Μπέντζαμιν Μάρτιν: Σημείωσε αυτό που θα σου πω. Αυτός ο πόλεμος δεν θα γίνει στα σύνορα ή σε κάποιο μακρινό πεδίο μάχης αλλά ανάμεσά μας. Ανάμεσα στα σπίτια μας. Τα παιδιά μας θα τον βιώσουν με τα ίδια τους τα μάτια. Και οι αθώοι θα πεθάνουν με εμάς τους υπόλοιπους. Δεν θα πολεμήσω. Και επειδή δεν θα πολεμήσω, δεν θα ψηφίσω για να στείλω άλλους να πολεμήσουν για λογαριασμό μου.
Συνταγματάρχης Χάρι Μπέργουελ: Και οι αρχές σου;
Μπέντζαμιν Μάρτιν: Έχω εφτά παιδιά. Δεν έχω την πολυτέλεια να έχω αρχές.
Ο Πατριώτης του Roland Emmerich, Columbia Pictures, 2000
26 Οκτωβρίου 1943: Ο απολογισμός της Κατοχής και του ανταρτοπόλεμου θα είναι φοβερός, αφάνταστος. Οι Άγγλοι άναψαν αυτήν τη φωτιά εφαρμόζοντας το σχέδιό τους για τη δημιουργία ανωμαλιών στην κατεχόμενη Ευρώπη δίχως να σκοτίζονται για το μέγεθος της καταστροφής που απειλούσε την Ελλάδα. Τα στρατιωτικά ωφελήματά τους απ’ τον ανταρτοπόλεμο υπήρξαν μηδαμινά, μπορεί να πει κανείς κωμικά. Καταστράφηκαν ολόκληρες επαρχίες χωρίς σοβαρή στρατιωτική αιτία, έμειναν στο δρόμο πληθυσμοί ολότελα αφανισμένοι και απροστάτευτοι εμπρός στα δεινά του χειμώνα που πλησιάζει.
Γιώργος Θεοτοκάς, Τετράδια Ημερολογίου 1939-1953, Βιβλιοπωλείον της Εστίας
Αυτό που είμαστε είναι αυτό που ήμασταν. Ό,τι κάνουμε και ό,τι πιστεύουμε μας παραδόθηκε από τους προγόνους μας και έχει τη μυρωδιά της ιστορίας μας. Η σημερινή Ελλάδα σφυρηλατήθηκε στο αμόνι της δεκαετίας του 1940 και στα απόνερά της, τη δεκαετία του 1950. Τα όσα έγιναν τότε και τα όσα ειπώθηκαν και γράφτηκαν για τα όσα έγιναν τότε ορίζουν το ποιοι είμαστε, είτε το θέλουμε είτε όχι. Ακριβέστερα: είτε μας αρέσει είτε όχι.
Γι’ αυτό συνεχίζουμε να ψάχνουμε και να σκεφτόμαστε και να αναθεωρούμε και να ξανακοιτάμε τη δεκαετία του 1940: γιατί χωρίς να καταλάβουμε τι έγινε τότε είναι αδύνατη η έγκυρη θεώρηση και η ψύχραιμη κατανόηση του πώς φτάσαμε στα Ιουλιανά, στη χούντα, στην καταστροφική δεκαετία του 1980 και στη χρεοκοπία του 2010. Όλα αυτά είναι χάντρες του ίδιου κομπολογιού και από μόνη της καμία από τις χάντρες δεν περιγράφει το μέγεθος του αντικειμένου που την περιλαμβάνει. Καθεμιά απ’ τις χάντρες κρέμεται απ’ την προηγούμενη. Και η πρώτη, το θεμέλιο, είναι η πρώτη μέρα της Κατοχής.
Η Ελλάδα, ως ανεξάρτητη πολιτική οντότητα, είναι σχεδόν 200 ετών. Δυστυχώς, η ιστορία μας τα χρόνια αυτά ήταν τρικυμιώδης και, πολλές φορές, επώδυνη. Όμως, το ιστορικό συμβάν που έχει διαμορφώσει τη σύγχρονη Ελλάδα όσο κανένα άλλο είναι η γερμανική Κατοχή και ο Εμφύλιος Πόλεμος. Η δεκαετία του 1940 ήταν τόσο κατακλυσμιαία για την Ελλάδα, που έχει καταστήσει σχεδόν δευτερευούσης σημασίας γεγονότα κοσμοϊστορικά, όπως τον υπερδιπλασιασμό της ελληνικής επικράτειας μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους αλλά και την Καταστροφή του 1922.
Στο σημείωμα που ακολουθεί θα επιχειρηματολογήσω ότι η ένοπλη αντίσταση εναντίον της τριπλής κατοχής του 1941-44, που ήταν η γενεσιουργός αιτία όλων των δεινών που ακολούθησαν, δεν ήταν μια «ένδοξη» και «ηρωική» σελίδα της ιστορίας του Ελληνισμού, αλλά μια καταστροφική παρέκκλιση από κάθε ορθολογική έννοια πατριωτισμού, λογικής και ανθρωπισμού.
Επιπλέον, ότι οι εμπλεκόμενοι στο αντάρτικο εξυπηρέτησαν αποκλειστικά ξένα στρατηγικά συμφέροντα (της Βρετανίας και της ΕΣΣΔ), όχι του ελληνικού λαού και της χώρας.
Η εναλλακτική ιστορία
Είναι εύκολο να πέσει κανείς στην παγίδα τού «πώς θα ήταν ο κόσμος εάν, κ.λπ.». Τι θα γινόταν εάν δεν επετίθετο ο Χίτλερ στην ΕΣΣΔ και αν δεν έβγαινε το ΚΚΕ στα βουνά; Πώς θα εξελισσόταν η ιστορία αν οι Άγγλοι δεν εξόπλιζαν τον ΕΛΑΣ ή αν οι Ιταλοί δεν παρέδιδαν τον οπλισμό τους στους αντάρτες μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας; Θα υπήρχε αντάρτικο εάν δεν είχαν αποδράσει από τις φυλακές πολλά στελέχη του ΚΚΕ μετά την κατάρρευση του μετώπου, τον Απρίλιο του 1941; Και άλλα πολλά τέτοια ερωτήματα που δεν έχουν πραγματικό ενδιαφέρον και είναι χάσιμο χρόνου.
Σκοπός του σημειώματος αυτού δεν είναι η εναλλακτική ιστορία ή η υπόδειξη κρίσιμων σημείων που εάν είχαν συμβεί αλλιώς τα πράγματα θα είχαν πάρει άλλη τροπή. Ό,τι έγινε το 1941-44 είχε τις ρίζες του στις προηγούμενες δεκαετίες, υποδαυλίστηκε από πανίσχυρους ξένους παράγοντες και δεν υπήρχε τρόπος να εμποδιστεί γιατί δεν υπήρχε διατεταγμένη εθνική εξουσία που θα μπορούσε να επιβάλει μια επίφαση κανονικότητας. Με αυτήν την έννοια, αν μη τι άλλο, υπογραμμίζεται, για όσους εξακολουθούν να μασάνε την καραμέλα των «δωσιλογικών κυβερνήσεων», η εθνική τραγωδία της έλλειψης ισχυρής κυβέρνησης στη διάρκεια της κατοχής.
Το παρακάτω σημείωμα επιχειρηματολογεί ότι το αντάρτικο δεν ήταν ηρωικό και δεν συνέβαλε στην απελευθέρωση της χώρας και τη νίκη επί του φασισμού. Θα δείξει ότι το μόνο ουσιαστικό αποτέλεσμα του αντάρτικου ήταν η καταστροφή μεγάλου μέρους της ελληνικής επικράτειας, ο θάνατος δεκάδων χιλιάδων αθώων αμάχων Ελλήνων και, εντέλει, ο εμφύλιος σπαραγμός.
Το χρονικό της αντίστασης
Οι κύριοι σταθμοί της Εθνικής Αντίστασης μπορούν να παρατεθούν ως εξής:
- Στις 22 Ιουλίου 1940, στο Λονδίνο, ο Τσώρτσιλ ιδρύει τη μονάδα ανορθόδοξου πολέμου με την ονομασία Special Operations Executive (SOE) με την εντολή να «βάλει φωτιά στην Ευρώπη».
- Η Ελλάδα, σε πόλεμο με την Ιταλία από τις 28 Οκτωβρίου 1940, δέχτηκε επίθεση από τη ναζιστική Γερμανία στις 6 Απριλίου 1941 και συνθηκολόγησε στις 20 Απριλίου της ίδιας χρονιάς. Η Μάχη της Κρήτης τελείωσε την 1η Ιουνίου.
- Οι πρώτες αστικές αντιστασιακές ομάδες άρχισαν να σχηματίζονται στην Αθήνα τα μέσα Μαΐου 1941 (Εθνική Δράσις, Ελληνικό Αίμα, κ.ά.)
- Στις 22 Ιουνίου 1941 η Γερμανία εξαπολύει την επίθεση εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης.
- Στις 7 Ιουλίου 1941 η Κομιντέρν[1] εκδίδει οδηγία-εντολή προς όλα τα κομμουνιστικά κόμματα που βρίσκονταν σε χώρες υπό γερμανική κατοχή να οργανώσουν αντίσταση εναντίον του γερμανικού στρατού.
- Τρεις μέρες μετά την εντολή της Κομιντέρν, στις 10 Ιουλίου 1941, συνέρχεται η 6η Ολομέλεια της Κ.Ε. του ΚΚΕ και εκδίδει μια ανακοίνωση που αναπαράγει την οδηγία της Μόσχας.
- Στις 16 Ιουλίου ιδρύεται το Εργατικό Εθνικοαπελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΕΑΜ), το οποίο προσεγγίζει ηγετικές φυσιογνωμίες των αστικών κομμάτων με αίτημα να συνασπιστούν εναντίον των Γερμανών, όπως υπέδειξε η Μόσχα.
- Όταν κανείς δεν δέχεται να συνεργασθεί με το ΚΚΕ, στις 27 Σεπτεμβρίου ιδρύεται το ΕΑΜ, σε συνεργασία με μερικά πολύ μικρά κόμματα του σοσιαλιστικού χώρου.
- Λίγες μέρες πριν, στις 9 Σεπτεμβρίου, ιδρύεται ο Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Σύνδεσμος (ΕΔΕΣ) από τον απότακτο βενιζελικό αξιωματικό Ναπολέοντα Ζέρβα.
- Τον Οκτώβριο 1941 ιδρύεται η Πανελλήνιος Ένωσις Αγωνιζομένων Νέων (ΠΕΑΝ) με επικεφαλής τον αξιωματικό της αεροπορίας Κώστα Περρίκο.
- Από τον Οκτώβριο 1941 έως τον Απρίλιο 1942 περίπου 100 χιλιάδες Έλληνες, κυρίως στην Αθήνα και στις μεγάλες πόλεις, πεθαίνουν από την πείνα.
