Ο πρόσφατος θάνατός της έγινε αφορμή να γραφτούν και να ακουστούν πολλές μαρτυρίες και σχόλια για το ρόλο και τη συμβολή της στη μεταπολιτευτική πορεία της χώρας, με πολλές θετικές αποτιμήσεις της πολιτικής της διαδρομής από πολιτικούς του δικού της ή ακόμα και αντίπαλων στρατοπέδων. Δεν θα επιχειρήσω μια ακόμα αξιολόγηση της πολιτικής της διαδρομής στην εσωτερική πολιτική σκηνή. Θα προσπαθήσω όμως να δώσω μια συνοπτική εικόνα της πορείας της Βάσως Παπανδρέου στη Ευρώπη την περίοδο 1989-1993, όταν επελέγη να εκπροσωπήσει τη χώρα μας ως μέλος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στη δεύτερη θητεία της Επιτροπής Ντελόρ.
Η παρουσία της στις Βρυξέλλες υπήρξε βραχεία σε διάρκεια, τέσσερα χρόνια, αλλά εξαιρετικά παραγωγική και, κατά την άποψή μου, επιτυχημένη. Σε πολλούς σημαντικούς τομείς της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, η Παπανδρέου έβαλε τα θεμέλια για νέες πολιτικές, για νέες δράσεις και πρωτοβουλίες που εξελίσσονται και αναπτύσσονται έως σήμερα. Παράλληλα, κατόρθωσε, μια περίοδο ακραίας πολιτικής αντιπαράθεσης στην Ελλάδα, να λειτουργήσει υπερκομματικά και να διατηρήσει ομαλές σχέσεις και με την κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη, χωρίς παράλληλα να απαρνηθεί την κομματική της ένταξη στο ΠΑΣΟΚ.
Η ΕΟΚ που γνώρισε η Βάσω Παπανδρέου όταν ανέλαβε τα ευρωπαϊκά της καθήκοντα στις 6 Ιανουαρίου 1989 ήταν πολύ διαφορετική από τη σημερινή Ευρωπαϊκή Ένωση. Υπήρχαν 12 κράτη μέλη και το εκτελεστικό όργανο των Βρυξελλών, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, είχε 16 Επιτρόπους, όχι 27 όπως σήμερα. Υπήρχε ένας Επίτροπος από κάθε μικρό ή μεσαίο κράτος-μέλος και δύο Επίτροποι από καθένα από τα 4 μεγάλα κράτη μέλη (Γαλλία, Γερμανία, Ηνωμένο Βασίλειο, Ισπανία). Στην Επιτροπή Ντελόρ ΙΙ η Βάσω Παπανδρέου, αν και το πιο τζούνιορ μέλος, ανέλαβε πολλά και σημαντικά χαρτοφυλάκια που σήμερα διαχειρίζονται τρεις ή τέσσερις Επίτροποι: τα θέματα Απασχόλησης, τις Εργασιακές Σχέσεις και τις Κοινωνικές Υποθέσεις, το Ανθρώπινο Δυναμικό, την Εκπαίδευση και Κατάρτιση και την Ισότητα των Φύλων. Ήταν επίσης αρμόδια και για θέματα Δημόσιας Υγείας, αν και δεν υπήρχε αναφορά στον επίσημο τίτλο της για να μη θιγούν τα κράτη μέλη που διεκδικούσαν την αποκλειστική αρμοδιότητά τους σε θέματα δημόσιας υγείας.
Η συγκυρία Ντελόρ. Η Βάσω Παπανδρέου είχε την τύχη να υπηρετήσει ως Επίτροπος σε μια εξαιρετικά θετική περίοδο της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Ο Ζακ Ντελόρ μόλις είχε ολοκληρώσει την πρώτη του τετραετία ως Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, της Ντελόρ Ι, με εντυπωσιακά αποτελέσματα που του είχαν προσδώσει πανευρωπαϊκό πολιτικό κύρος. Κατά την πρώτη τετραετία Ντελόρ υιοθετήθηκε η Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη που άνοιξε το δρόμο για τη δημιουργία της ενιαίας αγοράς. Στη δεύτερη θητεία του, που ολοκληρώθηκε με την πραγματοποίηση της Ενιαίας Αγοράς το 1992, ο Ντελόρ προώθησε τρεις στόχους: την Οικονομική και Νομισματική Ένωση, την ενίσχυση των πολιτικών συνοχής με στόχο τη μείωση των ανισοτήτων ανάμεσα στις πλουσιότερες και τις φτωχότερες περιοχές της Ευρώπης και την κοινωνική πολιτική για την ενίσχυση των εργασιακών δικαιωμάτων και την προώθηση κοινωνικών μεταρρυθμίσεων στην Ευρώπη.
