![10 Σεπτεμβρίου 1922, Σμύρνη. Ο Μουσταφά Κεμάλ μπήκε στην πόλη γύρω στις 5 το απόγευμα, στο πίσω κάθισμα μιας Mercedes-Knight, μοντέλου του 1911 και του απόλυτου συμβόλου εξουσίας. Το τουρκικό ιππικό περίμενε τον Κεμάλ παρατεταγμένο στην τουρκική συνοικία. «Με μια αστραπιαία κίνηση», αφηγείται μια αυτόπτης μάρτυρας, «δύο μακριές σειρές ιππέων τράβηξαν τα σπαθιά τους από τις θήκες [...] και ο ήλιος άστραφτε πάνω από το ατσάλι [...] Πάνω στο λείο μαρμάρινο πεζοδρόμιο προχωρούσαν τα κινούμενα τείχη από άνδρες και ατσάλι, άλογα που γλιστρούσαν και σηκώνονταν, ενώ το καμπυλωτό ατσάλι έλαμπε σαν αστραπή στη σκοτεινή ατμόσφαιρα των αψίδων» (Μίλτον Τζάιλς, Χαμένος παράδεισος).](/media/k2/items/cache/766488e3658e0daaabe6f7e42c884255_XL.jpg "10 Σεπτεμβρίου 1922, Σμύρνη. Ο Μουσταφά Κεμάλ μπήκε στην πόλη γύρω στις 5 το απόγευμα, στο πίσω κάθισμα μιας Mercedes-Knight, μοντέλου του 1911 και του απόλυτου συμβόλου εξουσίας. Το τουρκικό ιππικό περίμενε τον Κεμάλ παρατεταγμένο στην τουρκική συνοικία. «Με μια αστραπιαία κίνηση», αφηγείται μια αυτόπτης μάρτυρας, «δύο μακριές σειρές ιππέων τράβηξαν τα σπαθιά τους από τις θήκες [...] και ο ήλιος άστραφτε πάνω από το ατσάλι [...] Πάνω στο λείο μαρμάρινο πεζοδρόμιο προχωρούσαν τα κινούμενα τείχη από άνδρες και ατσάλι, άλογα που γλιστρούσαν και σηκώνονταν, ενώ το καμπυλωτό ατσάλι έλαμπε σαν αστραπή στη σκοτεινή ατμόσφαιρα των αψίδων» (Μίλτον Τζάιλς, Χαμένος παράδεισος).")
Το βιβλίο του Σωτήρη Ριζά, Το Τέλος της Μεγάλης Ιδέας. Ο Βενιζέλος, ο αντιβενιζελισμός και η Μικρά Ασία, κυκλοφορεί σε νέα έκδοση (α’ έκδ. 2015). Το βιβλίο αποτελεί προϊόν συστηματικής έρευνας γύρω από τη διαμόρφωση της ελληνικής πολιτικής στη Μικρά Ασία, από το 1914 που κλιμακώνονται οι διώξεις των μη μουσουλμανικών πληθυσμών στην Οθωμανική Αυτοκρατορία έως και τη Μικρασιατική Εκστρατεία, την ήττα του 1922 και τον ξεριζωμό εκατομμυρίων ανθρώπων. Αυτή η συστηματική, οργανωμένη και πυκνή έρευνα βασίζεται σε πλήθος πρωτογενών πηγών και τεκμηρίων από την Ελλάδα (π.χ. αρχεία πολιτικών, σημαντικά τεκμήρια και συλλογές από τα ΓΑΚ όπως το Αρχείο της Ύπατης Αρμοστείας της Ελλάδας στη Σμύρνη), σε δημοσιευμένα πολιτικά και άλλα κείμενα, στον Τύπο αλλά και σε μεγάλο εύρος πηγών από τη Βρετανία, τη Γαλλία, τις ΗΠΑ (Foreign Office, State Department) κ.λπ.
Πέρα από την ανάδειξη και την ανάλυση σημαντικού πρωτογενούς υλικού και βιβλιογραφίας, το βιβλίο ανασυνθέτει την περίοδο και τις φάσεις της ελληνικής πολιτικής στη Μικρά Ασία μέσα από τον αναλυτικό φακό του Διχασμού. Δείχνει πώς το πολιτικό και ιδεολογικό σχίσμα του Διχασμού και οι εξελίξεις στην εσωτερική πολιτική σκηνή αποτυπώθηκαν και επηρέασαν τη διαμόρφωση της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής σε βάθος χρόνου. Επίσης, σημαντική διάσταση του βιβλίου αποτελεί η χαρτογράφηση της ελληνικής πολιτικής και των ελληνικών διεκδικήσεων και στρατηγικών στο πλαίσιο των σύνθετων γεωπολιτικών εξελίξεων και των κινήσεων των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής, ήδη από την περίοδο του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου μέχρι και την επαύριον της ελληνικής στρατιωτικής ήττας στη Μικρά Ασία. Αυτή η πλευρά του βιβλίου αναδεικνύει τους συνδέσμους μεταξύ της βρετανικής πολιτικής και των ελληνικών προσανατολισμών.