- Τον Φεβρουάριο 1942 ιδρύεται ο Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός (ΕΛΑΣ), ο στρατιωτικός βραχίονας του ΕΑΜ, ύστερα από οδηγία που είχε στείλει η Κομιντέρν τις προηγούμενες εβδομάδες για την έναρξη ένοπλου αντάρτικου στις κατεχόμενες από τη Γερμανία χώρες.
- Τον Νοέμβριο 1942 ιδρύεται η οργάνωση Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωση (ΕΚΚΑ), από τον απότακτο βενιζελικό συνταγματάρχη Δημήτριο Ψαρρό και τον μετέπειτα βουλευτή και υπουργό των κεντρώων κυβερνήσεων Γεώργιο Καρτάλη.
- Στις 25 Νοεμβρίου 1942, σε κοινή επιχείρηση ΕΔΕΣ, ΕΛΑΣ και βρετανών αξιωματικών του S.O.E., ανατινάζεται η γέφυρα του Γοργοπόταμου στη Φθιώτιδα και διακόπτεται η σιδηροδρομική ένωση του Πειραιά με την Ευρώπη για μερικές εβδομάδες.
- Στη Β΄ Πανελλαδική Συνδιάσκεψη του ΚΚΕ, τον Δεκέμβριο 1942, αποφασίζεται η ρήξη και η βίαιη επικράτηση του ΚΚΕ στη μεταπολεμική Ελλάδα. Όπως ανέφερε η σχετική απόφαση: «H πραγματοποίηση του άμεσου πολιτικού σκοπού του κόμματός μας –εθνική απελευθέρωση και λαοκρατική λύση του εσωτερικού καθεστώτος– αποτελεί στη συγκεκριμένη στιγμή τη μοναδική επαναστατική θέση»[2].
- Το αποτέλεσμα ήταν το εμφύλιο λουτρό αίματος που ξεκίνησε την άνοιξη του 1943 και τελείωσε τον Αύγουστο του 1949 και η διάλυση των δύο ελληνικών ταξιαρχιών που είχαν σχηματιστεί στη Μέση Ανατολή και είχαν πολεμήσει στη μάχη του Ελ Αλαμέιν.
Βέργος
Αφίσα του ΕΑΜ. Το σύνθημα δίνει έμφαση στην «ενότητα, τη λευτεριά και τη λαοκρατία».
Σε διατεταγμένη υπηρεσία ξένων δυνάμεων
Το ΕΑΜ και το αντάρτικο του ΕΛΑΣ δημιουργήθηκαν ύστερα από εντολή της Κομιντέρν, με μόνο αντικείμενο τη συνδρομή της πολεμικής προσπάθειας της ΕΣΣΔ. Χρηματοδοτήθηκε, δε, όπως και οι βενιζελικών πεποιθήσεων οργανώσεις ΕΔΕΣ και ΕΚΚΑ, από τη Βρετανία, για να εξυπηρετηθεί η πολεμική προσπάθεια της Βρετανίας. Πουθενά δεν συνυπολογίσθηκαν στην εξίσωση αυτή ο ελληνικός λαός και τα συμφέροντά του.
Ειδικά οι κομμουνιστές δεν υπολόγισαν ποτέ τις ανθρώπινες ζωές που θα πλήρωναν το τίμημα των εφηβικών ορμών και των κομματικών υπολογισμών όσων ανέβηκαν στα βουνά και ζώστηκαν φυσεκλίκια. Είναι βέβαιο ότι εάν δεν είχε επιτεθεί ο Χίτλερ στην ΕΣΣΔ, ποτέ δεν θα δημιουργούνταν ΕΑΜ/ΕΛΑΣ και οι έλληνες κομμουνιστές, πιστοί στα προστάγματα του Στάλιν και της Κομιντέρν, ποτέ δεν θα εναντιώνονταν στη γερμανική κατοχή.
Α. Στην υπηρεσία της ΕΣΣΔ
Το ΚΚΕ, από το φθινόπωρο του 1939 ως τις αρχές Ιουλίου 1941 είχε επίσημη θέση ότι ο πόλεμος ήταν «ιμπεριαλιστικός» και γι’ αυτόν ευθύνονται η Αγγλία και η Γαλλία, οι οποίες... κήρυξαν τον πόλεμο στη Γερμανία! Την ίδια στάση είχαν όλα τα κομμουνιστικά κόμματα του κόσμου.
Ο λόγος ήταν ότι, τον Οκτώβριο 1939, μετά τη σοβιετική εισβολή στα ανατολικά εδάφη της Πολωνίας που έγινε στο πλαίσιο του συμφώνου Ρίμπεντροπ - Μολότοφ, η Κομιντέρν έστειλε εντολή στα ΚΚ να καταγγείλουν τον πόλεμο ως «ιμπεριαλιστικό», ως αυτουργούς τους Αγγλογάλλους και να καταγγείλουν οποιαδήποτε ανάμειξη των χωρών τους υπέρ των δυτικών συμμάχων. Γιατί αυτό απαιτούσε η ασφάλεια της Σοβιετικής Ένωσης.
Και να πως εκτέλεσε το ΚΚΕ αυτές τις εντολές:
Η Κεντρική Επιτροπή, σε μανιφέστο της 20ής Απριλίου 1940, δηλαδή 3 εβδομάδες πριν από την Γερμανική εισβολή στη Γαλλία, και αφού ο Μεταξάς είχε επιβεβαιώσει τη συμπαράταξη της Ελλάδος με τους Συμμάχους, διακήρυξε (Ριζοσπάστης, 2/5/1940):
Το πέρασμα της βασιλομεταξικής δικτατορίας στην υπηρεσία των αγγλογάλλων, συντελούμενος μέσα στις συνθήκες της έντασης των σχέσεων τους με την Ιταλία, σημαίνει –ούτε λίγο ούτε πολύ– πρόσκληση προς τους ιμπεριαλιστές να βγάλουν τα μάτια τους πάνω στα ελληνικά εδάφη και εξουσιοδότησή τους να μην αφήσουν πέτρα πάνω στην άλλη, στη δυστυχισμένη πατρίδα μας[3].
Στις 30 Απριλίου 1940 το ΚΚΕ επανέρχεται με «προκήρυξη προς τον Ελληνικό Λαό», στην οποία αναφέρει ότι η εισβολή της Ναζιστικής Γερμανίας και της ΕΣΣΔ εναντίον της Πολωνίας προκλήθηκε από τις ενέργειες της πολωνικής κυβέρνησης:
Ο πόλεμος, όπου η δικτατορία ετοιμάζεται να σκοτώσει τα παιδιά σου, να φέρει τον θάνατον στα γυναικόπαιδα και την καταστροφή και τον αφανισμό σ’ ολόκληρη τη χώρα, δεν είναι αγώνας για την πατρίδα μας… Ο πόλεμος που ετοιμάζει η δικτατορία θα μας οδηγήσει στη μοίρα του Πολωνικού λαού. Η δικτατορία κατεβαίνει στον πόλεμο αυτό με μοναδικό «σύμμαχο» την ιμπεριαλιστική Αγγλία[4].
Μετά το ΟΧΙ, η Κ.Ε. του ΚΚΕ εξέδωσε Μανιφέστο (7 Δεκεμβρίου 1940) όπου διακήρυσσε ότι για την ιταλική επίθεση ευθύνεται «η βασιλομεταξική σπείρα»:
Ο πόλεμος αυτός που προκλήθηκε από τη βασιλομεταξική σπείρα, που διατάχτηκε από τους εγγλέζους ιμπεριαλιστές, δεν μπορεί να έχει την παραμικρή σχέση με την υπεράσπιση της πατρίδος μας. Ούτε είναι βέβαια «πόλεμος κατά του φασισμού», όπως δήλωσε κυνικά ο αρχιφασίστας Μεταξάς, ο δήμιος του λαού μας. Μα ούτε και πόλεμος για την απελευθέρωση των ελληνικών μειονοτήτων της Αλβανίας απ’ το ζυγό του ιταλικού φασισμού και της Αλβανικής αστικοτσιφλικάδικης κλίκας, γι’ αυτό ο πόλεμος αυτός δεν μπορεί νάχει καμμιά σχέση με την ελευθερία[5].
Αυτά όσον αφορά τα επίσημα όργανα του ΚΚΕ.
Στις 31 Οκτωβρίου, ο γενικός γραμματέας του ΚΚΕ Νίκος Ζαχαριάδης, έγκλειστος στις φυλακές Κέρκυρας, έστειλε επιστολή προς τον Ιωάννη Μεταξά, με την οποία καλεί τον ελληνικό λαό να συμπαραταχθεί με την κυβέρνηση για την απόκρουση της ιταλικής επίθεσης. Η επιστολή δόθηκε από την κυβέρνηση στις εφημερίδες και δημοσιεύθηκε την επόμενη μέρα.
Όμως, στις 26 Νοεμβρίου 1940, ο Ζαχαριάδης, μετά τη σφοδρή αντίδραση του μηχανισμού και των στελεχών του ΚΚΕ που δρουν ελεύθεροι, κάνει πίσω και στέλνει δεύτερη επιστολή στον Μεταξά, η οποία, όμως, όπως και η τρίτη, που στάλθηκε στις 15 Ιανουαρίου 1941, δεν δημοσιεύθηκε στον Τύπο γιατί η κυβέρνηση θεώρησε ότι μπορεί να προκαλέσουν ρήγμα στο αρραγές εθνικό μέτωπο.
Έτσι, η Ελλάδα μπήκε στην Κατοχή με τη λανθασμένη εντύπωση ότι το ΚΚΕ και ο ηγέτης του συντάχθηκαν στον εθνικό αγώνα απόκρουσης του Μουσολίνι και ότι οι κομμουνιστές αποτελούν εθνική πολιτική παράταξη αντίστασης στους επίδοξους κατακτητές. Εάν ο Μεταξάς είχε δημοσιεύσει τη δεύτερη και την τρίτη επιστολή του Ζαχαριάδη είναι αμφίβολο αν το ΕΑΜ θα είχε την απήχηση που τελικά είχε και αν θα κατάφερνε να κυριαρχήσει στρατιωτικά ο ΕΛΑΣ στα βουνά.
Η δεύτερη επιστολή του Ζαχαριάδη δημοσιεύθηκε στον Ριζοσπάστη στις 9/3/1947. Ιδού μερικά σημεία της:
Με το αίμα του ο λαός εξασφάλισε τη λευτεριά και την ανεξαρτησία του. Έξω απ’ αυτά, η Ελλάδα δεν έχει καμιά θέση στον ιμπεριαλιστικό πόλεμο ανάμεσα στην Αγγλία και Ιταλία-Γερμανία. Αφού ο λαός μας υπερασπίσει αποτελεσματικά την ανεξαρτησία και την εθνική λευτεριά του, σήμερα ένα μοναχά πράμα θέλει: Ειρήνη και ουδετερότητα με τούτους τους όρους: (1) Να ξανάρθουν τα πράγματα όπως ήταν στις 28 του Οχτώβρη 1940 δίχως καμιά εδαφική-οικονομική-πολιτική ζημία σε βάρος της Ελλάδας, και (2) Οι πολεμικές δυνάμεις της Αγγλίας να φύγουν όλες απ’ τα χώματα και τα νερά της Ελλάδας. Με βάση τους δύο αυτούς όρους να ζητήσουμε αμέσως από την κυβέρνηση της Ε.Σ.Σ.Δ. να μεσολαβήσει για να γίνει ελληνοϊταλική ειρήνη. Αυτό σήμερα είναι το μοναδικό εθνικολαϊκό συμφέρον. Και η πράξη έχει αποδείξει ότι μόνον η Ε.Σ.Σ.Δ. σήμερα έσωσε την ειρήνη και ουδετερότητα της Γιουγκοσλαβίας - Βουλγαρίας - Τουρκίας.