Το σημαντικό έργο της Βάσως Παπανδρέου στους τομείς της αρμοδιότητάς της δεν θα μπορούσε βέβαια να είχε πραγματωθεί αν δεν συνέπιπτε με τις προτεραιότητες της περιόδου εκείνης. Οι στρατηγικές επιλογές του Ντελόρ ήταν απαραίτητες για τη στήριξη της δικής της δράσης, αλλά θετικό ρόλο διαδραμάτισε και το γεγονός ότι στην ηγεσία των κρατών μελών υπήρχαν πολιτικοί βαθύτατα φιλοευρωπαίοι όπως ο Μιτεράν στη Γαλλία, ο Κολ στη Γερμανία, ο Γκονζάλες στην Ισπανία, ο Αντρεότι και ο Κράξι στην Ιταλία, ο Λούμπερς στην Ολλανδία και ο Μάρτενς στο Βέλγιο. Μάλιστα, τα πρώτα χρόνια της θητείας Ντελόρ στις Βρυξέλλες, ο γάλλος πολιτικός είχε κατορθώσει να πείσει και τη Μάργκαρετ Θάτσερ για τα πλεονεκτήματα της ενιαίας αγοράς. Το ρήγμα με τη σιδηρά κυρία δημιουργήθηκε όταν οι Βρυξέλες θέλησαν να προχωρήσουν σε μια φιλόδοξη ευρωπαϊκή κοινωνική πολιτική. Ο Ντελόρ ήταν πεπεισμένος ότι το μεγαλόπνοο σχέδιό του για την ολοκλήρωση της εσωτερικής αγοράς δεν θα ήταν βιώσιμο χωρίς ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής και χωρίς την υποστήριξη των εργαζομένων και των συνδικαλιστικών τους οργανώσεων.
Πέραν όμως της ευνοϊκής συγκυρίας, δεν μπορεί να υποτιμηθεί η σημαντική προσωπική συμβολή της Βάσως Παπανδρέου στην επιτυχία αυτού του εγχειρήματος. Με μεγάλη επιμονή, με συστηματική δουλειά, με κινητοποίηση όλων των εμπλεκομένων, από τους γραφειοκράτες της Επιτροπής και τους ευρωβουλευτές μέχρι τους κοινωνικούς εταίρους η Βάσω συνέβαλε ουσιαστικά στην επιτυχή υλοποίηση της στρατηγικής Ντελόρ. Από την πρώτη στιγμή απέκτησε την εμπιστοσύνη και το σεβασμό του Προέδρου της Επιτροπής και η συνεργασία τους υπήρξε εξαιρετική.
Το ιδιαίτερο γραφείο και το «Καμπινέ». Είχα την τύχη να διατελέσω στενός συνεργάτης της Βάσως Παπανδρέου στα τέσσερα χρόνια που ήταν Επίτροπος. Τη συνάντησα για πρώτη φορά στην Αθήνα, λίγες εβδομάδες πριν αναλάβει τα νέα υψηλά της καθήκοντα. Η συζήτηση μαζί της πρέπει να κύλησε θετικά, γιατί την αμέσως επόμενη ημέρα μού ζήτησε να γίνω μέλος του ιδιαίτερου γραφείου της και να αναλάβω να παρακολουθώ ορισμένους σημαντικούς τομείς. Αργότερα έμαθα ότι με είχε συστήσει ο Θόδωρος Πάγκαλος με τον οποίο είχα συνεργαστεί επί δύο χρόνια στο υπουργείο Εξωτερικών για τα θέματα ΕΟΚ-Τουρκίας και ΕΟΚ-Κύπρου.
Ήμουν ήδη από το 1981 μόνιμο στέλεχος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και γνώριζα καλά ότι η θητεία σε γραφείο Επιτρόπου είναι πολύ ενδιαφέρουσα και πολύ απαιτητική. Τα ιδιαίτερα γραφεία των Επιτρόπων, που συχνά αποκαλούνται με την κακόηχη γαλλική ονομασία «Καμπινέ», έχουν εντελώς διαφορετικό ρόλο από ό,τι τα ιδιαίτερα γραφεία των υπουργών της ελληνικής κυβέρνησης. Η ελληνική εκδοχή προβλέπει ότι τα ιδιαίτερα γραφεία ασχολούνται με τη ρύθμιση των προσωπικών επαφών, το χειρισμό της αλληλογραφίας και του προσωπικού πρωτοκόλλου και φροντίζουν για την επικοινωνία με τους βουλευτές και τους πολίτες και την εκπλήρωση των εθιμοτυπικών υποχρεώσεων του υπουργού.
