web only

«Το παρελθόν δεν πεθαίνει ποτέ. Δεν είναι καν παρελθόν».
William Faulkner, Requiem for a nun, 1950

Έχουν γραφτεί και λεχθεί άπειρες εικασίες από την περασμένη εβδομάδα και, ειδικά, από χθες το βράδυ, για την επανεκλογή Τραμπ και τις αιτίες της.  Τα περισσότερα έχουν δύο κοινά χαρακτηριστικά:  πρώτον, την άγνοια και, δεύτερον, τη φροντίδα να απαλύνουν τις γωνίες για να μη θιγεί κανείς. Να τι ισχύει και τι προκάλεσε το φαινόμενο Τραμπ:

Σύμφωνα με τον διάσημο ορισμό της δημοκρατικής διακυβέρνησης του Αβραάμ Λίνκολν ("government of the people, by the people, for the people"), σήμερα στις Ηνωμένες Πολιτείες διεξάγεται το δεύτερο τρίτο: οι ελεύθερες και δίκαιες εκλογές για την ανάδειξη προέδρου και μελών της Βουλής των Αντιπροσώπων και της Γερουσίας.

Πριν από λίγες μέρες, 110 αυστραλοί πολίτες ελληνικής καταγωγής, με αναφορά σε ολόκληρο το δημοκρατικό πολιτικό φάσμα της χώρας και με αναγνωρισμένη από την ευρύτερη κοινωνία επαγγελματική, πολιτική και κοινωνική δράση, υπέγραψαν μια επιστολή απάντηση στον ομοσπονδιακό εργατικό πρωθυπουργό Anthony Albanese σχετικά με τις πρόσφατες δηλώσεις του για τον διαχρονικό ρόλο της Ελληνορθόδοξης Αρχιεπισκοπής στα εκπαιδευτικά και πολιτισμικά δρώμενα της ελληνοαυστραλιανής κοινότητας.

Ο Δη­μή­τρης Β. Τρι­α­ντα­φυλ­λί­δης, στενός φίλος και υπέροχος συνεργάτης, δεν είναι πια μαζί μας. Ηττήθηκε στη μάχη με τον καρκίνο και πέθανε στις 26 Οκτωβρίου 2024, την ημέρα της γιορτής του.

«Άλλο το έν και έτερον το άλλο», αποφαινόταν ο Μποστ όταν τα πράγματα μπερδεύονταν. Αυτή η απάντηση αρμόζει στο συνηθισμένο ατόπημα να συγχέεται η «δικανική» με την «ιστορική» αλήθεια.

Ένα διήγημα του Θόδωρου Σούμα

Την ύπαρξη της υπόθεσης Novartis την πληροφορηθήκαμε ξαφνικά ένα βράδυ από το κεντρικό πρόσωπο της «καραμανλικής συνιστώσας» στην κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ και αρχηγό της ΚΥΠ επί πρωθυπουργίας Κώστα Καραμανλή, Δημήτρη Παπαγγελόπουλο. Όταν, ως αναπληρωτής υπουργός Δικαιοσύνης του ΣΥΡΙΖΑ, με βαρύγδουπο «διάγγελμα» στα κανάλια, παρακάμπτοντας και τον υπουργό, διακήρυξε ότι η υπόθεση Novartis ήταν «το μεγαλύτερο σκάνδαλο από συστάσεως ελληνικού κράτους».

Το Σαββατοκύριακο της 21ης/22ας Σεπτεμβρίου βρέθηκα στο Φεστιβάλ Ευεξίας Be Well που διοργάνωσαν η Χριστίνα Μπόμπα και ο Σάκης Τανιμανίδης στην Τεχνόπολη στο Γκάζι. Το Φεστιβάλ διαρκούσε το Σάββατο και την Κυριακή και πληρώνοντας κανείς τριάντα ευρώ για το διήμερο εισιτήριο είχε πρόσβαση στις πλείστες δραστηριότητες του Φεστιβάλ όπως γιόγκα, πιλάτες, ασκήσεις αναπνοής, χορό, pranic healing, ηχοθεραπεία και άλλα τινά ανάλογα. Ηταν λοιπόν μια έκθεση ή ένα παζάρι επί το λαϊκώτερον της βιομηχανίας της ευεξίας και της προσωπικής ανάπτυξης, διά της οποίας η εκδυτικισμένη νεοελληνική μεσαία τάξη προσπαθεί να βρει την ψυχική της ισορροπία ή, για να το πούμε με έναν πιο παλιακό, λυρικό αλλά ουσιαστικό τρόπο, «να σώσει την ψυχή της», σε αντιδιαστολή με τους προγόνους της οι οποίοι/ες ( τότε δεν ήταν ακόμα νομιμοποιημένη η διατύπωση τα οποία) κατέφευγαν κατά πλειοψηφία στην Ορθόδοξη Εκκλησία και τα (επτά) μυστήριά της για να πετύχουν το ίδιο αποτέλεσμα.

