Τεύχος 122

Ο Μίκης Θεοδωράκης (1925-2021) έζησε πολλές ζωές, όλες γύρω από τη μουσική του. Ανήσυχος αριστερός, ευτύχησε να ταυτιστεί με τη μετεμφυλιακή Αριστερά, ηττημένη μεν αλλά προσανατολισμένη στη δημιουργικότητα και ενταγμένη στο δημοκρατικό πλαίσιο. Ήταν τα δημιουργικά χρόνια που η Αριστερά δεν ήταν μόνο δύναμη διαμαρτυρίας ή συλλογικής διεκδίκησης. Τα χρόνια που η ατομικότητα ήταν εξίσου αυτονόητη με τη συλλογική προσπάθεια. Σε εκείνο το περιβάλλον, ο Θεοδωράκης ήταν εκπρόσωπος της λαϊκότητας, μάλιστα οι δημιουργικές του αναζητήσεις τον έφεραν σε επαφή με τη νεοελληνική ποίηση, την οποία και άρχισε να μελοποιεί. Ένα ρεύμα δεκαετιών, που έκανε την ποίηση τραγούδι, ξεκίνησε και ενισχύθηκε ουσιαστικά από τον Μίκη Θεοδωράκη.

Ο Θεοδωράκης στις αρχές της δεκαετίας του 1960 ήταν το απόλυτο είδωλο – όχι μόνο της δημιουργικής Αριστεράς. Το λαϊκό ιδίωμα της μουσικής του είχε εισδύσει σε όλων των αποχρώσεων τα κοινά, ενώ ο ίδιος, έχοντας τραγουδήσει και τον Σωτήρη Πέτρουλα και τον Γρηγόρη Λαμπράκη, «μάρτυρες» μιας αριστερόστροφης –και πάντως χειραφετητικής– ανάγνωσης της ζωής, απολάμβανε το χρίσμα που του είχε δώσει η αριστερή νεολαία των Λαμπράκηδων. Για τους Έλληνες, ο Θεοδωράκης ήταν το απόλυτο ποπ είδωλο της νεότητάς του. Στο βιβλίο του Ερασιτέχνης επαναστάτης, εκτός των άλλων υποδειγματική περιγραφή της εποχής, ο Απόστολος Δοξιάδης περιγράφει τη συναυλία που δόθηκε στις 19 Απριλίου 1967 στο θέατρο Κεντρικόν, με το Άξιον εστί. Στο θέατρο όπου βρίσκονται πολλοί Λαμπράκηδες, αλλά ταυτόχρονα η συναυλία είναι και λίγο κοσμική εκδήλωση, δέλεαρ και για την καλή κοινωνία της πρωτεύουσας, «[…] όταν μπήκε ο Θεοδωράκης με τους τρεις ερμηνευτές έγινε πανηγύρι. Όλοι πετάχτηκαν όρθιοι και άρχισαν να χειροκροτούν λες και είχε εμφανιστεί ο πιο λαοφιλής πολιτικός σε πλήθος φανατικών οπαδών του».

Οι εξελίξεις στην Ελλάδα, και ιδίως η χούντα, ενίσχυσε αυτή τη στενή σχέση του Μίκη Θεοδωράκη με την πολιτική και, ιδίως, με τη μουσική που συνεγείρει τις μάζες. Το έκανε με διττό τρόπο. Αφενός, επειδή διώχθηκε, εξορίστηκε, και μαζί διώχθηκαν και εξορίστηκαν απολύτως και οι μουσικές του, έγινε δηλαδή θύμα και μάρτυρας για τις ιδέες του και την τέχνη του που υπηρετούσε τις ιδέες του. Αφετέρου, επειδή στην Ευρώπη διεύρυνε την αγωνιστική, την ηρωική μυθολογία του, την παγκόσμια πρόσληψη και της μουσικής του, και των ιδεών του, και του ιδίου υπό την επική διάστασή τους.

