Φιλικά αισθήματα που έχουν είτε πολιτικές ρίζες στις σχέσεις του ΚΚΕ με την ΕΣΣΔ είτε θρησκευτικές, αφού οι Ρώσοι είναι ομόδοξοι – και ας υπάρχουν μεγάλες διαφορές του ελληνορθόδοξου κόσμου με το Πατριαρχείο της Μόσχας.
Για να καταλάβουμε αυτές τις τάσεις θα χρησιμοποιήσουμε τα αποτελέσματα μιας έρευνας που έγινε από το Ευρωβαρόμετρο, τον Νοέμβριο του 2018, και ζητούσε να απαντήσουν οι συμμετέχοντες αν είχαν θετική ή αρνητική γνώμη για διάφορες χώρες. Αυτά τα αποτελέσματα μας δείχνουν την πραγματική αφετηρία, σε μια εποχή ουδέτερη για τις σχέσεις της Ρωσίας με την Ευρώπη.
Πριν ξεκινήσουμε την ανάλυση, ας δούμε σε ποια κράτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης υπάρχουν Ρώσοι. Καταρχάς το 25% της Λετονίας και της Εσθονίας είναι Ρώσοι. Σημαντικό ποσοστό για μειονότητα. Στην Βαλτική υπάρχει ο ρωσικός θύλακας του Καλίνινγκραντ μεταξύ Πολωνίας και Λιθουανίας (ναι, η Ρωσία έχει σύνορα με χώρες του ΝΑΤΟ). Στη Λιθουανία το 5% είναι Ρώσοι. Στη Φινλανδία ζουν 80.000 Ρώσοι ενώ οι περισσότεροι Ρώσοι βρίσκονται στη Γερμανία (περίπου 2 εκατομμύρια). Οι αριθμοί αναφέρονται στις ρωσικές μειονότητες. Οι μειονότητες αυτές δεν είναι και ρωσόφιλοι.
Ο παρακάτω πίνακας αποτυπώνει τα αποτελέσματα στην ερώτηση αν η γνώμη τους για τη Ρωσία είναι θετική ή αρνητική.
Παρατηρούμε ότι η πλειοψηφία στις Βαλκανικές χώρες (Βουλγαρία, Κροατία, Ρουμανία, Ελλάδα), καθώς και η Κύπρος και η Σλοβακία, έχουν θετική γνώμη για τη Ρωσία, σε αντίθεση με τα υπόλοιπα ευρωπαϊκά κράτη. Παρατηρούμε ακόμα ότι η Γερμανία έχει αρνητική γνώμη για τη Ρωσία, όμως η πρώην Ανατολική Γερμανία είναι πιο φιλική στη Ρωσία από την πρώην Δυτική.
Τα πλέον αρνητικά κράτη είναι η Δανία και η Ολλανδία.
Η Ελλάδα και η Κύπρος είναι από τα μη «πρώην κομμουνιστικά κράτη» με το υψηλότερο ποσοστό ρωσοφιλίας. Ας δούμε, όμως, τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της ελληνικής ρωσοφιλίας. Από την έρευνα αυτή παρατηρούμε ότι το ποσοστό των ρωσόφιλων σε όσους δηλώνουν ότι ανήκουν στην «εργατική τάξη» είναι χαμηλό, 56%. Αν θεωρήσουμε ότι το ΚΚΕ έχει κάποια συμπάθεια για τη Ρωσία λόγω των δεσμών του παρελθόντος, αυτή η συμπάθεια δεν έχει τον ίδιο αντίκτυπο στην τάξη που υποτίθεται ότι εκπροσωπεί.
Όσον αφορά τον πολιτικό προσδιορισμό, το 57% των «κεντρώων» δηλώνουν θετικές γνώμες (ο μέσος όρος είναι 63%), οι «αριστεροί» 64% (περίπου ο μέσος όρος), και οι «δεξιοί» 68%.
Η τάση αυτή συμφωνεί με την ευρωπαϊκή τάση, όπου ενώ ο μέσος όρος είναι 30%, οι «αριστεροί» κατά 28% έχουν θετική γνώμη, οι «κεντρώοι» κατά 27% και οι «δεξιοί» κατά 34%. Απλώς, οι έλληνες «αριστεροί» έχουν κάποια διαφοροποίηση από την ευρωπαϊκή Αριστερά και είναι πιο ρωσόφιλοι από τον ελληνικό μέσο όρο.