Με άλλα λόγια, ο Ζαχαριάδης ζητούσε η Ελλάδα να σταματήσει τις εχθροπραξίες και να εισέλθει στον Άξονα Χίτλερ-Μουσολίνι-Στάλιν, στο πλευρό της ΕΣΣΔ.
Στις 15 Ιανουαρίου 1941 στέλνει την τρίτη επιστολή, αυτή τη φορά προς όλα τα μέλη του ΚΚΕ, όπου ζητάει τη διενέργεια πραξικοπήματος ή εξέγερσης για την ανατροπή του Μεταξά – ενώ η χώρα πολεμάει στα βουνά της Αλβανίας εναντίον των Ιταλών. Στο γράμμα αναφέρεται:
Ο Μεταξάς από την πρώτη στιγμή [...] έκανε πόλεμο φασιστικό, κατακτητικό πόλεμο. Ενώ, αφού διώξαμε τους Ιταλούς από την Ελλάδα, βασική προσπάθειά μας έπρεπε να είναι να κάνουμε μια ξεχωριστή, έντιμη και δίχως παραχωρήσεις ελληνοϊταλική ειρήνη, πράγμα που μπορούσε να γίνει με τη μεσολάβηση της Ε.Σ.Σ.Δ., η μοναρχοφασιστική δικτατορία συνέχισε τον πόλεμο για λογαριασμό, όχι του λαού της Ελλάδας, μα της πλουτοκρατίας και του αγγλικού ιμπεριαλισμού. [...] Αφού δε ο Μεταξάς αρνιέται να αποκαταστήσει τις ελευθερίες του λαού, να εξασφαλίσει την ειρήνη της Ελλάδας και κάνει πόλεμο κατακτητικό ιμπεριαλιστικό, που όλα του τα βάρη τα πληρώνει ο λαός, παραμένει [σ.σ. ο Μεταξάς] κύριος εχθρός του λαού και της χώρας. Η ανατροπή του είναι το πιο άμεσο και ζωτικό συμφέρον του λαού μας. Λαός και στρατός πρέπει να πάρουν στα χέρια τους τη διαχείριση της χώρας και του πολέμου με σκοπό ειρήνη, εθνική ανεξαρτησία, εσωτερικό αντιφασιστικό, αντιπλουτοκρατικό λαϊκό καθεστώς, ολόπλευρη προσέγγιση προς την Ε.Σ.Σ.Δ. και βαλκανική συνεργασία με βάση την ειρηνική λύση των εσωβαλκανικών διαφορών.
Δυστυχώς, η λανθασμένη απόφαση του Μεταξά να μη δημοσιεύσει τη δεύτερη και την τρίτη επιστολή του Ζαχαριάδη, καθώς και τα γεγονότα, γλίτωσαν το ΚΚΕ από την ανυποληψία.
Στις 22 Ιουνίου 1941 ο Χίτλερ εξαπέλυσε επίθεση εναντίον της ΕΣΣΔ και στις 7 Ιουλίου η Κομιντέρν εξέδωσε οδηγία-εντολή προς όλα τα κομμουνιστικά κόμματα που βρίσκονταν σε χώρες υπό γερμανική κατοχή να οργανώσουν αντίσταση για την ενεργό υποστήριξη στις καπιταλιστικές χώρες του πατριωτικού πολέμου της ΕΣΣΔ εναντίον της Γερμανίας[6].
Στην πρόσκληση της Κομιντέρν αναφέρεται ακόμη ότι «τα κομμουνιστικά κόμματα σε όλες τις κατεχόμενες χώρες πρέπει να αρχίσουν αμέσως να οργανώνουν ενιαία εθνικά μέτωπα και προς τον σκοπό αυτό πρέπει να έλθουν σε επαφή με όλες τις δυνάμεις, ανεξάρτητα από την πολιτική τοποθέτηση και τον χαρακτήρα τους, που αγωνίζονται εναντίον της φασιστικής Γερμανίας».
Ενώ μέχρι εκείνη τη στιγμή, σύμφωνα με μαρτυρίες[7], οι έλληνες κομμουνιστές απέρριπταν τη συμμετοχή τους σε αντιστασιακές οργανώσεις που σχηματίζονταν σε όλη τη χώρα, τρεις μέρες μετά το σήμα της Κομιντέρν, στις 10 Ιουλίου 1941, συνέρχεται η 6η Ολομέλεια της Κ.Ε. του ΚΚΕ και εκδίδει μια ανακοίνωση που αναπαράγει την οδηγία της Μόσχας.
Στις 16 Ιουλίου ιδρύεται το Εργατικό Εθνικοαπελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΕΑΜ), το οποίο προσεγγίζει ηγετικές φυσιογνωμίες των αστικών κομμάτων με αίτημα να συνασπιστούν εναντίον των Γερμανών, όπως ακριβώς υπέδειξε η Μόσχα. Όταν κανείς δεν δέχεται να συνεργασθεί με το ΚΚΕ, στις 27 Σεπτεμβρίου ιδρύεται το ΕΑΜ σε συνεργασία με μερικά πολύ μικρά κόμματα του σοσιαλιστικού χώρου, με περιορισμένη απήχηση, για να δοθεί η εντύπωση της ευρύτερης συμπαράταξης δυνάμεων.
Το χειμώνα 1941-42 η Κομιντέρν αποφασίζει ότι ο καλύτερος τρόπος αντίστασης εναντίον των κατοχικών στρατευμάτων είναι το ένοπλο αντάρτικο και εκδίδει σχετική πρόσκληση στις ελεγχόμενες από κομμουνιστές αντιστασιακές οργανώσεις. Χωρίς να χάσει καιρό, το Φεβρουάριο 1942, το ΕΑΜ/ΚΚΕ ιδρύει τον ΕΛΑΣ, υπό τη διοίκηση του Θανάση Κλάρα/Άρη Βελουχιώτη.
Β. Στην υπηρεσία της Βρετανίας
Ο στόχος του Τσώρτσιλ όταν δημιούργησε το S.O.E. δεν ήταν η απελευθέρωση της Ευρώπης: ήταν η αρωγή στη βρετανική προσπάθεια αποτροπής γερμανικής εισβολής στα βρετανικά νησιά και στην υπεράσπιση της διώρυγας του Σουέζ από την ιταλική επίθεση στη Βόρειο Αφρική, που εκδηλώθηκε στις 11 Ιουνίου 1940. Σκοπός του ήταν να χρησιμοποιήσει τους υπό κατοχή ευρωπαϊκούς λαούς για να προστατεύσει την πατρίδα του.
Ο Τσώρτσιλ δεν ήταν πρωτάρης σε δονκιχωτικές πολεμικές ενέργειες. Όπως και ο Χίτλερ, θεωρούσε εαυτόν στρατιωτική ιδιοφυΐα και μπλεκόταν μονίμως στα πόδια των επικεφαλής του βρετανικού γενικού επιτελείου, κάθε φορά που συμμετείχε στην κυβέρνηση. Η πιο γνωστή, και καταστροφική, ανάμειξή του σε σχεδιασμό πολεμικής επιχείρησης ήταν η εκστρατεία της Καλλίπολης το 1915-16, την οποία πρότεινε και στην οποία επέμεινε, με τη λογική ότι θα μπορούσε να τελειώσει τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στα Βαλκάνια σε λίγες εβδομάδες, καταλαμβάνοντας την Κωνσταντινούπολη. Το αποτέλεσμα ήταν 250 χιλιάδες νεκροί και τραυματίες, Βρετανοί, Αυστραλοί, Νεοζηλανδοί και Γάλλοι. Άλλοι τόσοι Οθωμανοί. Και συντριπτική ήττα της Αντάντ.
Ο στρατηγικός στόχος του Τσώρτσιλ στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, μετά την εκκένωση της Δουνκέρκης, ήταν η σωτηρία της βρετανικής αυτοκρατορίας. Από τον Μάιο-Ιούνιο 1940, όταν το Βρετανικό Εκστρατευτικό Σώμα αποχώρησε κακήν κακώς από τη Γαλλία, μέχρι τη μάχη του Ελ Αλαμέιν, τον Οκτώβριο 1942, η Βρετανία υπέστη μόνο ήττες κάθε φορά που αντιμετώπισε τις δυνάμεις του Άξονα σε πεδία μαχών στην Ευρώπη και στην Ασία.
Και θα είχε ηττηθεί ολοκληρωτικά εάν δεν είχε να αντιμετωπίσει έναν ανίκανο επικεφαλής της Λουφτβάφε (Χέρμαν Γκέρινγκ) και, εάν ο Χίτλερ, σε έναν παροξυσμό εφηβικού γινατιού, δεν είχε επιτρέψει στον βρετανικό στρατό να ξεγλιστρήσει από τη Δουνκέρκη και να επιστρέψει στην πατρίδα του για να αποδείξει στους στρατηγούς του (Φον Μάνσταϊν και Γκουντέριαν) ότι αυτός είναι ο αρχιστράτηγος και δεν μπορούν να παίρνουν πρωτοβουλίες και να τον αψηφούν...
Στα τέλη Ιουνίου 1940, ο Τσώρτσιλ προσπάθησε να πιέσει τη γαλλική κυβέρνηση να μη συνθηκολογήσει, παρ’ όλο που όλα είχαν τελειώσει, οι Γερμανοί είχαν μπει στο Παρίσι και οι βρετανικές δυνάμεις είχαν αποχωρήσει από τη Γαλλία από τις 4 Ιουνίου. Η γαλλική κυβέρνηση, βέβαια, αρνήθηκε να συνεχιστεί η άσκοπη αιματοχυσία και υπέκυψε στο μοιραίο.
Οι απώλειες ζωής και περιουσίας των αμάχων που κατοικούσαν στις κατεχόμενες ευρωπαϊκές χώρες ποσώς απασχολούσαν τον Τσώρτσιλ. Η απόλυτη προτεραιότητά του ήταν η αποδυνάμωση της Γερμανίας και η διάσωση της βρετανικής αυτοκρατορίας.
