Διότι, πέρα κι από πολιτικός φιλόσοφος, ο Καστοριάδης ήταν ηθικός φιλόσοφος – κι εκεί βρίσκεται σε μεγάλο βαθμό η γοητεία του. Γι’ αυτό παραμένει επίκαιρος, γι’ αυτό συνεχίζει να εμπνέει μελετητές και ανθρώπους της δράσης. Το μικρό αφιέρωμα του Books’ Journal στον Κορνήλιο Καστοριάδη, συνεπώς, που θα διαβάσετε, δεν είναι ένα αφιέρωμα σε μια προσωπικότητα του παρελθόντος αλλά σε μια προσωπικότητα που εμπνέει νεότερους στοχαστές και αναγνώστες με ανήσυχη σκέψη για το παρόν και το μέλλον.
