Τεύχος 110

Μαριλένα Ζ. Κασιμάτη, Αναμνήσεις του Ερνστ Τσίλλερ - Ernst Zillers Erinnerungen, δίγλωσση έκδοση (ελληνικά - γερμανικά), επίμετρο: Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ, β' έκδοση Βιβλιοπωλείον της Εστίας,  Αθήνα 2021, 272 σελ.

Η ιστορικός της Τέχνης, επιμελήτρια εκθέσεων και άριστη γερμανομαθής Μαριλένα Ζ. Κασιμάτη ασχολείται δεκαετίες με τον Τσίλλερ και το έργο του. Δεν θα μπορούσα να φανταστώ καταλληλότερο κα επαρκέστερο πρόσωπο για ν΄ αναλάβει να παρουσιάσει στο σύγχρονο κοινό πλήρεις τις Αναμνήσεις του μεγάλου δημιουργού και από το πρωτότυπο γερμανικό κείμενο. Και όχι μόνο.

Hector German Oesterheld – Francisco Solano Lόpez, El Eternauta. Ο κοσμοναύτης του απείρου, μετάφραση: Ντίνα Σώτηρα, Jemma Press, Αθήνα 2008 και 2009, 2 τόμοι, 188 + 189 σελ.*

Ένα ασπρόμαυρο ταπεινό κόμικς, που πρωτοδημοσιεύτηκε στην Αργεντινή τέλη της δεκαετίας του 1950, έχει σήμερα μετατραπεί σε σύμβολο της παγκόσμιας μαζικής κουλτούρας. Είναι μια ιστορία φαντασίας, που περιγράφει την προσπάθεια μιας παρέας να επιβιώσει απέναντι σε, αδιευκρίνιστης προέλευσης, φονική απειλή. Μια δυστοπία που έλαβε πολιτικές προεκτάσεις και, γι’ αυτό, κόστισε τη ζωή του σεναριογράφου της,του Έκτορ Έστερχελντ, που «εξαφανίστηκε» το διάστημα της χούντας του Βιντέλα.

Μετά θα φτάσει βοήθεια, θα σπεύσουν σε βοήθεια από άλλες χώρες του κόσμου. Μοιάζουμε λιγάκι με τον Ροβινσώνα Κρούσο… Αντί σ’ ένα νησί, ναυαγήσαμε σ’ ένα σπίτι. [...] Ήταν μια σωστή εικόνα, μα το νησί που έπρεπε να επιζήσουμε ήταν ζωσμένο από μια θάλασσα θανάτου, ενώ η βοήθεια που υπολόγιζε ο φίλος μου, δεν θα ερχόταν ποτέ.

Διαβάζοντας κατά τη διάρκεια της δίμηνης καραντίνας και της απομόνωσης αυτές τις προτάσεις από το θρυλικό κόμικς El Eternauta, μου ήταν αδύνατο να μη δω κάπως τον εαυτό μου και όσα ζήσαμε μέσα σε αυτά τα λόγια. Δημιουργία του Έκτορ Χέρμαν Έστερχελντ (σενάριο) και του Φρανσίσκο Σολάνο Λόπες (σχέδιο), το Eternauta είναι ένα αφήγημα 350 σελίδων γραμμένο και δημοσιευμένο στην Αργεντινή, από το 1957 έως το 1959. Δεν πρόκειται για απλό κόμικς επιστημονικής φαντασίας με μια λίγο-πολύ, τετριμμένη υπόθεση εξωγήινης εισβολής στη γη. Είναι, όπως άλλωστε το θεωρεί ο ιταλός συγγραφέας Αλμπέρτο Ονγκάρο, «ένα έργο κλασικό, σημείο αναφοράς, ντοκουμέντο για το άγχος της εποχής μας». Δεν πρόκειται, με άλλα λόγια, για ένα έργο επιστημονικής φαντασίας, αλλά για μια «εξερεύνηση της ανθρώπινης κατάστασης».

