Εβραίοι Θεσσαλονίκης

Mισέλ Βερνάν, Μοιρασμένες αναμνήσεις, μετάφραση από τα γαλλικά - επιμέλεια: Αντώνης Καζάκος, δίγλωσση έκδοση, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2022, 152 σελ.

«Στα οικογενειακά μας άλμπουμ υπάρχουν πολλοί μικροί εύζωνοι, γιατί όλοι μας στην ηλικία των τεσσάρων, στο Παρίσι και στη Βρέστη, ποζάραμε φορώντας για μια μέρα αυτή τη στολή που είχε έρθει από την Ελλάδα και την οποία η θεία Ντόρα φύλαγε με θρησκευτική ευλάβεια μέσα σε μια βαλιτσούλα από χαρτόνι». Πώς και γιατί οικογένειες της Σαλονίκης μετανάστευσαν από την όμορφη Θεσσαλονίκη στη Γαλλία; Και γιατί εξακολουθούσαν να ντύνονται τσολιαδάκια; [ΤΒJ]

Γιώργος Σκαμπαρδώνης, Ήλιος με ξιφολόγχες. Mυθιστόρημα, Πατάκη, Αθήνα 2023, 416 σελ.

Εθνικιστές εναντίον αριστερών και εβραίων, βενιζελικοί κατά βασιλικών, τροτσκιστές κατά κομμουνιστών, 140.000 πρόσφυγες, κομιτατζήδες, παρακρατικοί, πράκτορες ξένων δυνάμεων, απεργίες και δολοφονίες. Όλοι εναντίον όλων, αυτό ήταν η Θεσσαλονίκη του 1931. Ο ταγματάρχης Γόρδιος Κλήμεντος, επικεφαλής της αντικατασκοπίας στη Θεσσαλονίκη, που υποφέρει από ένα ανεξέλεγκτο ερωτικό πάθος, προσπαθεί να κρατήσει τις αρχές του στον απελπισμένο αγώνα του να ελέγξει τη δυναμική των γεγονότων, τα οποία καταλήγουν, τον Ιούνιο του 1931, στην πρώτη μεγάλη επίθεση κατά των εβραίων στην Ευρώπη του 20ού αιώνα: στο πογκρόμ και στον εμπρησμό του εβραϊκού συνοικισμού Κάμπελ. Ο Γιώργος Σκαμπαρδώνης χειρίζεται υποδειγματικά τη σχέση του μυθιστορήματος με την ιστορία. [ΤΒJ]

Aντώνης Μόλχο, Η Κοινοτοπία του Καλού. Ένα εβραιόπουλο στην Ελλάδα της Κατοχής, πρόλογος: Katherine E. Fleming, Πατάκη, Αθήνα 2022, 328 σελ.

Κατά πόσο μπορούμε να διεκδικήσουμε με επάρκεια και ασφάλεια την ιδιοκτησία της μνήμης μας; Πώς περιφράσσεται (αν μπορεί να γίνει κάτι τέτοιο) ή και πώς συνυπάρχει η ατομικότητα με τη συλλoγικότητα και τη θεσμικότητα; Πώς μπορούμε να ενώσουμε τα σπασμένα της ζωής και να γεφυρώσουμε τις ρήξεις και τις συνέχειες; Ποια είναι τα όρια στις σχέσεις ανάμεσα στους Έλληνες και τους Εβραίους εκεί γύρω στο 1940 στη Θεσσαλονίκη αλλά και γενικότερα σε όλη την ελληνική επικράτεια; Απαντήσεις, στο αυτοβιογραφικό βιβλίο του Αντώνη Μόλχο με τις αναμνήσεις του, αυτού, ενός μικρού εβραιόπουλου, από την Ελλάδα της Κατοχής. (τεύχος 143)

Αντώνης Μόλχο,  Η κοινοτοπία του καλού. Ένα εβραιόπουλο στην Ελλάδα της Κατοχής, πρόλογος: Katherine E. Fleming, Πατάκη, Αθήνα 2022, 328 σελ.