Ο Σωτήρης Ριζάς ξεκινάει με μια κατατοπιστική εισαγωγή στο ιστορικό πλαίσιο ενώ, στη συνέχεια, σε έντεκα κεφάλαια, αναπτύσσει μεθοδικά τις εξελίξεις γύρω από τη Μικρά Ασία από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και εξής, σε συνάρτηση με κομβικές στιγμές του Διχασμού όπως η σύγκρουση Βενιζέλου και Κωνσταντίνου, η σχηματοποίηση των ροπών, οι εκλογές του 1920, η πολιτική των αντιβενιζελικών μετά την ήττα του Βενιζέλου σε κείνες τις εκλογές, η κλιμάκωση και τελικά η ήττα και η Καταστροφή. Γύρω από τον Διχασμό, εξετάζει πώς διαμορφώθηκε όχι μόνον η πολιτική του Βενιζέλου αλλά και η πολιτική του αντιβενιζελισμού ως συνέχεια της βενιζελικής πολιτικής στη Μικρά Ασία και σε συνάρτηση με τη στρατηγική κυρίως της Βρετανίας.
Σ’ αυτό το πλαίσιο των αλληλένδετων πολιτικών βενιζελισμού και αντιβενιζελισμού στη Μικρά Ασία, αξίζει να αναδειχθούν δύο πλευρές του έργου:
Μια διαδικασία…
Ο Σωτήρης Ριζάς παρουσιάζει το τέλος της Μεγάλης Ιδέας, αυτής της πολύσημης και πολυκύμαντης έννοιας, ως διαδικασία που ξετυλίγεται σταδιακά περίπου από το 1914 έως και το 1922. Σ’ αυτή την πυκνή σε εξελίξεις περίοδο, καταγράφει συστηματικά τις θέσεις της πολιτικής ηγεσίας, βενιζελικών και αντιβενιζελικών, ενώ δείχνει πώς μετεξελίσσονται σταδιακά αλλά και πώς τελικά συγκλίνουν στη μικρασιατική στρατιωτική επιχείρηση. Η αντιβενιζελική παράταξη ξεκινά με βαθύ σκεπτικισμό απέναντι στο εγχείρημα, ενώ και ο ίδιος ο Βενιζέλος, το 1914, κλίνει προς ένα σχέδιο ανταλλαγής πληθυσμών. Στη συνέχεια, το αγγλικό σχέδιο για την ελληνική παρουσία στη Μικρά Ασία κερδίζει την αποδοχή και τη συστράτευση του Βενιζέλου. Οι απαρχές αυτού του σχεδίου ελληνοβρετανικής συνεργασίας φαίνεται πως ξεκίνησαν ήδη από τον καιρό των διαπραγματεύσεων για το τέλος του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου στο Λονδίνο το 1912.
Η οπτική της διαδικασίας είναι σημαντική στο βιβλίο διότι αποτυπώνει, ψηφίδα ψηφίδα, τις κινήσεις, τις αλλαγές, τους αναπροσανατολισμούς της ευρωπαϊκής και της διεθνούς γεωπολιτικής αλλά και της ελληνικής πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας μέσα από τις δύο παρατάξεις, βενιζελικών και αντιβενιζελικών, με τη σταδιακή σύγκλιση των αντιβενιζελικών προς το μικρασιατικό εγχείρημα για πολλούς λόγους. Αυτοί οι λόγοι αφορούν κυρίως την εσωτερική πολιτική, το φόβο του πολιτικού κόστους στο ενδεχόμενο απεμπλοκής και εγκατάλειψης της Μικράς Ασίας, αλλά και την αδυναμία στάθμισης των μεταβαλλόμενων εξελίξεων, συμφερόντων, ισορροπιών και αλλαγών στη στάση των συμμάχων.