Παράδειγμα: η απόβαση στη Σικελία τον Ιούλιο 1943 ήταν αμερικανικό σχέδιο. Ο Τσώρτσιλ δεν ήθελε πολεμικές επιχειρήσεις στην ηπειρωτική Ευρώπη πριν από το 1946 και το στρατηγικό σχέδιο που προσπαθούσε να επιβάλλει στον Ρούζβελτ ήταν η διεξαγωγή ανταρτοπόλεμου και επιχειρήσεων χαμηλής έντασης στην ευρωπαϊκή περιφέρεια (όπως στην Ελλάδα), για να απασχολείται ο γερμανικός στρατός μέχρι να μπορέσει η Βρετανία, με αμερικανική συνδρομή, να ανακτήσει τις αποικίες της στην Ασία από τους Ιάπωνες[8].
Η εγκατάσταση βρετανών πρακτόρων του S.O.E. στην ηπειρωτική Ελλάδα και στην Κρήτη για την υλική ενίσχυση των ανταρτικών δυνάμεων και το συντονισμό τους εντασσόταν στο σχέδιο αυτό. Πώς ακριβώς συνέβαλαν ουσιαστικά στους τακτικούς ή στρατηγικούς σχεδιασμούς των Συμμάχων η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου και η απαγωγή του στρατηγού Κράιπε; Όσο και εάν έχω προσπαθήσει να δώσω μιαν απάντηση στο ερώτημα αυτό, δεν τα έχω καταφέρει.
Εκτός από το να προσφέρουν μοναδικές ευκαιρίες δημιουργίας αξέχαστων ρομαντικών αναμνήσεων σε νεαρούς γόνους της βρετανικής ανώτερης τάξης που υπηρετούσαν στο S.O.E. και βαθμολογικής εξέλιξης σε μόνιμους αξιωματικούς του βρετανικού στρατού, η παρουσία Βρετανών στα βουνά της Ελλάδος το 1942-44 δεν εξυπηρέτησε τίποτε περισσότερο από το να ενισχύσει τον ΕΛΑΣ με χρήματα και όπλα και να τον μετατρέψει σε στρατιωτικό σώμα ικανό να διεκδικήσει την εξουσία μετά την απελευθέρωση.
Ούτε ο γερμανικός στρατός στην ουσία ενοχλήθηκε από την παρουσία τους, ούτε νίκες σε πεδία μαχών πέτυχαν, ούτε σημαντικές πληροφορίες απέσπασαν, ούτε, τέλος πάντων, συνέβαλαν στην απελευθέρωση της χώρας ή στη συμμαχική νίκη.
Τα (ανύπαρκτα) στρατιωτικά επιτεύγματα της Εθνικής Αντίστασης
Η Εθνική Αντίσταση δεν είχε κανένα τακτικό ή στρατηγικό όφελος για τον αγώνα των Συμμάχων σε καμμία φάση της εξέλιξής της. Ακόμη και η ανατίναξη της σιδηροδρομικής γέφυρας του Γοργοπόταμου ήταν άνευ ουσίας.
Η Εθνική Αντίσταση θα συνέβαλε στην πολεμική προσπάθεια των Συμμάχων εάν
(α) προκαλούσε τη δέσμευση σημαντικών επιπλέον στρατευμάτων του Άξονα στην Ελλάδα πέραν των όσων είχαν μείνει το καλοκαίρι 1941 για να επιβάλλουν κατοχή, και
(β) ήταν τόσο σφοδρή που θα είχε αποτέλεσμα την αποχώρηση των κατοχικών δυνάμεων ως συνέπεια των απωλειών που θα τους είχε προκαλέσει.
Τίποτε από τα δύο δεν συνέβη.
Ας αναλογισθούμε τον Γοργοπόταμο: η επιχείρηση αυτή έγινε στις 25 Νοεμβρίου 1942, για να διακόψει την τροφοδοσία των γερμανικών στρατευμάτων στη Βόρεια Αφρική από λιμάνια και αεροδρόμια στην κατεχόμενη Ελλάδα και να βοηθήσει τον αγώνα του στρατού του Μοντγκόμερι εναντίον του Ρόμελ.
Όμως, η μάχη του Ελ Αλαμέιν είχε τελειώσει από τις 11 Νοεμβρίου, όταν το Afrika Korps είχε υποστεί συντριπτική ήττα και υποχωρούσε άτακτα προς την Τυνησία. Όταν ανατινάχτηκε η γέφυρα του Γοργοπόταμου, οι Σύμμαχοι είχαν φτάσει στα 30 χιλιόμετρα έξω από την Τύνιδα και η κατάσταση του γερμανικού στρατού ήταν απελπιστική. Ο Γοργοπόταμος δεν είναι ούτε υποσημείωση στη στρατιωτική ιστορία του πολέμου.
Οι ιστορίες του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου αφιερώνουν μισή με μία σελίδα στην ελληνική νίκη εναντίον των Ιταλών και στην ηρωική στάση της Ελλάδας όταν εισέβαλε η Γερμανία. Σε πολλές απ’ αυτές, οι συγγραφείς τους αναφέρουν ότι η αναχαίτιση των ιταλικών δυνάμεων στην Αλβανία οδήγησε τον Χίτλερ να εισβάλει στα Βαλκάνια για να προστατεύσει τα νώτα του γερμανικού στρατού εν όψει της επικείμενης επίθεσης στην ΕΣΣΔ: η επιχείρηση «Μαρίτα» κόστισε στη Γερμανία έξι με οχτώ εβδομάδες και, πιθανόν, τον πόλεμο. Εάν η Βέρμαχτ είχε φτάσει στα περίχωρα της Μόσχας στις 14 Οκτωβρίου 1941 και όχι στις 14 Δεκεμβρίου, ίσως η έκβαση του πολέμου να ήταν διαφορετική.
Οι ίδιες αυτές ιστορίες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου δεν αφιερώνουν ούτε μια αράδα ή απλή αναφορά στο ελληνικό αντάρτικο. Η «εθνική αντίσταση» δεν επηρέασε ούτε κατ’ ελάχιστο την πορεία του πολέμου, όπως δεν την επηρέασε και το γαλλικό ή το ιταλικό αντάρτικο. Ήταν ως μη γενόμενο όσον αφορά τον αγώνα για την ήττα της Γερμανίας.
Η πραγματική ιστορική σημασία του δεν έγκειται στον πόλεμο εναντίον του φασισμού αλλά στο ότι, δυστυχώς, αποτέλεσε το καθοριστικό γεγονός για την ελληνική ιστορία των επόμενων 80 ετών. Ο αντίκτυπός του, δηλαδή, ήταν πολιτικός και όχι στρατιωτικός: εξελίχθηκε σε εμφυλιοπολεμική σύγκρουση αντί να απελευθερώσει τη χώρα από τον γερμανό κατακτητή που, υποτίθεται, ήταν ο λόγος δημιουργίας του.
Όσο και να θέλουν ιστορικοί και πολιτικοί να εξάρουν τους «αγώνες» της «εθνικής αντίστασης» εναντίον των Γερμανών, η αλήθεια είναι ότι το αντάρτικο δεν άσκησε πραγματική πίεση στο στρατό κατοχής: περισσότεροι γερμανοί στρατιώτες πέθαναν από ελονοσία παρά από σφαίρες ανταρτών[9]. Επιπλέον, δεν υπάρχει καμία έγκυρη πηγή που να υποστηρίζει ή να πιστοποιεί ότι ο αριθμός των στρατευμάτων κατοχής αυξήθηκε μετά το φθινόπωρο 1942 λόγω της δραστηριότητας των ανταρτών.
Ο γερμανικός στρατός εισέβαλε στην Ελλάδα τον Απρίλιο 1941 με 39 μεραρχίες και 360 χιλιάδες άνδρες, συν τρεις αερομεταφερόμενες μεραρχίες και μονάδες αλεξιπτωτιστών, που αποτελούντο από 25 χιλιάδες άντρες[10]. Έως τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας, οι Γερμανοί διατηρούσαν στην Ελλάδα στρατό κατοχής αποτελούμενο από έξι (6) μεραρχίες. Μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας, τον Σεπτέμβριο 1943, η Γερμανία αύξησε τις δυνάμεις της σε 13 μεραρχίες, ήτοι περίπου 300 χιλιάδες άνδρες. Την 1η Μαΐου 1944, στην Ελλάδα υπηρετούσαν 302.168 γερμανοί στρατιώτες.
Τον τελευταίο χρόνο της Κατοχής, δηλαδή, όταν οι ανταρτικές δυνάμεις είχαν φτάσει στο απόγειό τους, ο γερμανικός στρατός κατοχής δεν πιέστηκε καθόλου: οι γερμανοί κατακτητές που στάθμευαν στην Ελλάδα τον Σεπτέμβριο 1943 ήταν ακριβώς ισάριθμοι με όσους βρίσκονταν εδώ δώδεκα μήνες μετά.
Κρατικά αρχεία της Βόρειας Μακεδονίας
13 Δεκεμβρίου 1943. Γερμανοί στρατιώτες στα φλεγόμενα Καλάβρυτα. Είχε προηγηθεί η εκτέλεση των ανδρών και η ολική καταστροφή της κωμόπολης από στρατιώτες της γερμανικής 117ης Μεραρχίας Καταδρομών. Η «Επιχείρηση Καλάβρυτα» των γερμανών κατακτητών έγινε σε αντίποινα για την εκτέλεση, από τους αντάρτες, 77 γερμανών στρατιωτών αιχμαλώτων, οι οποίοι είχαν συλληφθεί μετά τη νίκη των δυνάμεων του ΕΛΑΣ στη Μάχη της Κερπινής, την 20η Οκτωβρίου 1943.
Ο φόρος αίματος που πλήρωσε ο ελληνικός λαός
Το τίμημα που πλήρωσε ο ελληνικός λαός και η χώρα ως αποτέλεσμα των γερμανικών αντιποίνων ύστερα από επιθέσεις των ανταρτών ήταν καταστροφικό[11]:
– 1.100 χωριά αποτεφρωμένα,
– 50 χιλιάδες νεκροί, εκτελεσμένοι από τις κατοχικές δυνάμεις, ως αντίποινα για ενέργειες των ανταρτών,
– 30 χιλιάδες νεκροί, εκτελεσμένοι από τις κατοχικές δυνάμεις για «χαμηλής έντασης» αντιστασιακές ενέργειες, όπως αφισοκολλήσεις, συνθήματα στους τοίχους, σαμποτάζ, κ.λπ.
Μετά την αποχώρηση των κατοχικών στρατευμάτων, το 18% του πληθυσμού ήταν άστεγο, γιατί είχαν καταστραφεί ολοσχερώς τα σπίτια τους (περίπου μισό εκατομμύριο κατοικίες) και οι κοινότητές τους σε όλη τη χώρα. Πριν από το 1940 δεν υπήρχαν άστεγοι Έλληνες. Όλες αυτές οι καταστροφές και οι εκτελέσεις έγιναν από τους κατακτητές σε αντίποινα για θανάτους στρατιωτών τους από το αντάρτικο.