Ένα κρύο χειμωνιάτικο βράδυ του 1957, ένας συγγραφέας (στην ουσία, ο Έστερχελντ) εργάζεται μέχρι αργά στο γραφείο του. Ξαφνικά, η καρέκλα μπροστά του αρχίζει να τρίζει, σαν να κάθεται κάποιος. Μπρος στα έκθαμβα μάτια του ήρωα, εμφανίζεται σταδιακά η σιλουέτα ενός άνδρα. Ο συγγραφέας ξαφνιάζεται αλλά έχει το θάρρος να απευθύνει ερωτήσεις στον απρόσκλητο επισκέπτη. Ο απρόσμενος ταξιδευτής, ο Eternaut (λογοπαίγνιο, συνδυασμός των λέξεων “eternity”, “αιωνιότητα”, και της αρχαίας ελληνικής “naut”, δηλαδή “ναύτης”), δηλαδή ο Κοσμοναύτης, πληροφορεί τον έντρομο συνομιλητή του ότι έχει καταδικαστεί να ταξιδεύει στην αιωνιότητα, έχοντας ζήσει ήδη πάνω από εκατό διαφορετικές ζωές – και κάπως έτσι ξεκινά να του διηγείται την ιστορία του.

Σαν τον Ροβινσώνα Κρούσο

 Όλα ξεκίνησαν ένα βράδυ, όταν ο Χουάν Σάλβο (πραγματικό όνομα του Κοσμοναύτη) είχε συναντηθεί με τους φίλους του για να παίξουν χαρτιά. Αλλά ένας εξωτερικός, δυνατός ήχος διέκοψε το παιχνίδι τους για να ακολουθήσει απόλυτη ησυχία. Φωσφορίζον ραδιενεργό (όπως νόμιζαν οι τέσσερις φίλοι) χιόνι έπεφτε στους δρόμους της αργεντίνικης πρωτεύουσας σκοτώνοντας ό,τι άγγιζε. Άνθρωποι, ζώα, φυτά, τα πάντα νεκρώνονταν.

Η ιστορία ξεκινά αριστοτεχνικά, μεταφέροντας την αίσθηση μιας απειλής που διαπερνά όλη την περιπετειώδη πλοκή του. Οι τέσσερις φίλοι προσπαθούν να μάθουν από το ραδιόφωνο τι ακριβώς έχει συμβεί. Αλλά μάταια. Η συσκευή βγάζει έναν ξερό ήχο. Εικάζουν πως οι ΗΠΑ προκάλεσαν ατύχημα κάνοντας πυρηνικές δοκιμές στον Ειρηνικό και ότι το ραδιενεργό νέφος κατευθύνεται νότια, όπως είχε ανακοινωθεί πριν στις ειδήσεις.  Οργανώνονται μέσα στο σπίτι όπου βρίσκονται, καταμετρώντας μαζί με τη σύζυγο και την κόρη του Χουάν Σάλβο τα διαθέσιμα τρόφιμα, φροντίζοντας ακόμα και το πιο αμελητέο άνοιγμα του σπιτιού να σφραγιστεί ερμητικά. Οι έξι επιζώντες αναμένουν ότι σύντομα θα φτάσει βοήθεια από άλλες χώρες. Κι ώς τότε, περιμένουν εγκλωβισμένοι μέσα στο σπίτι σαν άλλοι Ροβινσώνες.

Η βοήθεια δεν ήρθε ποτέ. Η πλοκή εξελίσσεται γοργά, οι φίλοι φτιάχνουν μια προστατευτική στολή μεταποιώντας μια στολή καταδύσεων την οποία φορά ο Χουάν Σάλβο για να βγει από το σπίτι σε αναζήτηση άλλων επιζώντων. Όταν όμως, λίγο αργότερα, βλέπουν ότι αεροπλάνα που σπεύδουν για βοήθεια καταρρίπτονται, οι φίλοι αντιλαμβάνονται ότι το χιόνι από το οποίο πρέπει να προστατευτούν δεν είναι αποτέλεσμα πυρηνικού ατυχήματος, σε μια ανεξέλεγκτη φάση του Ψυχρού Πολέμου που έγινε Θερμός, αλλά ότι πρόκειται για κάτι εφιαλτικό και ανήκουστο. Μια πρωτοφανής εξωγήινη εισβολή πλήττει τη γη. Κι οι κλεισμένοι στο σπίτι επιβιώσαντες αντιμετωπίζουν σταδιακά διαφορετικά είδη επιθέσεων από τους εισβολείς, τους οποίους όμως δεν θα συναντήσουν ποτέ αυτοπροσώπως. Τεράστια εξωγήινα σκαθάρια, αλλόκοτα ανθρωπόμορφα πλάσματα με πολλά δάχτυλα, θανατηφόρο χιόνι, οράματα και παραισθήσεις είναι κάποιοι από τους τρόπους τους οποίους οι εισβολείς επιστρατεύουν, στην προσπάθειά τους να καταλάβουν τη γη και να εξολοθρεύσουν κάθε ίχνος ζωής.