…σύγχυση στόχων και σκοπών
Ο Σωτήρης Ριζάς παρουσιάζει αναλυτικά στο βιβλίο τις δυσκολίες αλλά και τις αδυναμίες αξιολόγησης των γεγονότων, με αποτέλεσμα να διαφαίνεται μετά το 1920 αμφιθυμία αλλά και σύγχυση στόχων και σκοπών. Στην πλευρά του βενιζελισμού, το ενδεχόμενο της ήττας στις εκλογές του Νοεμβρίου 1920, η κόπωση, οι δυσκολίες αντιμετώπισης μιας μακροχρόνιας πολεμικής εμπλοκής, η αρνητική φόρτιση που δημιούργησε η παρουσία των Αγγλογάλλων και η επέμβασή τους στην εσωτερική πολιτική ζωή που βιώθηκε ως καταστρατήγηση της εθνικής κυριαρχίας δεν είχαν συνυπολογιστεί, ενδεχομένως μπροστά στην αίγλη της εύθραυστης Συνθήκης των Σεβρών (28 Ιουλίου/10 Αυγούστου 1920). Στην πραγματικότητα, η απώλεια της πολιτικής κυριαρχίας του Βενιζέλου είχε αρχίσει νωρίτερα (ήδη από το 1917).
Πολύ σημαντικότερη όμως φαίνεται η δυσκολία πλοήγησης του αντιβενιζελισμού μετά τη νίκη του στις εκλογές του Νοεμβρίου 1920. Σε αυτό το σημείο, ο Ριζάς φωτίζει και αναδεικνύει μια ανατροπή των επιπέδων ανάλυσης που είχε βαρύνουσα σημασία. Οι αντιβενιζελικοί ενέτασσαν τη Μικρά Ασία στο πλαίσιο της εσωτερικής πολιτικής (κατάληψη της εξουσίας, διασφάλιση του θρόνου, αποτροπή ενδεχόμενης επανόδου του Βενιζέλου κ.λπ.) και όχι στο πλαίσιο μιας ορθολογικής στρατηγικής στην εξωτερική πολιτική.
Στην ίδια κατεύθυνση, οι παραταξιακές λογικές και η εστίαση στην εσωτερική πολιτική σκηνή είχαν αποτέλεσμα την αδυναμία προσεκτικής και ρεαλιστικής ανάλυσης των εξελίξεων στο εξωτερικό. Για παράδειγμα, η ανάδυση και η ραγδαία ανάπτυξη του τουρκικού εθνικισμού και του κεμαλικού κινήματος ως κινήματος αντίστασης δεν έγιναν κατανοητά σε όλο το εύρος τους και μάλλον υποτιμήθηκαν. Το ίδιο ισχύει και σε ό,τι αφορά μεταβολές στις θέσεις των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής, όπως οι εσωτερικές αντιθέσεις στη βρετανική κυβέρνηση, οι αλλαγές στη γαλλική πολιτική, οι φόβοι για την προσέγγιση των κεμαλικών με τη Ρωσία μετά την επανάσταση των μπολσεβίκων, η εικόνα της Ελλάδας ως εντολοδόχου των Βρετανών κ.λπ.
Παράλληλα με την κεντρική θεματική του έργου, αναδεικνύονται και άλλες πτυχές. Αποτυπώνεται, για παράδειγμα, η εσωτερική ποικιλία των δύο μεγάλων παρατάξεων. Είτε δούμε το Σχίσμα μέσα από τη Μικρασιατική Εκστρατεία είτε ευρύτερα, οι δύο μεγάλες παρατάξεις των βενιζελικών και των κωνσταντινικών/αντιβενιζελικών δεν έχουν ομοιογενή χαρακτήρα αλλά περιέχουν πολλά ρεύματα στο εσωτερικό τους. Ενδεικτικά, η περίπτωση του Ίωνος Δραγούμη είναι έκκεντρη σε σχέση με τον αντιβενιζελικό εθνικισμό και διαφοροποιείται από θέσεις όπως του Ιωάννη Μεταξά ή του Δημητρίου Γούναρη. Η εθνική ιδεολογία του Δραγούμη ξεκινά από μια ευρεία οπτική του ελληνισμού πέρα από την «μικρά Ελλάδα». Η δε εύπλαστη αλλά και αντιφατική φύση του εθνικού του προγράμματος επιτρέπει συνεχείς δημιουργικές προσαρμογές.