Στην διάρκεια της Κατοχής και εξαιτίας των καταστροφών αυτών ξεκίνησε το κύμα αστυφιλίας που άλλαξε το χαρακτήρα της χώρας τα επόμενα 80 χρόνια. Η πρώτη μαζική εσωτερική μετανάστευση που παρατηρήθηκε στην Ελλάδα ήταν στη διάρκεια της Κατοχής και αφορούσε την εγκατάλειψη αγροτικών περιοχών από τους κατοίκους τους για να γλιτώσουν από τα αντίποινα των Γερμανών και τις επιδρομές των ανταρτών.
Σημείωση: στις παραπάνω απώλειες δεν περιλαμβάνονται (α) οι χιλιάδες νεκροί από τις επιθέσεις του ΕΛΑΣ το 1943-44 εναντίον άλλων αντιστασιακών οργανώσεων, (β) οι εκτελέσεις χιλιάδων αμάχων από τον ΕΛΑΣ στα Δεκεμβριανά, (γ) οι θάνατοι στη μάχη και σε εκτελέσεις ελλήνων και βρετανών στρατιωτών από τον ΕΛΑΣ στα Δεκεμβριανά, και (δ) οι απώλειες από τη δράση των Ταγμάτων Ασφαλείας.
Αρχείο ΚΚΕ
1944. Ο Άρης Βελουχιώτης στα Γιάννινα, στον τάφο του Αλή Πασά. Από αριστερά, τον πλαισιώνουν: ο Στέφανος Σαράφης, ο Κωστούλας Αγραφιώτης (Κώστας Καβρεντζής), ο Λέων (Γιάννης Νικολόπουλος). Πίσω από τον Βελουχιώτη είναι ο Έκτορας (Θεόδωρος Μακρίδης).
Η πολιτική αντιποίνων εναντίον αμάχων
Καμιά από τις θηριωδίες των γερμανικών δυνάμεων Κατοχής στη χώρα μας δεν έγινε εκ του μη όντος και άνευ αφορμής. Αυτό δεν σημαίνει ότι τα εγκλήματα πολέμου που διέπραξε ο γερμανός κατακτητής (Ες Ες και Βέρμαχτ) στην Ελλάδα είναι ηθικά ισότιμα με κανονικές πολεμικές επιχειρήσεις ή είναι δικαιολογημένα. Σε καμία περίπτωση δεν σημαίνει αυτό.
Αυτό που σημαίνει, όμως, είναι ότι συνυπεύθυνοι για τα εγκλήματα εναντίον δεκάδων χιλιάδων αθώων αμάχων Ελλήνων είναι οι ανταρτικές ομάδες και ειδικά ο ΕΛΑΣ. Γι’ αυτό δεν πρέπει να υπάρχει καμία αμφιβολία.
Το «κάνω ενέδρα σε γερμανική φάλαγγα από προστατευμένες θέσεις σε πλαγιά βουνού, σκοτώνω 5-6 και όταν οι Γερμανοί αρχίζουν να ρίχνουν όλμους εξαφανίζομαι στο βουνό και αφήνω τα γύρω χωριά απροστάτευτα στην εκδικητική μανία των Ες Ες» δεν είναι αντίσταση και απελευθερωτικός αγώνας. Είναι εγκληματική ανευθυνότητα και συναυτουργία σε μαζικές δολοφονίες και εγκλήματα πολέμου.
Ο ΕΛΑΣ ήξερε από την αρχή, πόσο μάλλον το 1943 και το 1944, τι επιπτώσεις θα είχαν στον άμαχο πληθυσμό οι επιθέσεις του εναντίον γερμανικών σχηματισμών. Ήξερε, επίσης, ότι οι επιθέσεις αυτές δεν επιτάχυναν το τέλος της Κατοχής αλλά ούτε και το τέλος του πολέμου. Δεν είχαν κανένα αποτέλεσμα, για την ακρίβεια, εκτός από τις σφαγές αμάχων Ελλήνων, κυρίως γυναικών, παιδιών και ηλικιωμένων.
Ήδη, από το φθινόπωρο 1941, τα αντίποινα των Γερμανών και των Βουλγάρων για ένοπλες εκδηλώσεις αντίστασης ήταν πολύνεκρα και καταστροφικά για τον άμαχο πληθυσμό. Στη Δράμα, στις 28 και 29 Σεπτεμβρίου 1941, ξεσηκώθηκε ο λαός της πόλης με παρότρυνση στελεχών του ΚΚΕ, με αποτέλεσμα οι Βούλγαροι να εκτελέσουν 2.000 αμάχους για αντίποινα. Στις 17 Οκτωβρίου, στα Κερδύλια Σερρών, οι Γερμανοί εκτέλεσαν 230 αμάχους ύστερα από επίθεση ανταρτών εναντίον σταθμών γερμανικής χωροφυλακής στην περιοχή. Στις 23 Οκτωβρίου, στο Μεσόβουνο Κοζάνης, οι Γερμανοί εκτέλεσαν 165 αμάχους ύστερα από τη δολοφονία του κοινοτάρχη του χωριού από μέλος του ΚΚΕ. Στις 25 Οκτωβρίου, στα χωριά Κλειστό, Κυδωνιά και Αμπελόφυτο του Κιλκίς, οι Γερμανοί εκτέλεσαν 96 αμάχους ως αντίποινα για το θάνατο δύο γερμανών στρατιωτών σε ενέδρα ανταρτών στο δρόμο Θεσσαλονίκης-Κιλκίς.
Οι σφαγές στα Καλάβρυτα και στο Δίστομο επίσης έγιναν ως αντίποινα για ανταρτικές επιχειρήσεις εναντίον των γερμανικών δυνάμεων κατοχής.
Στις 20 Οκτωβρίου 1943, ο ΕΛΑΣ εκτέλεσε 77 συλληφθέντες σε ενέδρα γερμανούς στρατιώτες ύστερα από μάχη στα περάσματα του Χελμού. Ο γερμανός διοικητής της περιοχής είχε ζητήσει από τους αντάρτες να τους απελευθερώσουν με αντάλλαγμα δέσμευση ότι δεν θα ανεβούν ξανά γερμανικά στρατεύματα στον βουνό. Σε αντίποινα, γερμανικές δυνάμεις σάρωσαν την περιοχή από το Διακοφτό μέχρι τα Καλάβρυτα, έκαψαν όλα τα χωριά στο διάβα τους και εκτέλεσαν 677 αμάχους, εκ των οποίων οι 499 στα Καλάβρυτα, στις 13 Δεκεμβρίου. Ο ΕΛΑΣ παρακολούθησε την εκδικητική μανία της Βέρμαχτ από μακριά.
Κάτι παρόμοιο συνέβη και πριν από τη σφαγή του Διστόμου. Στις 10 Ιουνίου 1944, αντάρτες του ΕΛΑΣ κάνουν ενέδρα σε λόχο των Ες Ες έξω από το Δίστομο Βοιωτίας με αποτέλεσμα 6 νεκρούς και 15 τραυματίες γερμανούς στρατιώτες. Οι Γερμανοί οπισθοχωρούν, μπαίνουν στο χωριό και σκοτώνουν 228 κατοίκους, σε ένα από τα χειρότερα εγκλήματα του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου εναντίον αμάχων.
Χαρακτηριστικά έγραφε ο Γιώργος Θεοτοκάς από την Αθήνα στις 14 Απριλίου 1943, ενώ συνέβαιναν αυτές οι θηριωδίες[12]:
Συναντήσεις με πρόσωπα που έρχουνται από τη Ρούμελη και τη Θεσσαλία. Διηγούνται τα πιο καταπληκτικά πράγματα για την κατάσταση της επαρχίας. Μα είναι αδύνατον να καταλάβει κανείς τι ακριβώς συμβαίνει. Το μόνο βέβαιο είναι ότι καταστρέφονται πόλεις και χωριά, ότι πληθυσμοί ολόκληροι μένουν άστεγοι, ότι σκοτώνεται πλήθος αόπλων. Υπάρχουν διαδόσεις που ανεβάζουν τον αριθμό των ανταρτών σε 50.000, και άλλες που τον περιορίζουν σε δύο ή τρεις. [...] Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο ανταρτοπόλεμος κοστίζει στην Ελλάδα πολύ ακριβότερα από ό,τι κόστισε ο καθαυτό πόλεμος. Η κατάσταση ορισμένων επαρχιών θυμίζει την κατάσταση το Εικοσιένα. Η εντύπωση είναι ότι οι κομμουνιστικές ομάδες προσπαθούν να εδραιωθούν στη «σπονδυλική στήλη» της Ελλάδας, δηλαδή στις περιοχές που δεσπόζουν στη γραμμή Αθήνας-Θεσσαλονίκης. [...] Ταυτόχρονα άρχισαν να παρουσιάζονται ως κοινωνική Επανάσταση και να εφαρμόζουν εδώ κι εκεί ένα είδος πρωτόγονο σοβιετισμό.
Η πολιτική των γερμανών κατακτητών στην Ελλάδα όσον αφορά τα αντίποινα ήταν παρόμοια με αυτή που εφάρμοσαν στην υπόλοιπη Ευρώπη, δηλαδή εκτελέσεις αθώων αμάχων σε αντίποινα για θανάτους γερμανών στρατιωτικών.
Αντιθέτως, δολιοφθορές, εκτελέσεις συνεργατών των κατακτητών κ.λπ. είχαν αποτέλεσμα την καταδίωξη και τη θανάτωση των αυτουργών, όχι αθώων πολιτών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν η περίπτωση της ανατίναξης των γραφείων της ελληνικής φιλοναζιστικής οργάνωσης ΕΣΠΟ (Εθνική Σοσιαλιστική Πατριωτική Οργάνωση), στην οδό Πατησίων, στις 20 Σεπτεμβρίου 1942, από την οργάνωση ΠΕΑΝ του Κώστα Περρίκου.
Από την έκρηξη τραυματίστηκαν βαριά 40 Έλληνες και ελαφρά 6 γερμανοί αξιωματικοί. Οι Γερμανοί αμέσως συνέλαβαν και ανέκριναν περίπου 20 άτομα, μέλη του ΕΑΜ και Έλληνες Εβραίους, τους οποίους όμως σύντομα άφησαν ελεύθερους γιατί δεν βρέθηκαν αποδεικτικά στοιχεία εναντίον τους. Τελικά, οι Γερμανοί έμαθαν τους δράστες της επίθεσης και τους συνέλαβαν ύστερα από προδοσία ενός χωροφύλακα που τους γνώριζε και χρηματίστηκε για να μιλήσει. Οι συλληφθέντες βασανίστηκαν για να αποκαλύψουν τυχόν άλλους συνεργάτες τους και εκτελέστηκαν. Κανείς αμέτοχος πολίτης δεν διώχθηκε για την επίθεση στην ΕΣΠΟ.
Η μη ένοπλη αντίσταση
Αμέσως μετά τη συνθηκολόγηση της Ελλάδας, τον Μάιο 1941, άρχισαν να σχηματίζονται αντιστασιακές ομάδες, κυρίως στην Αθήνα. Οι πρώτες αυτές ομάδες δημιουργήθηκαν από πολιτικοποιημένους νέους αστούς, βετεράνους του πολέμου της Αλβανίας που επέστρεφαν στα σπίτια τους και νεοφυή ή δευτερεύοντα πολιτικά πρόσωπα που πρωταγωνίστησαν τα μεταπολεμικά χρόνια: τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο, τον Γεώργιο Παπανδρέου, τον Κωνσταντίνο Τσάτσο, τον Σπύρο Μαρκεζίνη, τον Γιώργο Καρτάλη κ.ά. Οι κυριότερες από αυτές τις οργανώσεις ήταν η Εθνική Δράση, το Ελληνικό Αίμα (η οποία εξέδιδε την ομώνυμη κατοχική εφημερίδα που ήταν από τα πιο έγκυρα παράνομα κατοχικά έντυπα), το Εθνικό Κομιτάτο, ο Κόδρος, η Μπουμπουλίνα κ.ά.
Η Εθνική Δράση ήταν η σημαντικότερη απ’ αυτές τις οργανώσεις και, το 1942, προσπάθησε να δημιουργήσει ένοπλο τμήμα στην Πελοπόννησο. Όμως, από την άνοιξη του 1943, ο ΕΛΑΣ εξαπέλυσε διωγμό εναντίον της ομάδας αυτής και τη διέλυσε, αφού δολοφόνησε πολλά από τα μέλη της. Στα Δεκεμβριανά, ένοπλα μέλη της Εθνικής Δράσης στην Αθήνα τέθηκαν υπό τη διοίκηση της κυβέρνησης και υπερασπίσθηκαν κτίρια στο κέντρο της πόλης. Αξίζει εδώ να αναφερθεί ότι η οργάνωση εξέδιδε εφημερίδα στην Κατοχή, υπό τον τίτλο Μάχη, εκδότης και διευθυντής της οποίας ήταν ο Πάνος Κόκκας, ο μετέπειτα εκδότης της εφημερίδας Ελευθερία, που αποτέλεσε το δημοσιογραφικό όργανο του μεταπολεμικού κεντρώου χώρου.
Οι «αστικές αντιστασιακές οργανώσεις» ήταν στην πλειονότητά τους αντιμοναρχικές και αντιμεταξικές. Όμως, στο πλαίσιο του αγώνα εναντίον του κατακτητή, έθεσαν εαυτόν στη διάθεση της εξόριστης ελληνικής κυβέρνησης του Καΐρου και αναγνώρισαν τον Γεώργιο Β΄ ως αρχηγό του κράτους, θεωρώντας ότι οποιεσδήποτε διευθετήσεις του πολιτειακού έπρεπε να συζητηθούν και να αποφασιστούν μετά την αποχώρηση του κατακτητή. Αυτό που προείχε το 1941 ήταν η απελευθέρωση της χώρας και όχι η πολιτική διαμάχη.
Η δράση των οργανώσεων αυτών συμπεριελάμβανε διαφωτισμό του λαού, σαμποτάζ, απόκρυψη και φυγάδευση μέσω Τουρκίας συμμαχικών στρατευμάτων και Ελλήνων που ήθελαν να μεταβούν στη Μέση Ανατολή για να πολεμήσουν, καθώς και μετάδοση πληροφοριών προς το συμμαχικό στρατηγείο για κινήσεις στρατευμάτων του Άξονα. Αναφέρεται ότι η συμμαχική αεροπορία είχε σημαντικές επιτυχίες εναντίον γερμανικών και ιταλικών νηοπομπών ύστερα από πληροφορίες που μεταδόθηκαν από τις αθηναϊκές οργανώσεις[13].
Υπό την έννοια αυτή, οι αστικές αντιστασιακές οργανώσεις είχαν μεγαλύτερη συμβολή στην τελική συμμαχική νίκη από το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ και το υπόλοιπο αντάρτικο, γιατί ενίσχυσαν με μάχιμους τον στρατό που πολεμούσε εναντίον του Afrika Korps στις ερήμους της Αιγύπτου και της Λιβύης και συνέβαλε στη βύθιση γερμανικών και ιταλικών πολεμικών πλοίων και μεταγωγικών που μετέφεραν στρατό και πολεμοφόδια στο μέτωπο.
Και, το πιο σημαντικό ίσως, η δράση τους δεν είχε αποτέλεσμα τον θάνατο αθώων αμέτοχων αμάχων Ελλήνων.
Η αντίσταση στην Ευρώπη
Στην κατεχόμενη δυτική Ευρώπη, οι αντιστασιακές οργανώσεις ενεργούσαν, λίγο-πολύ, με παρόμοιο τρόπο με τις ελληνικές «αστικές» αντιστασιακές οργανώσεις: (α) παροχή ασύλου και φυγάδευση συμμαχικών στρατευμάτων που είχαν βρεθεί στις κατεχόμενες χώρες, (β) συγκέντρωση πληροφοριών για τις κινήσεις του γερμανικού στρατού και μετάδοσή τους στο συμμαχικό στρατηγείο και (γ) έκδοση εντύπων με ειδήσεις για τον πόλεμο.
Σε καμία από τις κατεχόμενες από τη Γερμανία χώρες δεν είχαν ουσιαστικό αποτέλεσμα το ένοπλο αντάρτικο και οι αιματηρές επιθέσεις εναντίον του κατακτητή. Ακόμη και στη Ρωσία, όπου μετά τη συντριπτική ήττα του Κόκκινου Στρατού το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 1941 οργανώθηκαν ένοπλες μονάδες παρτιζάνων για να δρουν στα μετόπισθεν των γερμανικών δυνάμεων, το αποτέλεσμα των επιδρομών τους δεν άλλαξε την έκβαση των μαχών και δεν επηρέασε τη στρατηγική εξέλιξη του πολέμου. Και ήταν στρατιώτες και αξιωματικοί του Κόκκινου Στρατού, πόσο μάλλον οι εργάτες και οι φοιτητές που ανέβηκαν στον Παρνασσό και στον Όλυμπο για να «αντισταθούν».
Επίσης, πουθενά στη δυτική Ευρώπη η αντίσταση κατά του κατακτητή δεν είχε τόσα θύματα και δεν προκάλεσε τόσες καταστροφές όσο στην Ελλάδα.
Α. Αντίσταση στη Γαλλία
Μετά την εισβολή της ΕΣΣΔ στην Πολωνία, στις 17 Σεπτεμβρίου 1939, το Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα (PCF) κηρύχθηκε εκτός νόμου. Τον Σεπτέμβριο εκδόθηκε οδηγία από την Κομιντέρν προς τα κομμουνιστικά κόμματα των ευρωπαϊκών χωρών να μην επικρίνουν τη Γερμανία και να καταγγέλλουν τον πόλεμο που είχε ξεσπάσει ως «πόλεμο μεταξύ των ιμπεριαλιστών» που ξεκίνησε από την Βρετανία και τη Γαλλία[14].
Έτσι, η γαλλική Αριστερά, ώς τον Ιούνιο του 1941, δεν ανέπτυξε αντιστασιακή δραστηριότητα.
Τον πρώτο χρόνο της γερμανικής κατοχής, η γαλλική αντίσταση περιορίστηκε σε σαμποτάζ υποδομών, φυγάδευση αποκλεισμένων συμμαχικών στρατευμάτων προς τη Βρετανία, συνθήματα στους τοίχους κ.λπ. Επίσης, στην έκδοση αντιστασιακών εντύπων, όπως η εφημερίδα Musée de l'Homme.
Μετά τη δημιουργία του S.O.E. από τον Τσώρτσιλ στις 19/7/1940, δημιουργήθηκαν, με υλική αρωγή του S.O.E., οι πρώτες γαλλικές αντιστασιακές ομάδες που αποτελούνταν από δεξιούς εθνικιστές.
Την περίοδο αυτή, οι Γερμανοί εκτελούσαν αντιστασιακούς που συλλαμβάνονταν αλλά δεν υπήρχαν αντίποινα με θύματα αμάχους. Αυτό άλλαξε τον Αύγουστο 1941, όταν σχηματίστηκε η αντιστασιακή οργάνωση του Γαλλικού ΚΚ (PCF) και άρχισαν οι δολοφονίες γερμανών στρατιωτικών. Ο στρατιωτικός διοικητής της Γαλλίας, μετά τον πρώτο φόνο γερμανού αξιωματικού, τον Σεπτέμβριο 1941 στο μετρό του Παρισιού από τον γάλλο κομμουνιστή Πιερ Ζορζ, έδωσε διαταγή να εκτελούνται 50 γάλλοι πολίτες για κάθε έναν νεκρό Γερμανό. Οι δυνάμεις κατοχής άρχισαν να εκτελούν 50-100 τυχαίους γάλλους πολίτες για κάθε νεκρό Γερμανό στρατιωτικό μέχρι την αποχώρηση τους από τη Γαλλία, τον Αύγουστο 1944.
Ο Ντε Γκωλ, από το Λονδίνο, στις 23 Οκτωβρίου 1941, έστειλε ραδιοφωνικό μήνυμα προς το PCF, μέσω της γαλλικής υπηρεσίας του BBC, να σταματήσουν τις δολοφονίες Γερμανών γιατί το τίμημα είναι υπερβολικά μεγάλο για τον άμαχο πληθυσμό και ο πόλεμος δεν πρόκειται να τελειώσει αν σκοτωθούν ένας δυο γερμανοί στρατιώτες στη Γαλλία.
Το PCF, όμως, ενεργώντας στο πλαίσιο της οδηγίας της Κομιντέρν για αρωγή στον «πατριωτικό αγώνα της ΕΣΣΔ», αγνόησε την έκκληση για τερματισμό των δολοφονιών γερμανών κατακτητών γιατί, όπως είπε, «δεν αναγνώριζε τη δικαιοδοσία και την εξουσία του Ντε Γκωλ».
Συνολικά, στη Γαλλία οι Γερμανοί, σε 4 χρόνια κατοχής, εκτέλεσαν 30.000 πολίτες σε αντίποινα για θανάτους γερμανών στρατιωτών και αξιωματικών από την αντίσταση. Άλλοι 37.500 Γάλλοι εκτοπίσθηκαν στη Γερμανία ως ύποπτοι για αντιστασιακή δράση και βρήκαν εκεί τον θάνατο.
Β. Αντίσταση στην Ολλανδία
Στη διάρκεια της πενταετούς κατοχής στην Ολλανδία πέθαναν περίπου 250 χιλιάδες Ολλανδοί, από πληθυσμό 9 εκατομμυρίων[15]. Απ’ αυτούς, οι 104 χιλιάδες ήταν Εβραίοι που εκτοπίσθηκαν σε στρατόπεδα θανάτου. 70 χιλιάδες πέθαναν από πείνα την τελευταία χρονιά της Κατοχής. Και περίπου 21 χιλιάδες σκοτώθηκαν από βομβαρδισμούς των Συμμάχων.
Οι νεκροί αντιστασιακοί ήταν περίπου 2 χιλιάδες ενώ σχετικά λίγοι άμαχοι Ολλανδοί εκτελέστηκαν από τις δυνάμεις Κατοχής ύστερα από σκοτωμούς γερμανών στρατιωτών, οι οποίοι ήταν περιορισμένοι.