Αντίθετα, ο ευρωπαϊκός μέσος όρος των θετικών γνωμών για τη Ρωσία στους «άνεργους» (37%) και στους «εργάτες» (33%) είναι λίγο υψηλότερος από τον γενικό μέσο όρο (30%).
Έχει ενδιαφέρον να δούμε τις γεωγραφικές περιοχές. Τα νησιά του Αιγαίου και η Κρήτη (σαν ενιαία γεωγραφική περιοχή) έχουν χαμηλό ποσοστό, μόλις 27%, ενώ η Κεντρική Ελλάδα 74%.
Ποια είναι όμως η γνώμη που έχουν οι Έλληνες σε σχέση με τη γνώμη των πολιτών στα ισχυρά κράτη; Καταρχάς, η χώρα με τις περισσότερες θετικές γνώμες είναι η Γαλλία. Πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι η έρευνα έγινε πριν υπογραφεί το αμυντικό μνημόνιο Ελλάδας - Γαλλίας. Στη δεύτερη θέση είναι η Ρωσία, λίγο πιο πάνω από την Ιαπωνία. Η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι στην τέταρτη θέση. Η Ευρωπαϊκή Ένωση συγκεντρώνει τις πιο πολλές θετικές γνώμες στην Ευρώπη. Στην πέμπτη θέση είναι το Ηνωμένο Βασίλειο, πολύ πιο πάνω από τις ΗΠΑ, οι οποίες είναι προτελευταίες. Τελευταία είναι η Γερμανία. Η έρευνα έγινε το 2018 και αποτυπώνει την εκτίμηση ότι τα μνημόνια ήταν αποτέλεσμα της γερμανικής πολιτικής. Οι υπόλοιποι Ευρωπαίοι κατατάσσουν τη Γερμανία στη δεύτερη θέση, αμέσως μετά την Ευρωπαϊκή Ένωση. Πού συμφωνεί η ελληνική κοινή γνώμη με τον μέσο ευρωπαϊκό όρο; Στη Γαλλία, στην Ιαπωνία, στις ΗΠΑ και στη Μεγάλη Βρετανία. Στα υπόλοιπα, η διαφορά είναι μεγάλη. Είναι και μια από τις δυσκολίες που πρέπει να εξομαλυνθούν αν θέλουμε να έχουμε στοιχειωδώς κοινή εξωτερική πολιτική.
Οπωσδήποτε οι εκτιμήσεις αυτές θα έχουν αλλάξει. Η σημερινή Ρωσία δεν έχει κανένα κοινό σημείο με τη Ρωσία του 2018, στην Αμερική δεν είναι ο Τραμπ, η Κίνα δεν έχει πια το ουδέτερο πρόσωπο. Σημασία έχει το σημείο εκκίνησης.
Αξίζει να σημειωθεί ότι η αρνητική γνώμη που έχουμε για τη Γερμανία έχει αιτία τη στάση της που εκτιμούμε ότι είχε στο μνημόνιο. Ας σκεφτούμε τι θα σκέφτονται οι Ουκρανοί για τη Ρωσία μετά τη στρατιωτική επέμβαση που κάνανε. Μεσοπρόθεσμα, όποιο και αν είναι το αποτέλεσμα της στρατιωτικής επέμβασης, η Ρωσία θα είναι η μεγάλη χαμένη.
Πώς, όμως, άλλαξε η κατάσταση μετά την κήρυξη του πολέμου από τη Ρωσία στην Ουκρανία;
Υπάρχουν πολλές έρευνες, διεθνείς και εθνικές, στις οποίες καταγράφονται οι τάσεις της ελληνικής κοινωνίας όσον αφορά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. Όλες οι έρευνες δείχνουν ότι η ελληνική κοινωνία τείνει να δείξει «κατανόηση» και να δικαιολογήσει τη συμπεριφορά της Ρωσίας. Υπάρχει μεν καταδίκη, αλλά υπάρχουν και πολλές αναλύσεις για να προβάλουν ελαφρυντικά και δικαιολογίες. Καταδικάζουμε μεν αλλά βλέπουμε και πολλά ελαφρυντικά.