Όταν, το Σάββατο, το μουσικό συγκρότημα Les Mills, διά της βασικής του τραγουδίστριας, απευθυνόταν στο νεανικό κοινό που ίδρωνε χορεύοντας κάτω από την κεντρική σκηνή της Τεχνόπολης, λέγοντας (ανακαλώ από μνήμης, γιατί αν και ανέτρεξα στα ημερολόγιά μου δεν βρήκα την ακριβή καταγραφή των λεγομένων της) «Ο χορός μάς κάνει Ένα» και «Ας αγαπήσουμε τους εαυτούς μας και έτσι ίσως αγαπηθούμε και μεταξύ μας», ή όταν την Κυριακή η δασκάλα διαλογισμού Περσεφόνη Aishwarya αναρτούσε κατά τη διάλεξη σε αμφιθέατρο της Τεχνόπολης φωτογραφία της συνοδευόμενη από το αγγλόφωνο κείμενο «We can all live in harmony» (Μπορούμε όλοι να ζήσουμε αρμονικά) – όταν λοιπόν, επαναλαμβάνω, οι performers/ομιλητές του Be Well εξέπεμπαν στο κοινό τους αυτά τα μηνύματα, τι άλλο έκαναν από το να εκφράζουν μια κατά βάση θρησκευτική προσδοκία σε ένα εκκοσμικευμένο πλαίσιο;

Θα μου πείτε, υπάρχει εμπορευματοποίηση του θρησκευτικού/ουτοπικού οράματος – τα τριάντα ευρώ του διήμερου εισιτηρίου και η διαφήμιση της «εναλλακτικής» πραμάτειας. Το έχει γράψει και ο Παναγιώτης Κονδύλης περιγράφοντας τις λειτουργίες του κοινωνικού οργανισμού της μαζικής δημοκρατίας εντός του οποίου γεννιόμαστε, ζούμε, καταναλώνουμε, ονειρεύομαστε και πεθαίνουμε:

[…] η μαζική δημοκρατία χρειάζεται παράλληλα με την τεχνική ορθολογικότητα, η οποία διασφαλίζει τη λειτουργία της τεχνολογικά προηγμένης βάσης της, και ηδονιστικές στάσεις, οι οποίες ευνοούν την οικονομικά εξ ίσου απαραίτητη αύξουσα κατανάλωση υλικών και πνευματικών αγαθών. («Οι φιλόσοφοι και η ηδονή» στο Η Ηδονή, η Ισχύς, η Ουτοπία, Στιγμή, 2013, σ. 41)

Βεβαίως και η στάση αυτή ήταν πολύ εμφανής στο Be Well, συνυπήρχε όμως με μια άλλη διάσταση, για την οποία γράφει επίσης ο Κονδύλης και μάλιστα στο ίδιο βιβλίο:

Δεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι η διάσταση του ασυμβίβαστου ονείρου ενοικεί σε κάθε ουτοπικό σχέδιο – αυτή του δίνει φτερά και το ωθεί στην πράξη. Η ίδια δεν συλλαμβάνεται με λόγια, ωστόσο κρύβεται μέσα σε όλα εκείνα τα στοιχεία της ουτοπίας τα οποία εκφράζονται με λόγια. Συνυφαίνεται με λαχτάρες που πάνε πέρα από την επιθυμία της τελειωτικής αρμονικής ρύθμισης της ανθρώπινης συμβίωσης και αφορούν την πραγμάτωση πολύ προσωπικών και πολύ ενδόμυχων πόθων, γυρεύουν δηλαδή την εσωτερική γαλήνη κι ευδαιμονία και συχνά θέλουν να υπερνικήσουν τη βιολογική φθαρτότητα του ανθρώπου, την αρρώστια και τον θάνατο. («Ουτοπία και ιστορική πράξη» στο Η Ηδονή, η Ισχύς, η Ουτοπία, Στιγμή, 2013, σ. 121)

 Ας θυμηθούμε και την Α' Προς Κορινθίους επιστολή του Αποστόλου Παύλου, 15:26, «Έσχατος εχθρός καταργείται ο θάνατος».

Η αλήθεια είναι ότι στη μαζικοδημοκρατική εποχή μας, που ευνοεί τις ηδονιστικές τάσεις και την κατανάλωση υλικών και πνευματικών αγαθών, αυτή η ουτοπική προσδοκία εκφράζεται με έναν πιο ηδονιστικό και εσωτερικευμένο τρόπο σε σχέση με τις πολιτικές ουτοπίες του περασμένου αιώνα για τις οποίες έγραφε ο Τζορτζ  Όργουελ όταν σχολίαζε το έργο και την προσωπικότητα του Άρθουρ Καίστλερ, στο ομώνυμο δοκίμιό του με αφορμή ένα έργο του τελευταίου, με θέμα τις επαναστάσεις των δούλων στην Αρχαιότητα των οποίων ηγήθηκε ο Σπάρτακος:

Σε αυτή την πόλη, όλοι θα είναι ελεύθεροι και ίσοι μεταξύ τους, και κυρίως θα ζουν ευτυχισμένοι, χωρίς δούλους, χωρίς πείνα, χωρίς αδικίες, χωρίς μαστιγώματα, χωρίς εκτελέσεις. Πρόκειται για το όνειρο μιας κοινωνίας δίκαιης που από καταβολής κόσμου στοιχειώνει τη φαντασία των ανθρώπων, είτε αποκαλείται Βασίλειο του Ουρανού ή αταξική κοινωνία, είτε παίρνει τη μορφή μιας Χρυσής Εποχής που υπήρξε κάποτε και η οποία με τον καιρό εκφυλίστηκε. Περιττό να τονίσει κανείς ότι το μεγαλεπήβολο σχέδιο των δούλων αποτυγχάνει. («Άρθουρ Καίσλερ» στο: Τζορτζ Όργουελ, Για τον Εθνικισμό και άλλα δοκίμια, μετάφραση: Ανδρέας Παππάς, Πατάκη, 2016, σ. 225^[1])   

Η αντίληψη περί ουτοπίας την οποία αναδεικνύει και προωθεί το Be Well δεν θα συναντούσε μόνο τις επικρίσεις των θιασωτών των πολιτικών ουτοπιών του προηγούμενου αιώνα εάν αυτοί ζούσαν σήμερα. Συντηρητικοί, παραδοσιοκρατικοί κύκλοι βλέπουν επίσης το δάκτυλο της Δύσης σε όλα αυτά που, διά της εισαγωγής των συγκεκριμένων βιοτικών τάσεων και πρακτικών, προσπαθεί να αλλοτριώσει ή, ακόμα χειρότερα, να καθυποτάξει τον ελληνικό λαό. Να μην ξεχνάμε και τον μακαρίτη Χρήστο Γιανναρά. Στο πλαίσιο αυτής της προβληματικής παραθέτω ένα απόσπασμα από το κείμενο του αρχιμανδρίτη Κύριλλου Κωστόπουλου με τίτλο «Ανάγκη Επαναπροσδιορισμού της Παιδείας μας», δημοσιευμένο στο φύλλο 2510, σ. 1 και 5 της υπερσυντηρητικής θρησκευτικής εφημερίδας Ορθόδοξος Τύπος:

Η επιθυμία του Έλληνα να εξευρωπαϊσθή υπήρξε από την εποχή της απελευθερώσεώς μας από του Τούρκους. Δεν αντιλήφθηκε, όμως, ότι η Δύση προσπάθησε να κυριαρχήση και να αλλοιώση την Ελληνορθόδοξη Βυζαντινή παράδοσή μας, εμπνέοντας στους Έλληνες διανοουμένους εχθρότητα στη Βυζαντινή Ορθοδοξία και αγάπη για την Δυτική κουλτούρα^[2]. Με αυτόν τον τρόπο ο λαός μας υπέστη βαθειά αλλοτρίωση καθώς χάσαμε το πολύτιμο κεφάλαιο για το Έθνος μας που είναι, κατά τον ιστορικό Ζαμπέλιο, η Ορθοδοξία. Κι όμως η Ορθοδοξία είναι η μόνη διέξοδος στα αδιέξοδα του σημερινού ανθρώπου^[3].