Επίσης, ο Ριζάς, στο 8ο κεφάλαιο του βιβλίου του με τίτλο «Η στρατηγική της κλιμάκωσης» (σ. 218 - 244), εξετάζει την αναζήτηση μιας συμβιβαστικής λύσης το 1921. Όμως, οι Συνδιασκέψεις του Λονδίνου (Μάρτιος 1921) και του Παρισιού (Ιούνιος 2021) λειτούργησαν περισσότερο προς την κατεύθυνση του εγκλωβισμού παρά του απεγκλωβισμού της Ελλάδας. Το ενδεχόμενο επανόδου του Βενιζέλου ήταν ισχυρός παράγων διαμόρφωσης των επιλογών του αντιβενιζελικού στρατοπέδου, σε μια επιχείρηση το κόστος της οποίας ξεπερνούσε τις δυνατότητες της χώρας.
Το βιβλίο του Σωτήρη Ριζά αποτελεί μια σημαντική συμβολή στην ιστορία του μικρασιατικού εγχειρήματος ενώ μας επιτρέπει να κατανοήσουμε τα χαρακτηριστικά και την εξέλιξη αυτού του εγχειρήματος μέσω του Διχασμού. Ο συγγραφέας μάς προσφέρει πολλά ερμηνευτικά κλειδιά για να προσεγγίσουμε μια κρίσιμη περίοδο της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας.
*Το κείμενο διαβάστηκε στην παρουσίαση του βιβλίου στην Ελληνοαμερικανική Ένωση (29/11/2022).
ΜΕΡΙΚΑ ΑΚΟΜΑ ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ ΤΟ 1922
Σπυρίδων Γ. Πλουμίδης, Η «σιδηρά» δεκαετία. Οι εθνικοί πόλεμοι της Ελλάδας (1912-1922), Μίνωας, Αθήνα 2022, 312 σελ.
Παρά την Καταστροφή, η Ελλάδα μέσα σε δέκα χρόνια τριπλασιάστηκε!
Άγγελος Μ. Συρίγος, Ευάνθης Χατζηβασιλείου, Μικρασιατική Καταστροφή. 50 ερωτήματα και απαντήσεις, Πατάκη, Αθήνα 2022, 256 σελ.
Η έκθεση των γεγονότων και η αποτίμησή τους, με ερμηνευτικό σχήμα τον Εθνικό Διχασμό. Μια λαϊκή εισαγωγή
Στίαν Μπρούμαρκ, Επαναπατρισμοί: Η Μικρασιατική Καταστροφή και η ανταλλαγή πληθυσμών μέσα από τα μάτια ενός Νορβηγού, μετάφραση: Κρυστάλλη Γλυνιαδάκη, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2021, 292 σελ.
Η ερευνητική δουλειά ενός νορβηγού δημοσιογράφου και συγγραφέα της εποχής.
Emine Yeşim Bedlek, Η ανταλλαγή των πληθυσμών του 1923. Τραύμα και φαντασιακές κοινότητες σε Ελλάδα και Τουρκία, μετάφραση: Αικατερίνη Χαλμούκου, επιστημονική επιμέλεια: Σπυρίδων Γ. Πλουμίδης, Gutenberg, Αθήνα 2022, 386 σελ.
Ο ξεριζωμός των Ελλήνων της Μικράς Ασίας αλλά και η εκδίωξη 500.000 μουσουλμάνων από την Ελλάδα, κυρίως από τη Θράκη
Μίλτον Τζάιλς, Χαμένος παράδεισος. Σμύρνη 1922: Η καταστροφή της μητρόπολης του μικρασιατικού ελληνισμού, μετάφραση: Αλέξης Καλοφωλιάς, Μίνωας, νέα έκδοση με νέο πρόλογο, Μίνωας, Αθήνα 2022, 448 σελ.
Μαρτυρίες και αναμνήσεις επιζώντων που βρέθηκαν στη Σμύρνη τις ημέρες της Καταστροφής.
Ιάκωβος Μιχαηλίδης, Μικρασιατική Καταστροφή, Παπαδόπουλος, Αθήνα 2018, 112 σελ.
Μια ευσύνοπτη έκδοση με τα πώς και τα γιατί της Καταστροφής
Θωμάς Κοροβίνης, Σμύρνη: Περίκαλλη και χιλιοτραγουδισμένη, Μεταίχμιο, Αθήνα 2022, 320 σελ.
Φροντισμένη ανθολόγηση κειμένων για την Καταστροφή.
Θανάσης Πέτρου, 1922: Το τέλος ενός ονείρου, Ίκαρος, Αθήνα 2021, 112 σελ.
Η μικρασιατική περιπέτεια σε κόμικς. Εξαιρετική η φροντίδα αναπαράστασης της εποχής.