Πόσο όμως διαφέρουν οι ελληνικές απόψεις από τις αντίστοιχες ευρωπαϊκές;
Το δίκτυο της GALLUP International διεξήγαγε μια έρευνα στα κράτη μέλη της ΕΕ (δεν την διεξήγαγε στην Κύπρο, τη Μάλτα και το Λουξεμβούργο), καθώς και στην Ελβετία και την υποψήφια Σερβία. Η έρευνα αυτή δημοσιεύτηκε στις 25 Μαρτίου στη Ζυρίχη.
Το αντικείμενο της έρευνας ήταν να καταγράψει τις απόψεις των ευρωπαίων πολιτών σε σχέση με τον πόλεμο στην Ουκρανία και τη στάση της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην κρίση αυτή.
Θα αναλύσουμε μερικά από τα αποτελέσματα και κυρίως την εκτίμηση των πολιτών για τη συνοχή της ευρωπαϊκής πολιτικής, τις κυρώσεις που επέβαλε η Δύση στην Ρωσία και, τέλος, την εκτίμηση κατά πόσο οι μεγάλες δυνάμεις είναι σταθεροποιητικές δυνάμεις.
Τα αποτελέσματα είναι πολύ ενδιαφέροντα.
1. Πόσο μεγάλη θεωρείτε τη συνοχή της Ευρωπαϊκής Ένωσης αυτή τη στιγμή;
Το 61% των πολιτών στα κράτη μέλη της ΕΕ βλέπει μεγάλη συνοχή της ΕΕ όσον αφορά τη στάση της στο Ουκρανικό. Σε αντίθεση, το 66% της κοινής γνώμης στην Ελλάδα βλέπει ότι δεν υπήρξε συνοχή. Είναι εντυπωσιακή η διαφοροποίηση αυτή. Το μόνο κράτος με υψηλότερο ποσοστό είναι η Βουλγαρία. Επειδή μερικές φορές συγκρίνουμε την Ελλάδα με την Πορτογαλία, ως χώρα του Νότου με παραπλήσια οικονομικά προβλήματα, αξίζει να τονίσουμε ότι εκεί το 81% βλέπει μεγάλη συνοχή των κρατών μελών. Όλες οι πρώην κομμουνιστικές χώρες (με εξαίρεση την Πολωνία) έχουν παραπλήσιες εκτιμήσεις, αλλά σε ηπιότερους τόνους σε σχέση με την Ελλάδα.
2. Πώς εκτιμάτε τις κυρώσεις στην Ρωσία;
Το 42% των Ευρωπαίων συμφωνεί με τις κυρώσεις της ΕΕ κατά της Ρωσίας, το 43% μάλιστα θα ήθελε ακόμη πιο σκληρές κυρώσεις. Μόνο το 15% λέει ότι οι κυρώσεις είναι υπερβολικά αυστηρές. Στην Ελλάδα, αντίθετα, το 32% εκτιμά ότι οι κυρώσεις αυτές είναι υπερβολικά αυστηρές. Την άποψη αυτή τη συναντάμε, εκτός από την Ελλάδα, στις ανατολικές χώρες της ΕΕ, στη Βουλγαρία, στη Σλοβακία και στην Ουγγαρία, καθώς και στη Σερβία που δεν ανήκει ακόμη στην ΕΕ. Αξιοσημείωτο είναι ότι το ποσοστό των Ελλήνων που θα ήθελαν σκληρότερες κυρώσεις πλησιάζει τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Έχουμε ουσιαστικά μια κοινωνία τριχοτομημένη σε αυτό το ζήτημα.
Πιο ήπιες κυρώσεις θέλουν οι Βούλγαροι, οι Γερμανοί, οι Σλοβάκοι, οι Ούγγροι και εμείς. Αν κάνουμε ακόμα μια αναφορά στην Πορτογαλία, το 41% πιστεύει ότι οι κυρώσεις είναι αυτές που χρειάζονται, ενώ το 47% τις θεωρεί ανεπαρκείς και μόνο το 11% τις θεωρεί υπερβολικές.
3. Ποιες δυνάμεις είναι σταθεροποιητικές;
Οι τέσσερις μεγάλες θεωρητικά δυνάμεις (οι ΗΠΑ, η Κίνα, η Ρωσία και το μπλοκ της Ευρωπαϊκής Ένωσης) αξιολογούνται από τους Ευρωπαίους όσον αφορά τον σταθεροποιητικό τους ή αποσταθεροποιητικό τους ρόλο.