Ο αγώνας των επιζώντων να οργανωθούν μεταξύ τους και να αντιμετωπίσουν τον κοινό εχθρό υπερασπιζόμενοι τον πολιτισμό είναι πρωτοφανής. Στην αντίσταση συμμετέχουν όλοι ανεξαιρέτως και με ό,τι όπλα διαθέτουν.

Το Eternauta δεν στερείται υπερβολής, ανάλογης με εκείνη που συναντάμε σε κλασικά pulp fictions και σε τηλεοπτικές σειρές. Όμως, η περιπέτεια του Χουάν Σάλβο έχει κατευθύνσεις: είναι γεμάτη από τεχνοφοβία της ψυχροπολεμικής εποχής, φόβο για τον έλεγχο του νου και άγχος για έναν πανταχού παρόντα εχθρό, αλλά παράλληλα δεν στερείται λυρισμού, που συχνά τονίζεται από το ασπρόμαυρο σχέδιο, το γεμάτο φωτοσκιάσεις, μόνο με το πενάκι. Περισσότερο κι από τις περιπετειώδεις σεκάνς, συνεπώς, οι αναγνώστες θα θαυμάσουν τις στιγμές που ο Λόπεζ είναι επιφορτισμένος με την απεικόνιση των άδειων δρόμων του Μπουένος Άιρες. Η δράση πυκνώνει στα έξυπνα συγκροτημένα πάνελ του, όπου χρησιμοποιεί κλίσεις, προοπτική και έντονες φωτοσκιάσεις για να πυροδοτήσει με μυστήριο την ατμόσφαιρα, σχεδιάζοντας με πυκνή λεπτομέρεια ακόμα και την κάθε σφαίρα, δημιουργώντας μια αίσθηση ηρεμίας και γαλήνης: με τα πεύκα να φαντάζουν αφράτα και βαμβακερά κάτω από το βάρος των θανατηφόρων «νυφάδων χιονιού», ο σκιτσογράφος σε εξαπατά μέσα από αυτή τη φαινομενικά γαλήνια εικόνα.

Δημοσιευμένο από το 1957 έως το 1959 σε συνέχειες στο εβδομαδιαίο περιοδικό Hora Cero,  είναι μια ενιαία ιστορία περιπέτειας και φαντασίας. Περιπέτεια αγωνίας, με αλληγορικά μηνύματα, περιέχει τεκμήρια της πολιτικής σκέψης της εποχής που παρήχθη.   Στην εναρκτήρια σκηνή, οι τέσσερις φίλοι παίζουν χαρτιά. Έχοντας ακούσει ότι σημειώθηκε πυρηνικό ατύχημα ύστερα από δοκιμές των ΗΠΑ στον Ειρηνικό Ωκεανό κι ότι το ραδιενεργό νέφος κατευθύνεται προς το Νότο, οι χαρακτήρες σχολιάζουν τον μιλιταρισμό των ΗΠΑ. Τον ειρωνεύονται, θεωρούν ότι η εκδήλωσή του είναι κάτι σαν «χόμπι» και διερωτώνται πότε θα σταματήσει. Στην εξέλιξη της ιστορίας, ωστόσο, βλέπουν τις ΗΠΑ σαν έναν φάρο ελπίδας. Ελπίζουν πως η διάσωσή τους θα έρθει από εκεί, αφού θεωρούν ότι ως χλωρα τεχνολογικά ανεπτυγμένη θα έχει μείνει ανεπηρέαστη από την καταστροφή.

Το γεγονός πως οι εισβολείς δεν φανερώνονται ποτέ στην εξέλιξη της ιστορίας –παρά μόνο μέσω των πειθήνιων οργάνων τους– αποτελεί έναν σαφή υπαινιγμό για τον «βρώμικο πόλεμο», τη συστηματική δηλαδή «εκκαθάριση» της Αργεντινής από κάθε είδους κομμουνιστές, αριστερούς, «περονιστές» και μέλη του κινήματος των Montoneros, με την υποκίνηση των ΗΠΑ, μέσω διαρκών στρατιωτικών πραξικοπημάτων και επεμβάσεων.