Μιὰ ἱστορία διάσωσης ποὺ διαδραματίζεται ἀπὸ τὸν Μάρτιο τοῦ 1943, ὅταν ὁ τετράχρονος Ἀντώνης Μόλχο καὶ οἱ γονεῖς του ἐγκαταλείπουν τὴ γενέτειρα Θεσσαλονίκη, ὣς τὸν Ἀπρίλιο τοῦ 1945, ὁπότε ἐπιστρέφουν σὲ μιὰ πόλη ποὺ δὲν εἶναι πιὰ ἐκείνη ποὺ ἄφησαν, ἡ δική τους. Μιὰ ἁλυσίδα ἀπὸ τυχαῖα συμβάντα καὶ ἀπρόβλεπτες διαφυγὲς, ὅπου ἡ εὔνοια τῆς τύχης συνδυάζεται εὐμενῶς μὲ τὶς πράξεις κάποιων ἀνθρώπων, οἰκείων καὶ ξένων, ποὺ ἐπέλεξαν νὰ παραμείνουν (ἢ νὰ γίνουν) δίκαιοι καὶ ἐνάρετοι, στὸ λίγο ἢ τὸ πολὺ ποὺ ἀναλογοῦσε στὸν καθένα. Τόσο μόνο ζητάει κάποτε ἡ ἱστορία ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους, καὶ τόσο μόνο ἀρκεῖ. (τεύχος 143) 

Νίκος Δαββέτας, Η Εβραία νύφη. Μυθιστόρημα, Πατάκη, Αθήνα 2019, 286 σελ. 

Μια νέα γυναίκα, η Νίκη, επιχειρεί να ανιχνεύσει το γερµανόφιλο παρελθόν του πατέρα της και ιδιαίτερα τον βαθµό ανάµειξής του στον αφανισµό των Ελλήνων Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Συµπαραστάτης της, ο σύντροφός της, που βασανίζεται από τις δικές του ενοχές όταν πληροφορείται την οικογενειακή του ιστορία στα χρόνια του Εµφυλίου. Δέκα χρόνια μετά την πρώτη εμφάνισή του, επανακυκλοφορεί το πολυσυζητημένο βιβλίο του Νίκου Δαββέτα. Από το Books' Journal #99, Ιούνιος 2019.

1. 

Στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης, ιδέες, ειδήσεις, συμπεριφορές αλλά και χρήματα ή εμπορεύματα, διακινούνται με απίστευτη ταχύτητα. Χωρίς σειρά, χωρίς ιεράρχηση, χωρίς αξιολόγηση. Ιδού όμως το παράδοξο: Όλοι οι συντελεστές παραγωγής αγαθών, τεχνολογίας, ιδεών κ.λπ. έχουν το δικαίωμα να κινούνται ελεύθερα. Δρακόντεια όμως μέτρα υπάρχουν για την ελεύθερη διακίνηση και των ανθρώπων που «παράγουν» την ιστορία. Η συνέπεια είναι όλοι να είμαστε υποκείμενα σχεδόν ασύνδετων και ασύμπτωτων εικόνων, που μας έρχονται από διαφορετικούς τόπους και χρόνους, αλλά και ανθρώπους. Με βάση τα θραύσματα αυτού του «σπασμένου» καθρέφτη  προσπαθούμε ο καθένας χωριστά να δώσουμε νόημα σ’ ένα χάος που μας περιβάλλει. Και μάλιστα σε μια μακρά και παρατεταμένη περίοδο. Και αυτό, σε πλανητικό επίπεδο.

2.

Ζούμε σε μια καθοδική εποχή: Ο άνθρωπος χάνει σιγά σιγά την αίσθηση της πραγματικότητας, της μόνης που μπορεί να του διασφαλίσει μια ισόρροπη σχέση με το περιβάλλον. Η τέχνη δεν έμεινε αδιάφορη από τα συμβαίνοντα στην κοινωνία. Και δεν πήρε μόνο την ευθύνη της αξιόπιστης καταγραφής των γεγονότων, όπως άλλωστε το οφείλει, έμμεσα πήρε και το ρόλο του συν-διαμορφωτή των συνειδήσεων, ένα ρόλο –γιατί όχι;– παιδαγωγού. Με το μυθιστόρημα Η Εβραία νύφη, ο Νίκος Δαββέτας επιχειρεί ένα θεαματικό άλμα προς μια διπλή στόχευση. Αποφεύγει την κλασική αρχή της αφήγησης που απαιτεί αρχή μέση και τέλος (συνήθως καλό) και, προκειμένου να εκταθεί σε όλο το μήκος του αιώνα που μόλις έφυγε, επιλέγει ενσταντανέ διάσπαρτα, δήθεν ασύμβατα και ασύμπτωτα, που όμως συνδέονται μεταξύ τους με ένα ισχυρό νήμα, το νόημα του οποίου καλείται να διαβάσει και ο αναγνώστης. Πρόκειται, θα έλεγα, για μια θεαματική πρόκληση δημιουργικής όχι μόνο γραφής, αλλά και ανάγνωσης.