Η αποστολή των ιδιαίτερων γραφείων των Επιτρόπων είναι περισσότερο πολιτική. Το κολέγιο των Επιτρόπων συνεδριάζει κάθε εβδομάδα και κάθε απόφαση είναι συλλογική. Ο αρμόδιος Επίτροπος (ή οι συναρμόδιοι) κάνει την εισήγηση η οποία εγκρίνεται ή απορρίπτεται από το σύνολο των Επιτρόπων. Πριν μια πρόταση παρουσιαστεί στο κολέγιο των Επιτρόπων αποστέλλεται στις Γενικές Διευθύνσεις που, εντός συγκεκριμένης προθεσμίας, καταθέτουν τα σχόλιά τους. Ο φάκελος συζητείται σε ειδική συνεδρίαση των ιδιαίτερων γραφείων και, εφόσον υπάρχει συμφωνία, εγγράφεται για τη σύνοδο των Επιτρόπων ως σημείο «Α», δηλαδή για αυτόματη έγκριση χωρίς συζήτηση. Για όσους φακέλους υπάρχουν διχογνωμίες, γίνεται συζήτηση και ενδεχομένως ψηφοφορία για να ληφθεί η τελική απόφαση. Το ιδιαίτερο γραφείο κάθε Επιτρόπου πρέπει, συνεπώς, να παρακολουθεί όχι μόνο τους φακέλους της αρμοδιότητας του Επιτρόπου αλλά ολόκληρης της Επιτροπής. Στο ιδιαίτερο γραφείο της Βάσως Παπανδρέου μού είχαν ανατεθεί οι αρμοδιότητες για τα θέματα εξωτερικής πολιτικής, οι σχέσεις με το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και η πολιτική ισότητας ανδρών γυναικών.
Η κοινωνική διάσταση. Η Βάσω Παπανδρέου αξιοποίησε στο έπακρο την ευνοϊκή συγκυρία για την ανάπτυξη της κοινωνικής πολιτικής με ένα εντυπωσιακό πλέγμα νομοθετικών μέτρων που είχε στόχο τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας, την καταπολέμηση της ανεργίας και της φτώχειας, την ανάπτυξη του κοινωνικού διαλόγου και φιλόδοξα κοινωνικά προγράμματα. Ο Ζακ Ντελόρ είχε ήδη δρομολογήσει την ολοκλήρωση της εσωτερικής αγοράς του 1992, ενώ με την τροποποίηση των Συνθηκών με την Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη του 1986 είχε ανοίξει ο δρόμος για τη δημιουργία ενός ευρωπαϊκού κοινωνικού χώρου. Παρά τις αντιδράσεις της Μάργκαρετ Θάτσερ, η ανάγκη για τη διαμόρφωση και την εφαρμογή μιας ολοκληρωμένης κοινωνικής διάστασης, προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι κοινωνικές συνέπειες της δημιουργίας της ενιαίας αγοράς, είχε γίνει ευρέως αποδεκτή.
Ήδη, την πρώτη χρονιά της θητείας της έγινε ένα σημαντικό βήμα με την έγκριση, τον Δεκέμβριο του 1989, του Κοινοτικού Χάρτη των Θεμελιωδών Κοινωνικών Δικαιωμάτων των Εργαζομένων από όλα τα κράτη μέλη, με την εξαίρεση του Ηνωμένου Βασιλείου. Αν και ο χάρτης δεν ήταν νομικά δεσμευτικός έδωσε το έναυσμα για σημαντικές νομοθετικές πρωτοβουλίες τα επόμενα χρόνια, καθιερώνοντας τις βασικές αρχές στις οποίες βασίζεται το σημερινό ευρωπαϊκό κοινωνικό μοντέλο.
Για την επίτευξη των στόχων της Χάρτας, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, με πρόταση της Βάσως Παπανδρέου, ενέκρινε ένα πρόγραμμα κοινωνικής δράσης που προέβλεπε νομοθετικές ή άλλες πρωτοβουλίες σε πολλούς κρίσιμους τομείς της κοινωνικής πολιτικής, όπως η βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης και εργασίας, η ενημέρωση, διαβούλευση και συμμετοχή των εργαζομένων, η ίση μεταχείριση ανδρών και γυναικών, η προστασία της υγείας και της ασφάλειας στο χώρο εργασίας, οι ηλικιωμένοι, τα άτομα με αναπηρία. Στη διάρκεια της τετραετούς θητείας της, υιοθετήθηκε ένα εντυπωσιακό νομοθετικό πλέγμα που άγγιζε όλες τις πτυχές της κοινωνικής πολιτικής.
Στον τομέα της υγιεινής και της ασφάλειας στον τόπο εργασίας υιοθετήθηκε ένας εντυπωσιακός αριθμός ευρωπαϊκών οδηγιών, με πιο σημαντική την Οδηγία 89/391/ΕΟΚ του Συμβουλίου που θέτει το γενικό πλαίσιο και προβλέπει διαδικασίες για την αξιολόγηση των κινδύνων, για την εκπαίδευση των εργαζομένων και την υποχρέωση των εργοδοτών να διασφαλίζουν ασφαλείς συνθήκες εργασίας.