Γ. Αντίσταση στη Δανία
Η αντίσταση στη Δανία εκτέλεσε περίπου 400 δανούς συνεργάτες των ναζί το 1943-45 ενώ απέφευγε να σκοτώνει γερμανούς στρατιωτικούς για να αποφευχθούν αντίποινα εναντίον αθώων αμάχων. Λόγω αυτού, οι δυνάμεις Κατοχής εκτέλεσαν 102 δανούς αντιστασιακούς για σαμποτάζ τρένων και άλλες σχετικές ενέργειες, ύστερα από καταδίκες από στρατοδικεία, αλλά δεν εκτελέστηκαν αμέτοχοι άμαχοι.
Δ. Αντίσταση στο Βέλγιο
Η αντίσταση στο Βέλγιο ήταν μη βίαιη και κυρίως αφορούσε απεργιακές κινητοποιήσεις, μετάδοση πληροφοριών στο Λονδίνο, απόκρυψη και φυγάδευση κατασκόπων και σαμποτέρ, κ.λπ. Ως σημαντική βιομηχανική χώρα με μεγάλη παραγωγή προϊόντων βαριάς βιομηχανίας, οι απεργίες στις χαλυβουργίες και στα εργοστάσια του Βελγίου είχαν ουσιαστικό αντίκτυπο στην πολεμική προσπάθεια της Γερμανίας και οι δυνάμεις κατοχής ενεπλάκησαν στη βίαιη καταστολή τους.
Η βελγική αντίσταση προχώρησε σε βίαιες ενέργειες μόνο μετά την απόβαση στη Νορμανδία, δηλαδή από τα μέσα του 1944 και μετά. Οι περισσότερες από αυτές τις επιχειρήσεις ήταν σαμποτάζ υποδομών (γέφυρες, σιδηροδρομικές γραμμές, τηλεπικοινωνιακά δίκτυα) ενώ οι αιματηρές επιθέσεις στράφηκαν κυρίως εναντίον βέλγων δωσίλογων, όχι γερμανών κατακτητών.
Οι Γερμανοί αντέδρασαν στη βελγική αντίσταση και κατάφεραν να συλλάβουν 30.000 μέλη της εκμεταλλευόμενοι ευρύ δίκτυο καταδοτών που είχε αναπτύξει η Γκεστάπο. Απ’ αυτούς, περίπου 15 χιλιάδες βασανίστηκαν και εκτελέστηκαν. Επίσης, βέλγοι δωσίλογοι διέπραξαν εγκλήματα εναντίον βέλγων αμάχων που βοηθούσαν ή συμμετείχαν στην αντίσταση. Δεν υπάρχουν, πάντως, αναφορές σε γερμανικές θηριωδίες εναντίον βέλγων αμάχων, γιατί η αντίσταση δεν δολοφονούσε γερμανούς στρατιωτικούς.
Πολεμικό Μουσείο
Ελληνικά Hurricane σε πολεμική αποστολή στο Αφρικανικό Μέτωπο. Από τον Οκτώβριο 1940 έως τον Οκτώβριο 1944, οι ελληνικές ένοπλες δυνάμεις δεν σταμάτησαν να πολεμούν σε όλα σχεδόν τα πεδία μαχών του ευρωπαϊκού θεάτρου επιχειρήσεων και στην Αφρική. Οι αγώνες των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων, από την Κορυτσά και την Κρήτη έως το Ελ Αλαμέιν, τη Νορμανδία και το Ρίμινι, συνέβαλαν στην τελική συμμαχική νίκη.
Η πραγματική ένοπλη Εθνική Αντίσταση
Η Ελλάδα αντιστάθηκε στους εισβολείς και στους κατακτητές και πολέμησε το φασισμό με γενναιότητα και αυτοθυσία. Οι Έλληνες αντιτάχθηκαν στις δυνάμεις του Άξονα σε πεδία μαχών, νίκησαν ή βοήθησαν τους συμμάχους μας να νικήσουν σε σημαντικές μάχες που έκριναν την έκβαση του πολέμου και κέρδισαν αριστεία δόξας για τον ηρωισμό τους.
Όχι όμως στα βουνά της Ρούμελης και της Μακεδονίας.
Οι ελληνικές κυβερνήσεις, τόσο αυτές του Μεταξά και του Κοριζή όσο και οι εξόριστες στο Κάιρο, δεν προκάλεσαν το θάνατο Ελλήνων σε αντίποινα για τις πράξεις τους, ενώ πολέμησαν εναντίον των κατακτητών ακατάπαυστα επί τέσσερα χρόνια και συνέβαλαν στη συμμαχική νίκη και στην απελευθέρωση της Ελλάδας. Αντίθετα, το αντάρτικο είχε αποτέλεσμα τη σφαγή δεκάδων χιλιάδων αθώων Ελλήνων, κυρίως γυναικών, παιδιών και ηλικιωμένων, χωρίς κανένα απτό στρατιωτικό αποτέλεσμα και με πλήρη αποτυχία στον δηλωμένο στόχο των ανταρτών που ήταν η αποχώρηση των κατακτητών.
Από τον Οκτώβριο 1940 έως τον Οκτώβριο 1944, οι ελληνικές ένοπλες δυνάμεις δεν σταμάτησαν να πολεμούν σε όλα σχεδόν τα πεδία μαχών του ευρωπαϊκού θεάτρου επιχειρήσεων και στην Αφρική. Οι αγώνες των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων, από την Κορυτσά και την Κρήτη έως το Ελ Αλαμέιν, τη Νορμανδία και το Ρίμινι, συνέβαλαν στην τελική συμμαχική νίκη. Ο κλεφτοπόλεμος του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ όχι μόνο δεν συνέβαλε στην τελική νίκη, αλλά ούτε κατάφερε να δεσμεύσει σημαντικές γερμανικές δυνάμεις στην Ελλάδα έτσι ώστε να λείψουν από το Ανατολικό Μέτωπο ή από την Ιταλία, μετά την απόβαση των Συμμάχων.
Επιπλέον, οι πολιτικές επιδιώξεις του ΚΚΕ προκάλεσαν τη στάση των ελληνικών ταξιαρχιών και του ναυτικού στη Μέση Ανατολή το 1943-44 και τη διάλυσή τους, δηλαδή τον παροπλισμό του μεγαλύτερου μέρους των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων εν μέσω πολέμου και με την Ελλάδα υπό τριπλή κατοχή. Έτσι, όχι μόνο δεν συνέβαλε στην ήττα του Άξονα το αντάρτικο, αλλά, αντίθετα, η δράση του ΚΚΕ στη διάρκεια της Κατοχής αποδυνάμωσε τον συμμαχικό αγώνα αφού αφαίρεσε από το μέτωπο τις ελληνικές ταξιαρχίες.
Βέβαια, ο ελληνικός στρατός που πολέμησε ηρωικά στα βουνά της Ηπείρου, της Αλβανίας, της κεντρικής Μακεδονίας και στην Κρήτη το 1940-41 στελεχωνόταν αποκλειστικά από μοναρχικούς αξιωματικούς. Αυτοί σχεδίασαν και εκτέλεσαν την αναχαίτιση των δυνάμεων της φασιστικής Ιταλίας στην Ήπειρο και πολέμησαν ηρωικά στο Κιλκίς, στις Σέρρες και στα Τέμπη για να αποκρούσουν τη Βέρμαχτ. Αυτοί κατέφυγαν τον Απρίλιο και τον Μάιο του 1941 στη Μέση Ανατολή επικεφαλής μερικών χιλιάδων στρατιωτών που διέφυγαν μέσω Τουρκίας και με βάρκες και πολεμικά σκάφη από την Κρήτη.
Οι βενιζελικοί αξιωματικοί είχαν αποταχθεί από τις ένοπλες δυνάμεις μετά τα κινήματα που οργάνωσαν το 1933 και το 1935 για να επιβάλουν δικτατορικό καθεστώς υπό τους Πλαστήρα και Βενιζέλο. Τραγική συνέπεια αυτού ήταν ότι όλοι οι έλληνες αξιωματικοί που ανέβηκαν στα βουνά ήταν Βενιζελικοί που δεν πολέμησαν στην Αλβανία και αρνήθηκαν να επανενταχτούν στις τάξεις του ελληνικού στρατού όταν τους κάλεσε να το πράξουν ο βασιλιάς Γεώργιος την άνοιξη του 1941: Ζέρβας, Σαράφης, Ψαρρός, Σπαής κ.ά.
Γι’ αυτό, στη Μεταπολίτευση, υποβιβάστηκε ή αποσιωπήθηκε η δράση του ελληνικού στρατού εναντίον του Άξονα μετά τη συνθηκολόγηση του 1941 και προτάθηκε το αφήγημα ότι εναντίον των κατακτητών πολέμησαν μόνο το ΚΚΕ και ο ΕΛΑΣ. Πόσοι Έλληνες γνωρίζουν ότι αρχηγός ΓΕΕΘΑ το 1940-41 ήταν ο Αλέξανδρος Παπάγος, ο οποίος παρέμεινε στην Αθήνα στη διάρκεια της Κατοχής και, το 1943, συνελήφθη από τους Γερμανούς και στάλθηκε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στη Γερμανία, από όπου απολύθηκε και επέστρεψε στην Ελλάδα μετά την απελευθέρωση;
Ή ότι ελληνικά πολεμικά πλοία συνόδευσαν την αποβατική δύναμη των συμμάχων την 6η Ιουνίου 1944 στη Νορμανδία και ελληνικά φορτηγά πλοία μετέφεραν εφόδια και στρατό στις γαλλικές ακτές; Ή ότι οι δύο μοίρες ελληνικών καταδιωκτικών που δημιουργήθηκαν στην Αίγυπτο το 1941 πολέμησαν σε όλη τη διάρκεια της εκστρατείας στην Ιταλία, το 1943-44; Ή ότι το Ρίμινι της Ιταλίας απελευθερώθηκε από την 3η Ορεινή Ταξιαρχία ύστερα από φοβερή μάχη εναντίον της Βέρμαχτ, που διήρκεσε τρεις ολόκληρες μέρες; Σήμερα υπάρχει εκεί ελληνικό στρατιωτικό νεκροταφείο όπου είναι θαμμένοι όσοι σκοτώθηκαν σε εκείνη τη μάχη./
Η απόδοση της Δωδεκανήσου στην Ελλάδα μετά τη λήξη του πολέμου οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στον αγώνα των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων από την Αλβανία μέχρι το Ρίμινι. Όχι στο αντάρτικο.
Το αντάρτικο κατέληξε στον εμφύλιο του 1943-44 και στα Δεκεμβριανά, δηλαδή στην απόπειρα του ΚΚΕ να καταλάβει την εξουσία με τα όπλα. Γι’ αυτό απαξιώθηκε μετά το 1949 και για δεκαετίες είχε παραμεριστεί στο περιθώριο της ιστορικής μνήμης: γιατί το μόνο που έκανε στην πραγματικότητα ήταν σπατάλη αίματος και εθνικού πλούτου. Στη Μεταπολίτευση, όμως, αποτέλεσε τον ακρογωνιαίο λίθο της θεολογίας της Αριστεράς, η οποία πέτυχε να το ανασύρει από τα αζήτητα της νεότερης ιστορίας μας και να το τοποθετήσει στο κέντρο της εθνικής μνήμης.