3.

Με άλλα λόγια, ο Νίκος Δαββέτας μας προσκαλεί –και μας προκαλεί– να δώσουμε νόημα σε μια σειρά από θραύσματα που απεικονίζουν «στιγμές, σχέσεις και καταστάσεις» από διάφορους τόπους, από διάφορους χρόνους, από διάφορους ανθρώπους. Και, μέσα από διαυγή –διαυγέστερα δεν γίνεται– ενσταντανέ, μας καλεί να επαναβιώσουμε το εύρος και το βάθος της βαρβαρότητας με την οποία αναπάντεχα και απροειδοποίητα σφραγίστηκε ο 20ός αιώνας. Μας προτείνει, δηλαδή, με τα θραύσματα του συγκεκριμένου, εμείς με την ευθύνη μας να συνθέσουμε τη σειρά των γεγονότων, την ένταση των σχέσεων, τις ρίζες τους και τις προεκτάσεις των συνεπειών τους. Να ανασυνθέσουμε ένα σκόπιμα διάχυτο υλικό, ώστε να συναντήσει το αυθεντικό νόημά του. Να προσεγγίσουμε τις ρίζες του που ανατρέχουν πολύ πίσω από τα ίδια τα γεγονότα και τις συνέπειές του που εξακολουθούν να καθορίζουν αρνητικά και το δικό μας παρόν, όσο και εκείνο ίσως των παιδιών μας. Γιατί η βαρβαρότητα δεν αποτελεί ένα απλό επεισόδιο της ιστορίας που εγκλωβίζεται στην παρένθεσή του. Είναι ένα πολυπλόκαμο δηλητηριασμένο δίχτυ που πλήττει πρώτα απ’ όλα την ορθολογική σκέψη. Καταστρέφει τον πυρήνα του λογικού σχεδόν οριστικά. Και κατ’ επέκταση, το σύνολο των ανθρώπινων σχέσεων. Μερικά ενσταντανέ από το βιβλίο του Νίκου Δαββέτα θα καταδείξουν, ελπίζω, του λόγου το αληθές.

4.

Στον στοιχειώδη και ελλειπτικό αυτό καμβά, εικονογραφούνται με ένα ανάμεικτο στυλ προφορικού και γραπτού λόγου,  και πάντα ελλειπτικά, γεγονότα όπως διαμορφώνονται κάτω από την πίεση της ιστορίας. Και όμως, κάτω από τις ερπύστριες της ιστορίας που τείνει να αφανίσει κάθε ίχνος ιδιαιτερότητας, με την ευθύνη του συγγραφέα, αναδύεται η ατομική ευθύνη. Αναδύεται η πειθώ του ορθού λόγου, ο οποίος παραμένει πάντα «εν αρχή». Ακόμη και κάτω από τις ερπύστριες της βαρβαρότητας. Πράγματι, σε όλη τη διαδρομή του σπασμένου χρόνου του μυθιστορήματος, οι άνθρωπο «τρώγονται». Πολιτισμένα ή όχι, λίγη σημασία έχει. Και όταν δεν τρώγονται, δεν δένονται. Απλά, αλληλοχρησιμοποιούνται. Ή, αμοιβαία, εργαλειοποιούνται. Προς ίδιον όφελος. Μαζί τους καταρρέουν και βασικοί κώδικες καθολικών και οικουμενικών αξιών. Και όμως, σε αυτή τη γενικευμένη κατάρρευση, ο κώδικας των αξιών επιβιώνει. Λεηλατημένος, τραυματισμένος. Επιβιώνει, όμως, και, όπως ο πολικός αστέρας καθοδηγούσε άλλοτε τους ναυτικούς για την ορθή πορεία τους,  έτσι  και αυτός ο κώδικας υπενθυμίζει στο δημιουργικό αναγνώστη πως, ναι, υπάρχει ελπίδα.

5.

Στο βάθος του μυθιστορήματος  του Νίκου Δαββέτα αναμετριούνται η ιστορία και οι άνθρωποι. Η ολότητα και τα άτομα. Αναμετριούνται σε μια σχέση εξάρτησης και συμπληρωματικότητας:  η ιστορία  διαμορφώνει το άτομο, αλλά και το άτομο  διαμορφώνει την ιστορία. Στο μυθιστόρημα του Νίκου Δαββέτα δυο είναι τα κύρια άτομα: η Νίκη και ο σύντροφός της. Και στα δυο άτομα βαραίνει ο πρόγονος με μια ανυπόφορη αμφιθυμία: θέλουν να είναι καλός. Πανταχού η νοσταλγία της ευκλεούς ρίζας. Σαν αντίδοτο θαρρείς στη βαρβαρότητα που τους περιβάλλει. Και τους αναζητούν. Και, αν και διαψεύδονται διαρκώς, συνεχίζουν. Θαρρείς σαν το θύμα που κυνηγά το θύτη του.  Μια ενδεικτική επιλογή θραυσμάτων από το μυθιστόρημα του Νίκου Δαββέτα θα προσπαθήσω να τεκμηριώσω τους ισχυρισμούς μου:

α.- «Πρώτη φορά αναστατωμένο είδα τον πατέρα μου», διηγείται ένα πρόσωπο του μυθιστορήματος,  «μονάχα όταν του σπάσανε το μαγαζί και το λεηλάτησαν. Όχι οι Γερμανοί, οι δικοί μας. Juden unerwunscht (ανεπιθύμητοι)».

β.- «Μας κλείσανε στο γκέτο (όχι οι δικοί μας τώρα, αλλά οι άλλοι), κι ύστερα από μια βδομάδα μας πήραν από τους πρώτους με τα τραίνα για την Πολωνία. Εφτά μέρες, ένα μαρτύριο. Χωρίς νερό, χωρίς ψωμί, χειρότερα κι απ’ τα ζώα. Έπεσε ο ένας να φάει τον άλλο. Δεν ήσαστε πολιτισμένοι, λένε κάποιοι εκ των υστέρων. Ποιος πολιτισμός. Κλείσε σαράντα ακαδημαϊκούς μας σ’ ένα βαγόνι για μερικές μέρες χωρίς τροφή, κι αν δε φάει ο ένας τον άλλο, εμένα να μου τρυπήσετε τη μύτη. Θα τον φάει πολιτισμένα βέβαια».

Προλαβαίνω μερικά σχόλια: Σε μια κοινωνία που πριν από τον πόλεμο οι λέξεις είχαν για όλους τα ίδια σχεδόν νοηματικά περιεχόμενα, μετά την έλευση της βαρβαρότητας αυτό που έμεινε στις λέξεις είναι μόνο η εκφορά. Το ντύμα, δηλαδή. Το περίβλημα. Κι αυτό ίσως από συνήθεια. Γιατί περιεχόμενο στα δυο παραπάνω «θραύσματα» του μυθιστορήματος απλώς δεν υπάρχει. «Ποιοι, αλήθεια, είναι οι δικοί μας;» Και ποιοι «οι άλλοι»; Ποιοι οι φίλοι και ποιοι οι εχθροί; Από παντού η ίδια αποτρόπαια βία. Και η απέραντη κοινωνική μοναξιά.

Ένα ακόμη απόσπασμα:

γ.- «Όταν γύρισα πια στη Θεσσαλονίκη το ’45 και ήρθα τρέχοντας ώς την αγορά, στη θέση του εργαστηρίου μας βρήκα ένα γαλακτοπωλείο. Ο νέος  του μάλιστα ιδιοκτήτης, εκ Σερρών, είχε όπως μου είπε και τίτλους ιδιοκτησίας. «Από ποιους» τον ρώτησα, «μα από τiς γερμανικές aρχές», μου απάντησε με τον φυσικότερο τρόπο. Λες και οι Γερμανοί στην πόλη μας δεν είχαν χάσει τον πόλεμο».

Τι σχόλιο να κάνουμε σε αυτό, εκτός από το μακάριοι οι κατέχοντες. Αυτοί είναι που ορίζουν και το δίκαιο και την ηθική. Αλλά και την ιστορία, αφού για τον ιδιοκτήτη του γαλακτοπωλείου ο πόλεμος δεν… έληξε και οι Γερμανοί δεν νικήθηκαν. Πρόκειται για κατάρρευση της λογικής ή για κουτοπόνηρο καταφύγιο της απληστίας.