Ακολούθησαν πολλές εξειδικευμένες οδηγίες για σημαντικά θέματα. Ενδεικτικά αναφέρω:
- την οδηγία 89/654/ΕΟΚ με τις ελάχιστες απαιτήσεις για τους χώρους εργασίας που καθορίζει θέματα όπως ο εξαερισμός, ο φωτισμός και η θερμοκρασία στους χώρους εργασίας,
- την οδηγία 89/655/ΕΟΚ με τις ελάχιστες απαιτήσεις για τη χρήση εξοπλισμού εργασίας,
- την οδηγία 90/270/ΕΟΚ για τις ελάχιστες απαιτήσεις για τον εξοπλισμό με οθόνες απεικόνισης που προστατεύει τους εργαζόμενους οι οποίοι χρησιμοποιούν για μεγάλο χρονικό διάστημα υπολογιστές και οθόνες,
- την οδηγία 90/394/90 για την προστασία των εργαζομένων από τους κινδύνους που προέρχονται από την έκθεση σε καρκινογόνους παράγοντες κατά την εργασία,
- την οδηγία 90/679/ΕΟΚ για την προστασία των εργαζομένων από έκθεση σε βιολογικούς παράγοντες,
- την οδηγία 92/85/ΕΟΚ για την προστασία των εγκύων εργαζομένων και των γυναικών που γέννησαν πρόσφατα ή θηλάζουν,
- την οδηγία 91/383/ΕΟΚ που εξασφαλίζει ότι οι προσωρινά απασχολούμενοι και οι εργαζόμενοι με συμβάσεις ορισμένου χρόνου απολαμβάνουν τα ίδια επίπεδα προστασίας σε θέματα υγιεινής και ασφάλειας.
Το θεσμικό πλαίσιο που δημιουργήθηκε κατά τη θητεία της Παπανδρέου διαμόρφωσε ένα στέρεο συνολικό πλαίσιο προστασίας των εργαζομένων που συνεχίζει έως σήμερα να βελτιώνεται και να επεκτείνεται αποτελώντας διεθνές πρότυπο.
Η ίδια η Παπανδρέου επέβλεπε από κοντά την προετοιμασία των οδηγιών αυτών από τις υπηρεσίες της Επιτροπής και έδινε καθημερινά μάχες στο Συμβούλιο Υπουργών με τα κράτη μέλη και στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Σημαντικές νομοθετικές πρωτοβουλίες αφορούσαν άλλους τομείς της κοινωνικής πολιτικής πέραν της υγιεινής και της ασφάλειας όπως η οδηγία 91/533/ΕΟΚ για τις εργασιακές συνθήκες ορισμένου χρόνου που αφορούσε την υποχρέωση των εργοδοτών να παρέχουν γραπτή ενημέρωση στους εργαζόμενους για τους όρους εργασίας τους και η οδηγία για την ενημέρωση και διαβούλευση με τους εργαζόμενους σε περιπτώσεις ομαδικών απολύσεων.
Ισότητα φύλων, σεξουαλική παρενόχληση. Από την ίδρυση της ΕΟΚ το 1957 και επί 32 χρόνια δεν είχε υπάρξει γυναίκα Επίτροπος, παρότι η προώθηση της ισότητας ανδρών και γυναικών ήταν βασικός πυλώνας της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Η Βάσω Παπανδρέου, μαζί με τη Γαλλίδα Κριστιάν Σκριβενέρ (Christiane Scrivener), ήταν οι πρώτες γυναίκες μέλη της Επιτροπής. Το γεγονός αυτό προκάλεσε το ενδιαφέρον των Μαζικών Μέσων Ενημέρωσης. Θυμάμαι, στην πρώτη επίσκεψη της Παπανδρέου στην έδρα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στο Στρασβούργο, δεκάδες τηλεοπτικές κάμερες να την ακολουθούν σε κάθε της βήμα μέσα στο κτίριο ως κάτι αξιοπερίεργο.
Η Παπανδρέου έδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στην προώθηση δράσεων και προγραμμάτων για τις γυναίκες. Τους πρώτους ήδη μήνες της θητείας της εισήγαγε ένα φιλόδοξο πενταετές πρόγραμμα δράσης για την προώθηση της ισότητας ανδρών και γυναικών (1989-1993), που έδινε ιδιαίτερη έμφαση στην προώθηση της γυναικείας απασχόλησης, στη βελτίωση των συνθηκών εργασίας για τις γυναίκες και στην ενθάρρυνση συμμετοχής των γυναικών σε παραδοσιακά ανδροκρατούμενους τομείς. Στο νομοθετικό πλαίσιο, σημαντική ήταν η οδηγία 92/85/ΕΟΚ για την εφαρμογή της αρχής της ίσης μεταχείρισης ανδρών και γυναικών που αφορούσε την υγεία και την ασφάλεια των εγκύων εργαζομένων γυναικών και προέβλεπε ειδικά δικαιώματα κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης και μετά τον τοκετό, όπως η άδεια μητρότητας και η προστασία από την απόλυση.