Το πρώτο γράφημα δίνει την αξιολόγηση των Ευρωπαίων, ενώ το δεύτερο της Ελλάδας.
Καταρχάς, το 63% των Ευρωπαίων αξιολογεί τον ρόλο της Ευρώπης ως σταθεροποιητικής δύναμης. Στον αντίποδα βρίσκουμε την Ελλάδα. Το 45% (η σχετική πλειοψηφία) των Ελλήνων πιστεύει ότι η Ευρώπη είναι μια αποσταθεροποιητική δύναμη!
Στην ερώτηση αν η Ρωσία είναι αποσταθεροποιητική δύναμη, η συντριπτική πλειοψηφία (84%) των Ευρωπαίων το πιστεύει και μόνο το 6% πιστεύει το αντίθετο. Στην Ελλάδα τα αποτελέσματα είναι παραπλήσια, αν και είμαστε πιο επιεικείς από τους υπόλοιπους Ευρωπαίους.
Η αξιολόγηση των ΗΠΑ βρίσκει διχασμένη την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη. Το 41% πιστεύει ότι οι ΗΠΑ είναι αποσταθεροποιητική δύναμη και το 38% πιστεύει το αντίθετο. Αντίθετα, στην Ελλάδα έχουμε ξεκάθαρη γνώμη για τον αποσταθεροποιητικό ρόλο των ΗΠΑ (75%, όσο περίπου και το σκορ των Ρώσων).
Το συμπέρασμα είναι ότι οι Έλληνες εκτιμούν διαφορετικά από τους υπόλοιπους Ευρωπαίους την κατάσταση. Ένα μεγάλο ποσοστό των Ελλήνων εκφράζει δυσπιστία τόσο απέναντι στην Ευρωπαϊκή Ένωση όσο και στις ΗΠΑ. Πολλές κυρίαρχες απόψεις είναι πλησιέστερες σε μερικές πρώην κομμουνιστικές χώρες παρά στον μέσο ευρωπαϊκό όρο. Χώρες με παραπλήσιες ιδέες είναι η Βουλγαρία, η Ουγγαρία και η Σλοβακία. Η Πολωνία έχει σαφή αντιρωσικά αισθήματα. Πού οφείλεται αυτή η στάση;
Ξέρουμε κάτι που οι υπόλοιποι Ευρωπαίοι δεν το ξέρουν ή αγνοούμε αυτό που είναι προφανές για τη συντριπτική πλειονότητα των Ευρωπαίων;
Είναι δύσκολο να θέλουμε κοινή εξωτερική πολιτική, κοινή πολιτική άμυνας όταν οι γνώμες διαφέρουν τόσο πολύ. Πώς μπορούμε να επικαλεστούμε την αλληλεγγύη των Ευρωπαίων όταν μας απειλεί η Τουρκία και την ίδια στιγμή να επιζητούμε μια ουδέτερη στάση προβάλλοντας ελαφρυντικά για την πολιτική της Ρωσίας;
Ο ρόλος των κομμάτων είναι ουσιαστικός στη διαμόρφωση τέτοιων τάσεων. Τα πολιτικά κόμματα αφουγκράζονται την κοινωνία και παράγουν πολιτική. Διαμορφώνουν απόψεις και κινητοποιούν την κοινωνία. Όταν όλη η Ευρώπη καταδικάζει τη ρωσική επέμβαση, πολλά κόμματα εφευρίσκουν ελαφρυντικά. Η μετριοπαθής κριτική που ασκούν τρία κόμματα της αντιπολίτευσης στη ρωσική επέμβαση –το ΚΚΕ (σε μεγάλο βαθμό), το ΜΕΡΑ25 και η Ελληνική Λύση– ενισχύουν τα αντιδυτικά αισθήματα. Και αυτή τη στιγμή δεν απειλείται τόσο η Δύση όσο το δημοκρατικό καθεστώς στο οποίο ζούμε.
Όπως έχει πει και ο Καρλ Πόππερ, «πρέπει να επιδιώκουμε την ελευθερία και όχι μόνο την ασφάλεια, αν όχι για κάποιον άλλο λόγο, επειδή μόνο η ελευθερία μπορεί να καταστήσει την ασφάλεια ασφαλή».