Πάντως, στο περίπτερο των εκδόσεων Ψυχογιός που υπήρχε στην Τεχνόπολη στο πλαίσιο του Be Well, υπήρχαν τα βιβλία Ζήσε του πατρός Λύβιου Παπαδόπουλου και Βάλσαμο του Ανδρέα Κονάνου, αμφότερων δημοφιλών αστέρων μιας εκμοντερνισμένης ορθοδοξίας, αν και ο δεύτερος πέταξε τα ράσα πριν λίγα χρόνια δημιουργώντας και έναν σχετικό θόρυβο, συνεχίζει όμως να παραμένει πολύ δημοφιλής ως μία νεοελληνική εκδοχή life coach.

Για την εμπορική διάσταση πάντως της βιομηχανίας της ευεξίας/wellness υπάρχει μια πολύ ενδελεχής και ενδιαφέρουσα ανάλυση στο πέμπτο κεφάλαιο (σ. 91-113) του βιβλίου της Sarah Isabella Burton, Strange Rites. New Religions in a Godless World, το οποίο ανατέμνει με οξύνοια και εμβρίθεια το πλουραλιστικό μεταθρησκευτικό μωσαϊκό που έχει αναδυθεί στις ΗΠΑ ως διάδοχη πραγματικότητα της παρακμής του ιδρυματικού χριστιανισμού στην αμερικανική κοινωνία (δείτε κριτική μου για το βιβλίο αυτό, υπό τον τίτλο «Μετανεωτερική θρησκευτικότητα στις ΗΠΑ», The Books’ Journal, τχ. 113, Νοέμβριος 2020, σ. 84-85).

Ποια θα είναι η σχέση αυτής της αναδυόμενης, πλέον και στη χώρα μας, πνευματικότητας με την παραδοσιακή πάροχο πνευματικότητας που στη νεοελληνική κοινωνία ήταν και είναι η Ορθόδοξη Εκκλησία; Πιθανότατα συγκρουσιακή – ή τουλάχιστον ανταγωνιστική αν επιχειρήσουμε να υιοθετήσουμε κατ’ αναλογίαν την εκτίμηση του γερμανού διαφωτιστή Novalis, διατυπωμένη την εποχή που ο αναδυόμενος διαφωτισμός στην πατρίδα του, τη Γερμανία, αμφισβητούσε το πνευματικό μονοπώλιο της κατεστημένης θεολογίας:

O διανοούμενος [σσ. τώρα πλέον ο γιόγκι, ο life coach, o wellness practitioner] είναι από ένστικτο εχθρός του παραδοσιακού κλήρου – ο διανοούμενος και ο κλήρος πρέπει να πολεμήσουν ίσαμε την τελική εξόντωση από τη στιγμή που θα προβάλουν ως χωριστές ομάδες: γιατί αγωνίζονται για την ίδια θέση. (Παναγιώτης Κονδύλης, Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός, τόμος Β', σ.154-155, δείτε και υποσημείωση 567 της σ.155)

Ας ελπίσουμε να μην επαναληφθούν στον 21ο αιώνα στην Ελλάδα οι εκτιμήσεις του Novalis για το πνευματικό τοπίο της Γερμανίας της εποχής του, να μην υπάρξει δηλαδή ένας «πόλεμος των Θεών» κατά την έκφραση του Μαξ Βέμπερ αλλά να επικρατήσει ένα πλαίσιο αμοιβαίας ανοχής αν όχι αρμονικής συνύπαρξης όπως επιτάσσει η πλουραλιστική –και ηδονιστική– εποχή μας. Όσο για το αίτημα που λανθάνει πίσω από όλα αυτά, είτε πρόκειται για την Ορθόδοξη Εκκλησία είτε για τις πολιτικές ουτοπίες του 20ού αιώνα είτε για το Φεστιβάλ Ευεξίας Be Well (μπορεί η συμπερίληψή του στον κατάλογο αυτόν να μοιάζει κάπως σαν εξιδανίκευση αλλά, πιστέψτε με, στην ίδια ανάγκη ανταποκρίνεται), ας προσφύγουμε για άλλη μια φορά στα γραπτά του Παναγιώτη Κονδύλη:

Σε τούτη τη διάσταση της Ουτοπίας μπορεί ν’ αποδοθεί ένας οιονεί υπεριστορικός ή ανθρωπολογικός χαρακτήρας, γιατί εδώ δεν πρόκειται απλώς για την υπέρβαση συγκεκριμένων και μεμονωμένων δεινών, αλλά για την υπέρβαση του άλγους και του κακού εν γένει. Η καταπίεση, ο αγώνας, ο πόνος σημάδεψαν σε όλες τις εποχές [ακόμα και στη δική μας την ηδονιστική – προσθέτω εγώ] και σ’ όλους τους τόπους την ανθρώπινη κατάσταση, και γι' αυτό ο πόθος της οριστικής τους εξάλειψης εμπεριέχει έναν πόθο για την υπέρβαση της Ιστορίας και κάθε πεπερασμένου ορίου – μέσα σ' αυτόν τον πόθο, πάλι, αρθρώνεται μια απόφανση για την αληθινή φύση και τις έσχατες δυνατότητες του ανθρώπου. («Ουτοπία και ιστορική πράξη» στο Η Ηδονή, η Ισχύς, η Ουτοπία, Στιγμή, 2013, σ. 121-122)

Του κάθε ανθρώπου είτε προσεύχεται σε μία εκκλησία είτε αγωνίζεται για την πραγμάτωση μιας πολιτικής ουτοπίας είτε ιδρώνει αγκομαχώντας πάνω σε ένα στατικό ποδήλατο ένα Σαββατοκύριακο Σεπτεμβρίου του 2024, στην Τεχνόπολη, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Be Well.

^[1] Στην κατάληξη της πρωτότυπης αγγλικής έκδοσης δηλώνεται πως το δοκίμιο αυτό γράφτηκε τον Σεπτέμβριο του 1944, σίγουρα μια χρονική περίοδο λιγότερο ηδονιστική απ’ αυτήν που διανύουμε τώρα.

^[2] Μια από τις πιο πρόσφατες εκφάνσεις της οποίας είναι και η βιομηχανία της ευεξίας/wellness.

^[3] Κράτησα την ορθογραφία αλλά όχι το πολυτονικό του πρωτοτύπου.

Στην τελευταία τους συνάντηση, ο Κυριάκος Μητσοτάκης και ο Ταγίπ Ερντογάν συμφώνησαν να προχωρήσει επί της ουσίας ο ελληνοτουρκικός διάλογος.  Υποθέτω πως ο έλληνας πρωθυπουργός ήξερε για τι μίλαγε όταν συμφώνησε με τον τούρκο πρόεδρο να ανακοινώσουν την κοινή απόφασή τους. Λίγο καιρό αργότερα, ωστόσο, ο κυβερνητικός εκπρόσωπος δήλωσε, και έκτοτε δεν κουράζεται να επαναλαμβάνει, ότι η Ελλάδα αναγνωρίζει μια μόνο διαφορά με την Τουρκία, την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας και της ΑΟΖ. Δεν συζητάμε δηλαδή, είπε ο κ. Μαρινάκης, το θέμα των χωρικών υδάτων ή των λεγόμενων γκρίζων περιοχών.

«Τα πολιτικά ανέκδοτα ευδοκιμούν στις δικτατορίες», σημειώνει ο Christoph Kleeman, πρώην υπάλληλος της Αρχής Birthler, η οποία δημιουργήθηκε μετά τη γερμανική ενοποίηση για να διαχειριστεί τα αρχεία της μυστικής αστυνομίας της Ανατολικής Γερμανίας, ή αλλιώς  Στάζι. «Όποιος λέει ένα ανέκδοτο ή γελάει με αυτό δημιουργεί -για μια σύντομη στιγμή- δημοκρατία και χαμηλώνει τους ηγέτες του καθεστώτος στο μπόι του».