Πρωτοποριακή για την εποχή εκείνη ήταν και η πρωτοβουλία της Βάσως Παπανδρέου να προτείνει στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή την υιοθέτηση μιας Σύστασης για την προστασία της αξιοπρέπειας γυναικών και ανδρών κατά την εργασία. Η Σύσταση της Επιτροπής 92/131/ΕΟΚ της 27ης Νοεμβρίου 1991, που περιελάμβανε και Κώδικα πρακτικής εφαρμογής, χαρακτήριζε απαράδεκτη τη συμπεριφορά σεξουαλικού χαρακτήρα η οποία θίγει την αξιοπρέπεια γυναικών και ανδρών. Είχα την τύχη να συμμετέχω ενεργά στην προετοιμασία αυτής της πρότασης ως αρμόδιος για θέματα ισότητας στο ιδιαίτερο γραφείο της Παπανδρέου. Ήταν η πρώτη φορά που τα ευρωπαϊκά όργανα ασχολήθηκαν με το ζήτημα της σεξουαλικής παρενόχλησης, που έως τότε ήταν ταμπού. Υπήρξαν μεγάλες αντιδράσεις και χρειάστηκε μεγάλη υπομονή και επιμονή από τη Βάσω Παπανδρέου για να υιοθετηθεί αυτή η πρόταση που σήμερα μοιάζει αυτονόητη αλλά τότε ήταν πρωτοποριακή. Οι Συστάσεις δεν επιβάλλουν οποιαδήποτε νομική υποχρέωση στους αποδέκτες τους αλλά δίνουν στα θεσμικά όργανα τη δυνατότητα να γνωστοποιήσουν τις απόψεις τους και να προτείνουν έναν άξονα δράσης. Αργότερα, επί θητείας μιας άλλης ελληνίδας Επιτρόπου, της Άννας Διαμαντοπούλου, η Σύσταση μετατράπηκε σε νομικά δεσμευτική οδηγία για την καταπολέμηση της σεξουαλικής παρενόχλησης.
Η μάχη με τα λόμπι των προϊόντων καπνού. Στα τέλη της δεκαετίας του 1980 είχαν πλέον συνειδητοποιηθεί οι επιπτώσεις του καπνίσματος στη δημόσια υγεία και η ΕΟΚ προχώρησε σε σημαντικές πρωτοβουλίες για την καταπολέμηση του καπνίσματος μέσα στο περιορισμένο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων της. Το 1989 εκδόθηκε η οδηγία 89/622/ΕΟΚ που επέβαλε στα κράτη μέλη να θεσπίσουν κανόνες για την υποχρεωτική αναγραφή προειδοποιήσεων υγείας στις συσκευασίες των τσιγάρων. Το 1990 εκδόθηκε η οδηγία 90/239/ΕΟΚ για το μέγιστο επιτρεπόμενο περιεχόμενο πίσσας στα τσιγάρα.
Εκεί όμως που η Βάσω Παπανδρέου έδειξε μεγάλη αποφασιστικότητα, προσήλωση και μαχητικότητα ήταν όταν άρχισε να δέχεται επιθέσεις επειδή ξεκίνησε την συζήτηση για την απαγόρευση της διαφήμισης των προϊόντων καπνού. Τα διαφημιστικά έσοδα των τηλεοράσεων, των εφημερίδων και περιοδικών και των αθλητικών οργανώσεων από τις διαφημίσεις και τις χορηγίες προϊόντων καπνού ήταν δυσθεώρητα και εξίσου τεράστια ήταν η καμπάνια που οργάνωσαν εναντίον της Επιτροπής και προσωπικά της Βάσως Παπανδρέου. Η κήρυξη του πολέμου έγινε με την ψήφιση, τον Οκτώβριο του 1989, της οδηγίας 89/552/ΕΟΚ, γνωστής ως οδηγία «τηλεόραση χωρίς σύνορα», που θέσπισε την απαγόρευση διαφήμισης προϊόντων καπνού στην τηλεόραση. Η οδηγία αυτή έθεσε τα θεμέλια για τη μεταγενέστερη απαγόρευση διαφήμισης σε άλλα μέσα ενημέρωσης όπως εφημερίδες, περιοδικά ή ραδιόφωνο. Η Βάσω Παπανδρέου πρωτοστάτησε στις προσπάθειες περιορισμού της προώθησης των προϊόντων καπνού και στην αναγνώριση ότι η απαγόρευση της διαφήμισης αποτελεί κρίσιμο εργαλείο για τη μείωση της κατανάλωσης καπνού ειδικά μεταξύ των νέων. Όπως ήταν αναμενόμενο, έγινε στόχος όλων των μεγάλων ευρωπαϊκών συγκροτημάτων ΜΜΕ. Εφημερίδες με μεγάλο κύρος δημοσίευαν ολοσέλιδες ανακοινώσεις των ευρωπαίων ιδιοκτητών εφημερίδων που κατηγορούσαν προσωπικά τη Βάσω Παπανδρέου για αυταρχικά μέτρα τα οποία δήθεν παραβίαζαν την ελευθεροτυπία και την ελευθερία έκφρασης. Όλες αυτές οι οργανωμένες επιθέσεις δεν κατόρθωσαν να υπονομεύσουν την αποφασιστικότητα της Παπανδρέου να συνεχίσει τον αγώνα γι’ αυτό που θεωρούσε ορθό. Σήμερα, που η απαγόρευση διαφήμισης προϊόντων καπνού έχει γενικευτεί, πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι ο αγώνας της δικαιώθηκε.