Κι ένα ακόμη απόσπασμα:

δ.- Τις προάλλες μού έφεραν το πετρέλαιο. Μέτρησα τη δεξαμενή με τη βέργα από τα πριν. Ύστερα μετά το γιόμισμα. «Τόσα λίτρα τόσα λεφτά». Λειψό μου φαίνεται, λέω του νεαρού. Πρώτη φορά τον έβλεπα. Μουτράκι. Άστραψε και βρόντησε. Κομμένα τα χαμόγελα και ο πληθυντικός. «Κυρά μου, χατίρι σου κάνουμε κι ερχόμαστε. Αν δε σ’ αρέσει, τράβα αλλού». Είπε, είπε, και τι δεν είπε το στόμα του. Θα ξεθυμάνει σκέφτηκα. Μαθημένος σ’ αυτά είναι. Ώσπου μου έδωσε τη χαριστική βολή. «Εσείς οι Εβραίοι δεν πρέπει να παραπονιέστε, φιλοξενούμενοι είστε εδώ»

Εμείς φιλοξενούμενοι; Πώς τόλμησε να μου πει κάτι τέτοιο κατάμουτρα. Πεντακόσια χρόνια είμαστε εδώ, με το νυχάκι σου να σκάψεις θα  βρεις τα κόκαλά μας. Η μισή πόλη πάνω στους τάφους μας χτίστηκε.

Αν η «επιχειρηματολογία» που κάνει το «μουτράκι» του πετρελαίου ήταν μοναδική, το πρόβλημα θα ήταν μικρό. Μήπως όμως η προστασία του παραλογισμού δεν είναι απλά  προσωπική ασθένεια του κοινού κλέφτη αλλά είναι η αναπόφευκτη συνέπεια της αδάμαστης  απληστίας που πλήττει τον σύγχρονο άνθρωπο. Ο οποίος πρώτα επιλέγει την εκτροπή και ύστερα ψάχνει για την επιχειρηματολογία. Με συνέπεια, εκτός από την εκτροπή να καταργεί και κάθε έννοια λογικής.

Κι ένα τελευταίο απόσπασμα:

Σε ένα από τα «θραύσματα» του μυθιστορήματος ένας διαπορεί, για λογαριασμό όλων μας φαντάζομαι: Και διαπορεί όχι στον τότε χρόνο, αλλά στον παρόντα: «Μα γιατί κάθε Εβραίος, όπου γης», αναρωτιέται εύλογα ο «ήρωας» του μυθιστορήματος, «ευθύνεται για τις πράξεις του Ισραήλ; Γιατί πρέπει διαρκώς ν’ απολογείται για τις σφαίρες του κάθε Ισραηλινού λοχία;»

Πράγματι, στη σχεδόν ανεξέλεγκτη δυναμική της παγκοσμιοποίησης, όλα ή σχεδόν όλα, εμπορεύματα, κεφάλαια επώνυμα ή και ανώνυμα ακόμη, ατομικά δικαιώματα και άλλα, κινούνται ελεύθερα και σχεδόν ανεξέλεγκτα, με ό,τι σημαίνει αυτό για την παγκόσμια οικονομία και δικαιοσύνη.

Η ευθύνη όμως ως ατόμων για τις πράξεις μας, θεωρητικά τουλάχιστον, παραμένει αδιαπραγμάτευτα ατομική. Είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τον πράττοντα. Δεν μεταβιβάζεται ούτε ακόμη μέσα στην οικογενειακή κοινότητα. Κάθε εκτροπή από το αξίωμα αυτό βλάπτει καίρια την έννοια της ηθικής, της δικαιοσύνης και βέβαια και της δημοκρατίας. Και όμως, στο βωμό της απληστίας θυσιάζεται με περισσή ευκολία ολόκληρος ο κώδικας αξιών που λάμπρυνε το ανθρώπινο γένος.

Τελειώνοντας, θα έλεγα ότι ο Νίκος Δαββέτας δεν αφηγείται απλώς. Παραθέτει μια σειρά από εκρηκτικές αιχμές, από ερωτήματα-τεκτονικούς σεισμούς που ταρακουνούν κατεστημένους τρόπους σκέψης, από καταλύτες που θέτουν υπό αμφισβήτηση τις τσιμεντοποιημένες ψευδαισθήσεις μας.

Δυο κορυφαίοι κίνδυνοι απειλούν τον σύγχρονο κόσμο έλεγε ο Βαλερύ: η τάξη και το χάος.

Ας βάλουμε πλώρη για τ’ ανάμεσά τους.