Τη μεταπολίτευση, ο Μίκης Θεοδωράκης ήδη ήταν κάτι παραπάνω από ένας προβεβλημένος σκηνοθέτης: ήταν ένας θρύλος. Ως θρύλος, δεν μπορούσε να χωρέσει στα μέτρα των κομμάτων. Ήταν ο εθνικός Μίκης, η μουσική του ήταν ο κώδικας ένωσης του λαού, των πολιτών απέναντι στους αυταρχισμούς. Η λαϊκότητά του αφορούσε όλους τους Έλληνες, κι αυτούς που συμφώνησαν με τις ιδέες του και εκείνους που βρέθηκαν απέναντι. Αυτή η υπέρβαση, βαθμιαία, μπορούσε να μετατρέψει τον Μίκη Θεοδωράκη σε σύμβολο ενός χειραφετημένου ελληνισμού. Διότι, πλέον, σε συνθήκες κανονικότητας, δεν υπάρχει έδαφος για ηρωισμούς και εποποιίες.

Υπό τη νέα αυτή συνθήκη, ο συνθέτης προσπάθησε και το μύθο του να συντηρήσει και να υπηρετήσει την πραγματικότητα. Μουσικά, πήρε αποστάσεις, ιδίως με την κυκλοφορία κύκλων τραγουδιών σε ποίηση Μανόλη Αναγνωστάκη (Μπαλάντες) ή Τάσου Λειβαδίτη (Τα Λυρικά) –έργα που προσιδίαζαν στην αντίληψη για την τέχνη που του είχε ενσταλάξει ο επιδραστικός αδελφός του, στιχουργός σε μερικά υπέροχα πρώιμα λυρικά τραγούδια, όπως το «Χάθηκα»– ή με μια απόπειρα, ιδίως τη δεκαετία του 1990, να προβάλλει τη συμφωνική πλευρά του έργου του. Πολιτικά, επίσης. Η συμμετοχή του στην κυβέρνηση Κωνσταντίνου Μητσοτάκη ήταν συνειδητή επιλογή με στόχο να πέσουν τα διαχωριστικά τείχη Δεξιάς - Αριστεράς, η χώρα να υπερβεί τη λογική του εμφυλίου. Η παρέμβασή του στην υπόθεση Οτσαλάν, απέναντι στους πρόωρα «αγανακτισμένους» καλλιτέχνες που θεωρούσαν ότι βρήκαν ευκαιρία να ανατρέψουν το εκσυγχρονιστικό εγχείρημα και την ευρωπαϊκή προοπτική για την οποία εργαζόταν η κυβέρνηση Κώστα Σημίτη, επίσης, ήταν μια γενναία στάση, κόντρα ακόμα και στην ίδια του την ταυτότητα – μουσική, πολιτική, ιδιοσυγκρασιακή.

Το πέρασμα του χρόνου είναι μια σκληρή αλήθεια, πιο σκληρή κι από τις ιδεολογικές βεβαιότητες. Σε πολλές περιπτώσεις, η ορμή και τα πάθη υποκαθίστανται από μια στοχαστική ωριμότητα. Στη μεγάλη κρίση του 2010, μετά τη χρεοκοπία της χώρας, ο Μίκης προτίμησε να αναβιώσει τον νεανικό του μύθο, την εποποιία του. Στρατεύτηκε στο στρατόπεδο της άρνησης της πραγματικότητας και, μετά το πρώτο μνημόνιο, βρέθηκε, με την οργάνωση Σπίθα, να ενισχύει το αντιευρωπαϊκό και, δυστυχώς, σε πολλές περιπτώσεις αντιδημοκρατικό μέτωπο. Τον συνήγειρε η εποποιία, πιθανόν να ονειρεύτηκε ξανά ανοιχτά γήπεδα, ζητωκραυγές και νέα έπη. Όπως όμως έλεγε ο Σταύρος Τσακυράκης, «από πού κι ώς πού όλοι οι αγώνες είναι δίκαιοι;». Οι εξελίξεις απέδειξαν, σε όσους καλοπροαίρετους δεν το έβλεπαν, ότι όντως οι αγώνες εκείνης της περιόδου οδηγούσαν τη χώρα στην καταστροφή. Την οποία αποφύγαμε όταν και οι ηγέτες προς αυτή τη διαδρομή κατανόησαν ότι δεν θα εξαιρεθούν ούτε οι ίδιοι από τις οδυνηρές συνέπειες των πράξεών τους.

Η σωτηρία της χώρας και η συνέχιση της κανονικότητας, της μόνης ώριμης στάσης ζωής στη συγκυρία, συνοδεύτηκε από διάθεση λήθης της τελευταίας περιόδου του Μίκη Θεοδωράκη. Για τους πολίτες ήταν και συνέχισε να είναι δημιουργικός εκπρόσωπος της πορείας τους προς την πρόοδο και την εξωστρέφεια. Ένας αγωνιστής για μια δίκαιη, ειρηνική και ελεύθερη κοινωνία. Έτσι θα καταγραφεί – ακόμα κι αν ο ίδιος επέλεξε να εκπροσωπηθεί στην κηδεία του από τη δογματική υστεροβουλία ενός κόμματος και μιας περιθωριοποιημένης αυταρχικής ιδεολογίας, υπενθυμίζοντας την παρωχημένη και αχρείαστη σήμερα ιδέα του εμφυλίου. Ακόμα, δηλαδή, κι αν ο ίδιος παρέδωσε τη μνήμη του σε όσους επιβιώνουν πολιτικά περιφέροντας το οστεοφυλάκιο της κομμένης στα δύο Ελλάδας.

Ευτυχώς για τον Μίκη Θεοδωράκη και για όλους μας, ο μύθος του δεν εξαρτάται από τους διαχειριστές του το τελευταίο διάστημα της ζωής του. 

Κυκλοφόρησε το νέο τεύχος #122, Σεπτέμβριος 2021, του Books' Journal. Τα αναλυτικά περιεχόμενα:

Editorial

Ο πραγματικός Μίκης Θεοδωράκης

Διάλογος

ΑΓΓΕΛΑ ΚΑΣΤΡΙΝΑΚΗ, ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΜΠΑΣΑΚΟΣ, ΜΩΥΣΗΣ ΜΠΟΥΝΤΟΥΡΙΔΗΣ

ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΛΦΑΣ, ΔΗΜΗΤΡΑ ΚΑΤΗ, ΛΟΥΙΖΑ ΜΗΤΣΑΚΟΥ, ΒΑΣΩ ΚΑΚΛΑ

– Τι είναι μυθιστόρημα

Κόμικς

SHAUN TAN – Η Άφιξη

Παρεμβάσεις

ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΡΑΚΩΤΙΑΣ – Οι χαμένες αναγνώσεις των διακοπών

ΠΑΥΛΟΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΔΗΣ – Το δόγμα της ανασφαλούς Ελλάδας

ΝΙΚΟΣ ΡΟΜΠΟΤΗΣ – Steven Weinberg (1933-2021): Πώς να κατανοήσουμε το σύμπαν

ΙΩΑΝΝΑ ΚΑΡΑΜΑΝΟΥ – Ιωάννης Ν. Καζάζης (1947-2021): Αφιερωμένος στην ελληνική γλώσσα

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΠΟΥΣΤΡΑΣ – Οι πυρκαγιές του Αυγούστου

Αντόνιο Γκράμσι

ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΟΥΛΓΑΡΗΣ – Όταν το παλιό πέθαινε αλλά το νέο δεν είχε ακόμα γεννηθεί (Giuseppe Vacca, Alternative Modernities. Antonio Gramsci’s Twentieth Century, Palgrave MacMillan 2021, 269 σελ.)

ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΡΧΟΝΤΑΣ, ΗΛΙΑΣ ΚΑΝΕΛΛΗΣ (συνέντευξη): Ηγεμονία, αλήθεια, κριτική: ο Γκράμσι του ΔΗΜΗΤΡΗ ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΥ

ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΡΧΟΝΤΑΣ – Ο μαρξισμός ως ανοιχτός κύκλος (Δημήτρης Δημητράκος, Ηγεμονία και Λόγος. Ο Αντόνιο Γκράμσι και το πρόβλημα της κατάκτησης της εξουσίας, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2021, 399 σελ.)

Κριτικές

ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ – Η Ευρώπη μετά τον Πόλεμο (Ian Kershaw, Η Ευρώπη σε δίνη 1950-2017, μετάφραση από τα αγγλικά: ΓεώργιοςΜενέλαος Αστερίου, Αλεξάνδρεια, Αθήνας 2021, 679 σελ.)

ΑΛΕΚΟΣ ΚΡΗΤΙΚΟΣ – Ευρώπη, η κοινή μας στέγη (Δημήτρης Κούρκουλας, Μην πυροβολείτε την Ευρώπη. Γιατί είναι απαραίτητη η Ευρωπαϊκή Ένωση, Επίμετρο, Αθήνα 2021, 128 σελ.)

ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΟΔΙΝΟΣ – Η μοίρα, το αίμα και η φυλή στον Νότο (William Faulkner, Αβεσσαλώμ, Αβεσσαλώμ!, μετάφραση από τα αγγλικά: Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, Gutenberg, Αθήνα 2021, 518 σελ.)

ΜΑΡΙΑ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ – Ο Καρυωτάκης που δεν υπήρξε (Νάσος Βαγενάς, Η παραμόρφωση του Καρυωτάκη, Αλεξάνδρεια, τρίτη έκδοση επαυξημένη, Αθήνα 2021, 184 σελ.)

ΚΑΡΟΛΙΝΑ ΜΕΡΜΗΓΚΑ – Μια γυναίκα που ελπίζει σε έναν κόσμο χωρίς ελπίδα (Douglas Stuart, Σάγκι Μπέιν, μετάφραση από τα αγγλικά: Σταυρούλα Αργυροπούλου, Μεταίχμιο, Αθήνα 2021, 528 σελ.)

ΚΩΣΤΑΣ Θ. ΚΑΛΦΟΠΟΥΛΟΣ – Η Γερμανία στους σκοτεινούς καιρούς (Heike B. Görtemaker, Η Αυλή του Χίτλερ. Ο στενός κύκλος του Φύρερ στο Τρίτο Ράιχ και μετέπειτα, μετάφραση από τα γερμανικά: Γιάννης Κελόγλου, Gutenberg, Αθήνα 2021, 523 σελ.  – Στιγκ Ντάγκερμαν, Γερμανικό φθινόπωρο. Αφηγήματα, μετάφραση από τα σουηδικά, επίμετρο: Αγγελική Νάτση, Καστανιώτη, Αθήνα 2019, 154 σελ. – Alfred Koschorke, Adolfs Hitler “Mein Kampf“. Zur Poetik des Nationalsozialismus, Matthes & Seitz Berlin 2016, 94 σελ.)

ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΦΙΛΙΠΠΟΥ – Από την Καλαμάτα στο Χόλιγουντ (Φώντας Λάδης - Νίκος Θεοδοσίου, Οι Έλληνες στο Χόλιγουντ την εποχή του βωβού κινηματογράφου, Μνήμες, Αθήνα 2020, 110 σελ.)

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΕΛ ΓΚΕΝΤΙ – Ένας Λαπαθιώτης ξεδιαλεγμένος – ή σύγχρονα (φιλολογικά;) ερωτήματα (Ναπολέων Λαπαθιώτης, Ξεδιάλεγμα. Ποιήματα, στοχασμοί, αφηγήματα, συνεντεύξεις, ανθολόγηση: Τάκης Σπετσιώτης, Τύρφη, Θεσσαλονίκη 2021, 226 σελ.)

ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΣ ΚΑΡΑΤΡΑΝΤΟΣ – 20 χρόνια από το Γεγονός (Παναγής Παναγιωτόπουλος, Το Γεγονός. Γιατί άλλαξε ο κόσμος μετά την 11η Σεπτεμβρίου, επίμετρο: Νικόλας Σεβαστάκης, Οξύ, β’ έκδοση, Αθήνα 2021, 224 σελ.)

ΠΙΕΡΡΟΣ Ι. ΤΖΑΝΕΤΑΚΟΣ – SOS, Λευκωσία καλεί Πράγα (Γιαν Κόουρα, Διχοτομημένη Νήσος. Ψυχρός Πόλεμος και Κυπριακό την περίοδο 1960-1974, μετάφραση από τα τσεχικά: Κώστας Τσίβος, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2021, 224 σελ.)

ΣΥΜΕΩΝ ΣΤΑΜΠΟΥΛΟΥ – Iδιωτικό πένθος και δημόσιος ποιητικός λόγος (Γιάννης Παπακώστας, Ἡ κρήνη τῆς ὀδύνης, Σύλλογος πρὸς Διάδοσιν Ὠφελίμων Βιβλίων, Ἀθῆναι 2020, 196 σελ.)

Ποίηση

ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΜΠΟΥΚΑΛΑΣ – Το δημοτικό τραγούδι ως ποίηση σήμερα

ΑΚΡΙΒΗ ΚΑΚΛΑΜΑΝΗ – Δύο ποιήματα: [Καλυψώ],  Έμφυλο ερώτημα

Στήλες

ΜΙΚΡΟΪΣΤΟΡΙΕΣ: ΘΕΟΔΩΡΑ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ – Κινέζικο βασανιστήριο

EX SCIENTIA: ΚΙΜΩΝ ΧΑΤΖΗΜΠΙΡΟΣ – Κυνηγώντας ανισότητες

IN ADOLESCENTIA / ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΓΙΑ ΝΕΟΥΣ: ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΔΑΦΕΡΜΟΥ – Η αγάπη, πάντα η αγάπη (Φίλιπ Πούλμαν, Το βιβλίο της σκόνης 2. Η μυστική κοινοπολιτεία, μετάφραση από τα αγγλικά: Κώστια Κοντολέων, Ψυχογιός, Αθήνα 2020, 705 σελ.)

ΤΟ ΜΙΚΡΟ ΚΑΙ ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ: ΛΑΚΗΣ ΔΟΛΓΕΡΑΣ – Το μυστήριο της πνευματικής δημιουργίας (Στέφαν Τσβάιχ, Σύγχυση αισθημάτων, μετάφραση από τα γερμανικά: Δημήτρης Δημοκίδης, επιμέλεια-επίμετρο: Τατιάνα Λιάνη, Ροές, β΄ έκδοση Αθήνα 2013, 170 σελ.)

BREVIS IN LONGO: BΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ – Ο Μωυσής στην καρδιά του ναζισμού (Jean-Michel Rey, Η αυτοκτονία της Γερμανίας. Με αφορμή τον Μωυσή του Τόμας Μαν, μετάφραση από τα γαλλικά: Ανδρέας Παππάς, Στερέωμα, Αθήνα 2021, 256 σελ.)   

ΦΩΤΟ-ΓΡΑΦIΑ: ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΙΤΤΑΣ – Στο πάρκο

ΣΥΜΠΤΩΣΕΙΣ: ΓΙΩΡΓΟΣ ΖΕΒΕΛΑΚΗΣ – Ο τορπιλισμός του πλοίου «Πόλη της Γένοβας» το 1943