Ενίσχυση της ευρωπαϊκής ενοποίησης μέσω της εκπαίδευσης. Οι ευρύτατες αρμοδιότητες που είχαν δοθεί στη Βάσω Παπανδρέου περιελάμβαναν την εκπαίδευση και την επαγγελματική κατάρτιση. Όταν ανέλαβε τα καθήκοντά της, το 1989, το πρόγραμμα Erasmus, το πιο επιτυχημένο πρόγραμμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, βρισκόταν μόλις στον τρίτο χρόνο του. Από την πρώτη στιγμή, η Παπανδρέου αντιλήφθηκε τη σπουδαιότητα του προγράμματος που στόχευε στη διευκόλυνση των ανταλλαγών μεταξύ Πανεπιστημίων της Ευρώπης, ενισχύοντας την ευρωπαϊκή συνοχή μέσω της εκπαίδευσης. Πέτυχε θεαματική αύξηση του προϋπολογισμού του προγράμματος, επέκταση των επιλέξιμων σπουδαστών και αναγνώριση των σπουδών που οι φοιτητές αποκτούσαν στο εξωτερικό. Στη διάρκεια της θητείας της, το Erasmus εδραιώθηκε ως ένα από τα πιο σημαντικά προγράμματα για την ευρωπαϊκή ενοποίηση.
Τον Μάιο του 1990, λίγους μόνο μήνες μετά την κατάρρευση του τείχους του Βερολίνου, το Συμβούλιο Υπουργών υιοθέτησε την πρόταση της Επιτροπής που είχε εισηγηθεί η Παπανδρέου για το πρόγραμμα Tempus που είχε στόχο να υποστηρίξει την εκπαίδευση και τη συνεργασία μεταξύ Πανεπιστημίων της ΕΕ και των χωρών της Κεντρικής και της Ανατολικής Ευρώπης. Το Tempus στήριξε την αναμόρφωση των εκπαιδευτικών συστημάτων στο κρίσιμο μεταβατικό στάδιο που βρέθηκαν οι χώρες αυτές μετά την κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων και έδωσε τη δυνατότητα σε χώρες εκτός ΕΕ να συμμετέχουν σε ανταλλαγές και συνεργασίες με ευρωπαϊκά πανεπιστήμια, συμβάλλοντας με τον τρόπο αυτό στη σταθερότητα και στη συνεργασία στην ευρωπαϊκή ήπειρο.
Η συνεργασία με τους ευρωβουλευτές. Τον Ιούνιο του 1989, λίγους μήνες μετά την έναρξη της θητείας της Επιτροπής Ντελόρ ΙΙ, τα αποτελέσματα των ευρωεκλογών έδωσαν για τρίτη συνεχόμενη φορά την πρωτιά στους σοσιαλιστές, που ενίσχυσαν σημαντικά τον αριθμό των εδρών τους. Η ισχυρή τους παρουσία στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο διευκόλυνε την υλοποίηση του φιλόδοξου κοινωνικού προγράμματος της Παπανδρέου. Στο ιδιαίτερο γραφείο της Βάσως είχα την ευθύνη των σχέσεων με το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο που τότε συνεδρίαζε μόνο στο Στρασβούργο και είχα άμεση αντίληψη των προσπαθειών της να διατηρεί άριστες σχέσεις με τους ευρωβουλευτές, όχι μόνο με τους σοσιαλιστές, δίνοντάς τους πάντα ενημέρωση για την πολιτική της με πλήρη διαφάνεια και με διάθεση ειλικρινούς διαλόγου. Εξαιρετικά ουσιαστική ήταν η συνδρομή ορισμένων ελλήνων ευρωβουλευτών που είχαν συστηματική επικοινωνία με τη Βάσω Παπανδρέου και τους συνεργάτες της. Πρέπει να αναφέρω τη σημαντική συνδρομή του Γιώργου Ρωμαίου και του Παρασκευά Αυγερινού από το ΠΑΣΟΚ, της Μαριέττας Γιαννάκου και του Παναγιώτη Λαμπρία από τη ΝΔ και του Μιχάλη Παπαγιαννάκη και του Βασίλη Ευφραιμίδη από τον Συνασπισμό. Οι έλληνες ευρωβουλευτές βοήθησαν πολλές φορές το έργο της Επιτρόπου, όχι μόνο στους τομείς της αρμοδιότητάς της αλλά και σε φλέγοντα ζητήματα εξωτερικής πολιτικής όπως το Κυπριακό, η Τουρκία και η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας.
Ευρωπαία και Ελληνίδα – Οι σχέσεις με την Αθήνα. Σε όλη τη διάρκεια της θητείας της ως Επιτρόπου, η Βάσω Παπανδρέου τίμησε απολύτως τον θεσμικό της ρόλο που επιτάσσει στα μέλη της Επιτροπής να υπηρετούν το ευρωπαϊκό συμφέρον. Ο ρόλος αυτός δεν έρχεται σε αντίθεση με την αποστολή κάθε Επιτρόπου να αναδεικνύει τις ιδιομορφίες της χώρας από την οποία προέρχεται, συμβάλλοντας με τον τρόπο αυτό στη διαμόρφωση κοινών θέσεων του κολεγίου των Επιτροπών που ανταποκρίνονται στις ευαισθησίες των λαών κάθε κράτους-μέλους.