Οι δημιουργοί του Eternauta είναι πολιτικοποιημένοι. Οπαδοί της συλλογικής διεκδίκησης και της συλλογικής δράσης, επενδύουν όχι στον τυπικό ήρωα των περιπετειωδών αφηγήσεων που τα καταφέρνει μόνος του, αλλά σε μια ομάδα ανθρώπων που συνεργάζονται. Ο Έστερχελντ το είχε πει με τα δικά του λόγια:

Ο αληθινός ήρωας του έργου, είναι ο συλλογικός ήρωας, η ανθρωπότητα. Αξιολογώντας το τώρα, αν και δεν ήταν η αρχική μου πρόθεση, πιστεύω ακράδαντα ότι ο αληθινός ήρωας είναι “en masse”: ποτέ ο μεμονωμένος ήρωας, ποτέ η μονάδα.

Η ταραγμένη πολιτική ζωή της Αργεντινής του 20ού αιώνα έδωσε στον Έστερχελντ πληθώρα θεμάτων για το σενάριο του Κοσμοναύτη. Στις 16 Ιουνίου 1955, στην Plaza de Mayo του Μπουένος Άιρες, διοργανώθηκε μια τεράστια διαδήλωση υποστήριξης του μερικές φορές απολυταρχικού, όμως δημοφιλούς σοσιαλιστή προέδρου, Χουάν Περόν. Τριάντα περίπου πολεμικά αεροσκάφη βομβάρδισαν τους διαδηλωτές σκοτώντας 308 ανθρώπους. Ο Περόν διέφυγε στο εξωτερικό και κατέφυγε στην Ισπανία. Αλλά η εικόνα του φονικού βομβαρδισμού έμεινε να στοιχειώνει τους Αργεντινούς, και ο Έστερχελτ ενέταξε στο σενάριο μια σκηνή βομβαρδισμού της πλατείας, όχι από έναν πεινασμένο για εξουσία –και υποκινούμενο από εγχώριες και ξένες ελίτ– στρατό, αλλά από εξωγήινα πλάσματα. Η όψη κατεστραμμένων εθνικών συμβόλων και μνημείων έχει μια θλιβερή αγριότητα και στοιχειώνει κάθε λαό, πόσο μάλλον αν οι μνήμες τέτοιων περιστατικών είναι νωπές. Ο Λόπες, με την ακρίβεια στην αποτύπωση των μνημείων και των χαρακτηριστικών δρόμων της αργεντίνικης πρωτεύουσας, συμβάλλει στην ευκρίνεια των παραπομπών. Ακόμα και σήμερα, αν κάποιος ταξιδέψει στο Μπουένος Άιρες και έχει διαβάσει το κόμικς, αναγνωρίζει σχεδόν τα πάντα.

Μια ζοφερή προφητεία

Η Αργεντινή, μολονότι ανερχόταν οικονομικά, ζούσε πολιτικά ταραγμένα χρόνια. Έπειτα από εκτροπές και βίαιες ταραχές, το 1973, ο Περόν επανήλθε στη χώρα κερδίζοντας ελεύθερες εκλογές. Ωστόσο, το 1974 αρρώστησε και πέθανε, οπότε τον διαδέχτηκε στην εξουσία η χήρα του και αντιπρόεδρος, Ισαμπέλα. Λίγο καιρό μετά, όμως, το 1976, ο στρατηγός Χόρχε Ραφαέλ Βιντέλα ανέτρεψε με πραξικόπημα την Ισαμπέλα. Η επικράτηση του Βιντέλα εγκαινίασε περίοδο εγχώριας κρατικής τρομοκρατίας. Από το 1976 ώς το 1981, οπότε και ο Βιντέλα αντικαταστάθηκε από τον δικτάτορα Ρομπέρτο Εντουάρντο Βιόλα, υπολογίζεται πως εξαφανίστηκαν πάνω από 30.000 άνθρωποι (η τύχη των οποίων αγνοείται μέχρι σήμερα). Οι έρευνες έφεραν στο φως αδιανόητες τεχνικές εξόντωσης αντιφρονούντων: περίπου 2.000 επιβιβάστηκαν χωρίς τη θέλησή τους σε στρατιωτικά αεροπλάνα και, αφού τους αφαιρέθηκαν τα ρούχα, ρίχτηκαν στον Ατλαντικό Ωκεανό ενώ χιλιάδες άνθρωποι βρήκαν μαρτυρικό θάνατο σε στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Θύμα του κρατικού αυταρχισμού (ενός καθεστώτος που είχε την εμπιστοσύνη της τότε Σοβιετικής Ένωσης) έμελλε να αποτελέσει και ο ίδιος ο Έστερχελντ, που είχε συμμετάσχει στην αριστερή οργάνωση Montoneros. Κατά μία εκδοχή, μετρήθηκαν ακόμα η απήχηση και τα πολιτικά μηνύματα που έστελνε ο Eternauta, καθώς και η  βιογραφία του Τσε Γκεβάρα σε κόμικς, Che, που είχε γράψει για τον σημαντικό σχεδιαστή Αλμπέρτο Μπρέσια. Ο Έστερχελντ «εξαφανίστηκε» και, μαζί, «εξαφανίστηκαν» και οι τέσσερις κόρες του (οι δύο εκ των οποίων ήταν έγκυοι εκείνη την περίοδο) μαζί με τους τέσσερις συζύγους τους. Και οι εννέα θεωρούνται νεκροί. Ο Λόπες, ο σκιτσογράφος, ήταν περισσότερο τυχερός. Έφυγε από τη χώρα και έζησε αυτοεξόριστος στην Ισπανία, ώς το 1990).