Παράδειγμα: στις 12 Οκτωβρίου 2024, για να «γιορτάσει την απελευθέρωση της Αθήνας», το ΚΚΕ έκανε εκδήλωση στα Προπύλαια και διακήρυξε ότι «το ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ απελευθέρωσαν την Ελλάδα το 1944». Στην πραγματικότητα, οι Γερμανοί αποχώρησαν από την Αθήνα και την Ελλάδα χωρίς να τους παρενοχλήσει ο ΕΛΑΣ, κάτι που οδήγησε τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο, σε σύσκεψη που έγινε στο υπουργείο Εξωτερικών στις 27 Δεκεμβρίου 1944, εν μέσω Δεκεμβριανών, σε μια προσπάθεια κατάπαυσης του πυρός, να πει στον Γ.Γ. του ΚΚΕ, Γιώργη Σιάντο:
Όλα αυτά τα πολεμοφόδια, όλοι αυτοί οι όλμοι και τα κανόνια που χρησιμοποιεί σήμερα ο ΕΛΑΣ κατά των Άγγλων και του ελληνικού κράτους, πώς συμβαίνει και έχουν φυλαχθεί ανέπαφα και να μην έχουν χρησιμοποιηθεί εναντίον των Γερμανών;
Και ούτω καθ’ εξής...
Βιβλιοθήκη της Βουλής
Το πρωτοσέλιδο της εφημερίδας Ελευθερία (φύλλο 30ής Αυγούστου 1949) στο οποίο αναγγέλλεται η τελική νίκη του Εθνικού Στρατού κατά του λεγόμενου Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδος. Η διατύπωση των νικητών του εμφυλίου έκανε λόγο για ήττα επί των «συμμοριτών» και του «συμμοριτισμού».
Εν κατακλείδι: το καταστροφικό αντάρτικο
Επί της ουσίας, το αντάρτικο είχε δύο σημαντικές συνέπειες:
Πρώτον, υπήρξε η αιτία φοβερών δεινών για τους άμαχους Έλληνες: πάνω από 1.100 χωριά γκρεμίστηκαν και κάηκαν από τους κατακτητές σε αντίποινα για ανταρτικές επιθέσεις εναντίον τους και εκτελέστηκαν δεκάδες χιλιάδες αμάχων, χωρίς ουσιαστικό λόγο. Οι γερμανοί κατακτητές, όπως έκαναν σε κάθε κατεχόμενη χώρα, απαντούσαν στις αιματηρές επιθέσεις των ανταρτών με εκτελέσεις δεκάδων ή εκατοντάδων αθώων αμάχων. Οι αντάρτες το γνώριζαν αυτό και παρ’ όλα αυτά συνέχιζαν να στήνουν ενέδρες, να σκοτώνουν μια φούχτα γερμανούς φαντάρους και μετά να παρακολουθούν από απόσταση όσο γερμανικές δυνάμεις έκαιγαν χωριά και εκτελούσαν δεκάδες ή εκατοντάδες αμάχους ως αντίποινα. Η τακτική ή στρατηγική αξία των επιθέσεων των ανταρτών ήταν μηδενική: ούτε ελληνικό έδαφος απελευθέρωσαν αλλά ούτε και ανάγκασαν τη Βέρμαχτ να αποσύρει δυνάμεις από το Ανατολικό Μέτωπο για να κρατήσει την Ελλάδα υπό κατοχή. Το μόνο που πετύχαιναν οι επιθέσεις των ανταρτών ήταν να βγάζουν τα απωθημένα τους νεαροί άντρες με νεανικές ορμές και να αυτοθαυμάζονται για τη «γενναιότητα» τους και τον «πατριωτισμό» τους. Τίποτε άλλο. Κι αυτό, ως συνήθως, εις βάρος των αδύναμων: των γυναικών, των παιδιών και των ηλικιωμένων, που πάντα πληρώνουν τον λογαριασμό της απερισκεψίας και ανοησίας που προκαλούν οι εκκρίσεις τεστοστερόνης στους άντρες.
Δεύτερον, το αντάρτικο δημιούργησε ένα αγεφύρωτο χάσμα μίσους μεταξύ των Ελλήνων, που καθόρισε την ελληνική ιστορία των τελευταίων 80 ετών. Η προσπάθεια μονοπώλησης της ένοπλης βίας στη μη ελεγχόμενη από τους κατακτητές επικράτεια από το ΚΚΕ, αρχής γενομένης από την άνοιξη 1943, είχε αποτέλεσμα το θάνατο χιλιάδων (μη κομμουνιστών) Ελλήνων και δημιούργησε έναν νέο εθνικό διχασμό. Μόνο που, αυτή τη φορά, η διαφορά των δύο πλευρών δεν ήταν διαφωνίες στην εξωτερική πολιτική και, εξαιτίας αυτής, στο πολιτειακό: ήταν το αίμα αθώων συγγενών, φίλων, συναδέλφων. Ο διχασμός αυτός δεν θα συνέβαινε δίχως το αντάρτικο: εάν δεν υπήρχε η διαταγή της Κομιντέρν για ένοπλη αντίσταση δεν θα είχε δημιουργηθεί το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ και δεν θα είχαμε ζήσει την αιματηρή απόπειρα κατάληψης της εξουσίας το 1943-44 και το 1946-49.
Χωρίς, δηλαδή, να έχει πετύχει κανέναν από τους στόχους του στη διάρκεια της Κατοχής, το αντάρτικο δημιούργησε μια βραδυφλεγή πολιτική βόμβα, που άρχισε να ενεργοποιείται στα μέσα του 1943, εξερράγη από τον Δεκέμβριο 1944 ώς το 1949, ενώ το αποτέλεσμά της πλανιόταν πάνω από τη χώρα έως πρόσφατα.
Η ιστοριογραφία των τελευταίων 20 ετών έχει καταρρίψει εν πολλοίς το μεγαλύτερο μέρος της μυθολογίας σχετικά με τη δεκαετία του 1940, που αποτέλεσε το αφήγημα της Αριστεράς στη Μεταπολίτευση, και σήμερα δεν αμφισβητούνται πλέον τα κίνητρα και τα εγκλήματα του ΚΚΕ την περίοδο εκείνη.
Ας ελπίσουμε ότι τα επόμενα χρόνια οι ιστορικοί θα αμφισβητήσουν και το τελευταίο ταμπού για εκείνη την περίοδο: το χαρακτηρισμό του αντάρτικου ως «ηρωική εθνική αντίσταση» και «σελίδα δόξας του λαού». Τίποτε από τα δύο δεν είναι. Είναι μια αιματοβαμμένη περίοδος της ελληνικής ιστορίας που παρουσιάστηκε και ερμηνεύτηκε διαστρεβλωμένα και που χρησίμευσε επί 50 χρόνια ως αντιπερισπασμός της Αριστεράς για να ξεχαστούν (α) η στάση της σχετικά με το Μακεδονικό, (β) οι προτροπές της στη διάρκεια του Αλβανικού Έπους να σταματήσει ο πόλεμος και να προσχωρήσει η Ελλάδα στον Άξονα, στο πλευρό της Σοβιετικής Ένωσης και (γ) το κύμα βίας που εξαπέλυσε μετά το 1943, το οποίο οδήγησε στον αποκλεισμό της από την πολιτική ζωή της χώρας για 25 χρόνια.
Στο τέλος της ημέρας, περί αυτού πρόκειται.
[1] Κομιντέρν: Communist International ή Κομμουνιστική Διεθνής. Ήταν η διεύθυνση του ΚΚ της ΕΣΣΔ στην οποία ανήκαν όλα τα ορθόδοξα κομμουνιστικά κόμματα του κόσμου και η οποία ήλεγχε το παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα. Οι οδηγίες, κατευθύνσεις και εντολές της Κομιντέρν ήταν το ευαγγέλιο των ΚΚ και το σημείο επαφής τους με το ΚΚ της ΕΣΣΔ.
[2] Η στρατηγική του ΚΚΕ στη Κατοχή, Ριζοσπάστης, 25/9/2011 και Το ΚΚΕ - Επίσημα Κείμενα, τόμος 5ος, Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1981, σελ. 91-92.
[3] Το ΚΚΕ από το 1918 ως το 1931, τόμος Α, Το ΚΚΕ από το 1918 ως το 1926, και στο παράρτημα κειμένων της περιόδου 1932-1941, σελ. 498, έκδοση της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ.
[4] ό.π. σελ. 507-508.
[5] ό.π. σελ. 509-510.
[6] Η Κομιντέρν και ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, Τόμος ΙΙ, σελ. 114-115, Ρωσική Ακαδημία Επιστημών, Μόσχα, 1998.
[7] Για παράδειγμα: Γεώργιος Κ. Παππάς, Ημερολόγιο Πολέμου - Κατοχής - Απελευθέρωσης, 1940-1944, Πατάκη, 2018.
[8] Conrad Black, Franklin Delano Roosevelt: Champion of Freedom, Public Affairs, New York, 2003.
[9] Mark Mazower, Inside Hitler’s Greece, Yale University Press, 1995, σελ. 203
[10] Μανώλης Γλέζος, Εθνική Αντίσταση 1940-45, Εκδόσεις Στοχαστής, Τόμος Α’, σελ. 222
[11] Κωνσταντίνος Δοξιάδης, Οι Θυσίες της Ελλάδος στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, Υπουργείο Ανοικοδόμησης, 1946.
[12] Γιώργος Θεοτοκάς, Τετράδια Ημερολογίου 1939-1953, Βιβλιοπωλείο της Εστίας, 6η Έκδοση, σ. 399.
[13] Ευάνθης Χατζηβασιλείου, Η Εθνική Δράση και οι Ομοειδείς Οργανώσεις: Ένας Διακριτός Πυλώνας της Αντίστασης, πρόλογος στον τόμο: Γιώργος Κ. Παππάς, Ημερολόγιον Πολέμου, Κατοχής, Απελευθερώσεως 1940-1944, Εκδόσεις Πατάκη, 2018.
[14] Αυτή ακριβώς ήταν η φρασεολογία των ανακοινώσεων του ΚΚΕ καθ’ όλη τη διάρκεια του Αλβανικού έπους, όταν ζητούσε από την Ελληνική κυβέρνηση να σταματήσει να πολεμά και να ζητήσει τη μεσολάβηση της ΕΣΣΔ, ενώ χαρακτήριζε τον πόλεμο «αστικοτσιφλικάδικο» και δημιουργία των «Βρετανών ιμπεριαλιστών».
[15] Occupation of the Netherlands, Het Onderwater Cabaret, https://curt-bloch.com/en/history/besetzung-der-niederlande/.