Στη διάρκεια ολόκληρης της τετραετίας επιδίωξε και κατόρθωσε να έχει λειτουργικές σχέσεις με κάθε ελληνική κυβέρνηση, ασχέτως κομματικών αποχρώσεων. Η θητεία της συνέπεσε με μια εξαιρετικά ταραγμένη εσωτερική πολιτική περίοδο. Τα τέσσερα χρόνια που βρέθηκε στις Βρυξέλλες άλλαξαν πέντε πρωθυπουργοί στην Ελλάδα και έγιναν τρεις βουλευτικές εκλογές. Οι εκλογές του Ιουνίου του 1989 οδήγησαν στην πτώση της κυβέρνησης Ανδρέα Παπανδρέου και στο σχηματισμό κυβέρνησης συνεργασίας ΝΔ - Συνασπισμού με πρωθυπουργό τον Τζαννή Τζαννετάκη. Ορισμένοι ανεγκέφαλοι νεοδημοκράτες άρχισαν να ονειρεύονται σενάρια περί σχεδίου απομάκρυνσης της Βάσως Παπανδρέου και την αντικατάστασή της από κάποιο νεοδημοκρατικό στέλεχος. Προφανώς αγνοούσαν παντελώς τόσο τις ευρωπαϊκές διαδικασίες όσο και τη νοοτροπία του Ζακ Ντελόρ, που δεν θα επέτρεπε ποτέ ένα τέτοιο εξευτελιστικό παζάρι.
Όπως έχει ήδη αναφερθεί, το κολέγιο των Επιτρόπων λειτουργεί συλλογικά και κάθε απόφαση τίθεται συστηματικά υπό την κρίση όλων των μελών, κάτι που δεν συμβαίνει στο ελληνικό υπουργικό συμβούλιο. Η Βάσω Παπανδρέου κλήθηκε, ως μέλος της Επιτροπής, να συμβάλει σε αποφάσεις εκτός του κύκλου των αρμοδιοτήτων της σε πολλά κρίσιμα ζητήματα εξωτερικής πολιτικής, καθώς η θητεία της συνέπεσε με δύο ιστορικές εξελίξεις: την πτώση του τείχους του Βερολίνου που σήμανε την εκκίνηση της διαδικασίας επανένωσης της Ευρώπης και την κατάρρευση της ομοσπονδιακής Γιουγκοσλαβίας.
Η κήρυξη της ανεξαρτησίας των κρατών που προήλθαν από τη διάλυσή της Γιουγκοσλαβίας οδήγησε στην έναρξη του αιματηρού βοσνιακού πολέμου και στην διαμάχη για την ονομασία της πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας, σήμερα Βόρειας Μακεδονίας. Αν και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δεν είχε πρωταγωνιστικό ρόλο στο ζήτημα της ονομασίας, η ελληνίδα Επίτροπος κλήθηκε πολλές φορές να παρέμβει, είτε δημόσια είτε παρασκηνιακά, και υπήρξε συνεχής συντονισμός με το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών.
Σημαντική ήταν η συμβολή της Βάσως Παπανδρέου στην τελική διαμόρφωση της Γνώμης της Επιτροπής επί της αίτησης ένταξης της Τουρκίας στην ΕΟΚ. Η επίσημη αίτηση ένταξης υποβλήθηκε τον Απρίλιο του 1987, την εποχή που ο πρόεδρος Τουργκούτ Οζάλ είχε αρχίσει τη διαδικασία εκδημοκρατισμού της χώρας μετά το στρατιωτικό πραξικόπημα του 1980. Ο αρμόδιος Επίτροπος που είχε το καθήκον να εισηγηθεί το κείμενο της Γνώμης, ο Ισπανός Αμπέλ Ματούτες, αποφάσισε να παρεκκλίνει από τη συνηθισμένη διαδικασία, σύμφωνα με την οποία το κολέγιο των Επιτρόπων συνεδρίαζε κάθε Τετάρτη και τα έγγραφα κυκλοφορούσαν στα ιδιαίτερα γραφεία από την προηγούμενη Παρασκευή. Με την αιτιολογία να αποφευχθούν διαρροές του σχεδίου της Γνώμης στα ΜΜΕ, αποφασίστηκε η συνεδρίαση της Επιτροπής να γίνει Σάββατο και τα έγγραφα να δοθούν στους Επιτρόπους την προηγούμενη ημέρα το βράδυ. Είναι γεγονός ότι η διαρροή, ακόμα και άκρως απόρρητων εγγράφων της Επιτροπής, ήταν κάτι συνηθισμένο, αλλά η κατ’ εξαίρεση διαδικασία μάλλον αποσκοπούσε στον περιορισμό της δυνατότητας ορισμένων Επιτρόπων που είχαν πιο αυστηρή στάση έναντι της Τουρκίας να προετοιμαστούν καλύτερα για να προωθήσουν τις αλλαγές του κειμένου που ενδεχομένως δεν θα επιθυμούσε ο Αμπέλ Ματούτες. Κατά έναν μυστήριο τρόπο, που δεν είναι της παρούσης να εξηγηθεί, το σχέδιο της Γνώμης έφτασε στο γραφείο της Βάσως Παπανδρέου πολλές ημέρες πριν από την κρίσιμη συνεδρίαση. Έτσι είχε αρκετό χρόνο να προετοιμάσει την επιχειρηματολογία της η οποία, όπως φαίνεται εκ του αποτελέσματος, έγινε αποδεκτή από το κολέγιο, ιδίως σε ό,τι αφορά το Κυπριακό και τα ελληνοτουρκικά.
Πεισματική προσήλωση στους στόχους. Η μαχητικότητα ήταν βασικό χαρακτηριστικό της ψυχοσύνθεσης της Βάσως Παπανδρέου. Δεν δίσταζε να διεκδικεί ακόμα και σε ζητήματα που κάποιοι άλλοι θα επέλεγαν την εύκολη λύση του συμβιβασμού. Υπάρχουν πάρα πολλές περιπτώσεις από τη θητεία της στις Βρυξέλλες όπου η μαχητικότητά της έδωσε αναπάντεχα θετικά αποτελέσματα. Ενδεικτικά αναφέρω τη συμβολή της στην τροποποίηση του προγράμματος Interreg, που εξασφάλισαν το 25% του συνολικού προϋπολογισμού για την Ελλάδα. Ο Αλέκος Κρητικός, στενός συνεργάτης της Βάσως στις Βρυξέλλες, περιγράφει με γλαφυρό τρόπο στο εξαιρετικό του βιβλίο, Η πολιτική συνοχής της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Επίμετρο, 2021), τους χειρισμούς που οδήγησαν σε αυτό το θετικό για την Ελλάδα αποτέλεσμα, παρά την αντίθετη γνώμη του Ντελόρ.
Ένα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο λειτουργούσε η Παπανδρέου προκειμένου να μεγιστοποιήσει τα οφέλη για τη χώρα μας περιγράφεται στο ίδιο βιβλίο του Αλέκου Κρητικού. Ήταν η εποχή της μαζικής παλιννόστησης Ποντίων από την πρώην Σοβιετική Ένωση και η Αθήνα αναζητούσε απεγνωσμένα χρηματοδοτήσεις για να αντιμετωπίσει τις πιεστικές ανάγκες. Γράφει ο Αλέκος Κρητικός:
Μετά από σχετική συνεννόηση, ο ευρωβουλευτής του ΚΚΕ Βασίλης Εφραιμίδης (όχι τυχαία Πόντιος στην καταγωγή) υπέβαλε ερώτηση στην Επιτροπή για τις προθέσεις της σε ό,τι αφορούσε το πρόβλημα των βιαίως παλιννοστούντων Ποντίων. Η Επιτροπή απάντησε (με εισήγηση της αρμόδιας Β. Παπανδρέου) ότι είναι στις προθέσεις της η αντιμετώπιση του προβλήματος. Ο δρόμος είχε ανοίξει. Επειδή όμως δεν έπρεπε να φανεί ως μέριμνα για ένα μόνο κράτος-μέλος (και δη την πατρίδα της αρμόδιας Επιτρόπου) προκρίθηκε η ένταξη της παρέμβασης σε ένα γενικότερο πρόβλημα όπως η πρωτοβουλία Horizon, που αφορούσε μέτρα υπέρ ατόμων με αναπηρία. Προστέθηκε λοιπόν στα κριτήρια της πρωτοβουλίας αυτής το κριτήριο της κοινωνικής μειονεξίας.
Το αποτέλεσμα ήταν να δοθούν 30 εκατομμύρια ECU στην Ελλάδα, που σήμερα θα ισοδυναμούσαν με πάνω από 80 εκατομμύρια ευρώ.
Η αναγνώριση. Η Βάσω Παπανδρέου διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη της κοινωνικής διάστασης της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Πολλές από τις ευρωπαϊκές κοινωνικές κατακτήσεις που σήμερα θεωρούνται αυτονόητες και αποτελούν πυλώνα της ευρωπαϊκής ενοποίησης έχουν την αφετηρία τους στην περίοδο της δικής της θητείας. Η συμβολή της στη διαμόρφωση της κοινωνικής διάστασης έχει αναγνωρισθεί σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Αυτό όμως που μπορεί να θεωρηθεί έκπληξη είναι ότι και οι έλληνες πολίτες, που συχνά τους θεωρούμε αδιάφορους για το ευρωπαϊκό γίγνεσθαι, την τίμησαν αμέσως μετά το τέλος της ευρωπαϊκής της θητείας με το ιστορικό ρεκόρ των 256.000 σταυρών προτίμησης στις εθνικές εκλογές του 1993, αναγνωρίζοντας με τον τρόπο αυτό την ευρωπαϊκή της συνεισφορά.