Το Eternauta δεν είναι ένα απλό κόμικς. Είναι ένα εικονογραφημένο αφήγημα μιας ταπεινής τέχνης, όταν πρωτοδημοσιεύτηκε, που σταδιακά έγινε παγκοσμίως δημοφιλές.  Αδιαμφισβήτητο μπεστ σέλερ στον ισπανόφωνο κόσμο, μεταφράστηκε και κυκλοφόρησε σύντομα στη Γαλλία, την Ιταλία, την Κροατία, στην Ελλάδα, και σε πολλές ακόμα γλώσσες – πρόσφατα κυκλοφόρησε μεταφρασμένο στα αγγλικά και στις ΗΠΑ. Στη χώρα μας γνωρίσαμε τον Κοσμοναύτη του Απείρου το μακρινό 1980, μέσα από τις σελίδες του βραχύβιου περιοδικού Σκαθάρι από όπου και πήραμε μόνο μια μικρή γεύση, και μετά το 1985, στις σελίδες ενός αντίστοιχου περιοδικού κόμικς, του Σκορπιού, δημοσιεύτηκε σε συνέχειες σχεδόν η μισή ιστορία. Ολοκληρωμένο το έργο κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 2008 και το 2009 σε δύο τόμους από την Jemma Press.

Το Eternauta αποτελεί, μαζί με τη Μαφάλντα του Κίνο, ένα από τα πιο γνωστά δείγματα της αργεντίνικης σκηνής των κόμικς και ένα εξαιρετικό παράδειγμα λογοτεχνίας του φανταστικού. Η εικόνα του Χουάν Σάλβο, μέσα στη βαθυγάλαζη στολή καταδύσεών του, είναι αναγνωρίσιμη από όλους τους Αργεντινούς και ορατή σχεδόν παντού στο Μπουένος Άιρες: σε αγάλματα και πολιτικά γκράφιτι στους δρόμους, σε έργα τέχνης στους σταθμούς του μετρό, μέχρι και στα πλακάτ των διαδηλωτών στις πολιτικές συγκεντρώσεις. Αντικείμενο διδακτορικών διατριβών και συζητήσεων θεωρίας των κόμικς, είναι (μαζί με τον Τεντέν του Ερζέ) ένα από τα πιο αγαπημένα θέματα των μελετητών της μαζικής κουλτούρας. Πρόσφατα ανακοινώθηκε και η μεταφορά του στη μικρή οθόνη από το Netflix.

Η έκδοση που έχει μεταφραστεί και κυκλοφορεί ευρέως είναι μόνο μία από τις τρεις εκδοχές του έργου. Οι άλλες δύο είναι ένα remake, σε σχέδιο Aλμπέρτο Μπρέσια (1969), και ένα σίκουελ, ένα δεύτερο μέρος της ιστορίας, από τον σχεδιαστή του, τον Σολάνο Λόπες (1976).

*Το βιβλίο είναι εξαντλημένο, πιθανόν όμως να υπάρχουν αντίτυπα σε κάποια βιβλιοπωλεία ή σε παλαιοπωλεία. Στα αγγλικά, κυκλοφορεί από τη Fantagraphics. 

Το εκδοτικό σημείωμα του Books' Journal, τχ. 110, Ιούλιος-Αύγουστος 2020, που κυκλοφορεί:

Κυκλοφόρησε το νέο τεύχος #110, Ιούλιος-Αύγουστος 2020, του Books' Journal. Τα αναλυτικά περιεχόμενα: