web only

Ένας χρόνος από την εκδημία του Μιχάλη Γκανά

Για τον Μιχάλη Γκανά, που πέθανε σαν σήμερα, στις 12 Νοεμβρίου 2024, δεν μένουν πολλά να πεις που να μην είναι φλυαρία. Τον θυμόμαστε με το πιο αγαπημένο στον ίδιο ποίημά του: τη Χριστουγεννιάτικη Ιστορία.

Στις 5 Δεκεμβρίου 2014 δολοφονήθηκε άγρια ένας άνθρωπος. Χωρίς λόγο. Δολοφόνοι του ήταν δύο νεαροί Ρουμάνοι. Κίνητρό τους ήταν η επιθυμία τους να αποσπάσουν χρήματα από το θύμα: όταν το θύμα αρνήθηκε να τους τα δώσει, τον σκότωσαν. Συνελήφθησαν ένα μήνα μετά. Προφυλακίστηκαν. Ο εισαγγελέας πρότεινε την καταδίκη χωρίς ελαφρυντικά των δύο Ρουμάνων και οι ένορκοι υιοθέτησαν την πρόταση. Οι Ματασαρεάνου και Γκαϊτάν τιμωρήθηκαν με την ποινή της ισόβιας κάθειρξης και με επιπλέον τέσσερα χρόνια φυλάκιση για απόπειρα ληστείας. Οι συνήγοροι υπεράσπισης των δύο καταδικασθέντων άσκησαν έφεση και η υπόθεση εκδικάστηκε σε δεύτερο βαθμό στο Μικτό Ορκωτό Εφετείο Αθηνών. Το Μάρτιο του 2021, οι καταδικασθέντες κηρύχθηκαν ξανά ένοχοι, αλλά τους αναγνωρίστηκε το ελαφρυντικό του πρότερου σύννομου βίου, παρά την αντίθετη εισαγγελική πρόταση. Η αρχική ποινή των ισοβίων μειώθηκε σε 15 έτη κάθειρξη και τα 4 χρόνια φυλάκιση για απόπειρα ληστείας ελαττώθηκαν στους 18 μήνες. Το 2022 οι δύο νεαροί αποφυλακίζονται υπό όρους.

Από την Οδύσσεια στην Αυταπάτη

Από τότε που ο Όμηρος ύψωσε την Ιθάκη σε ιδέα, ο κόσμος ψάχνει να τη βρει. Δεν είναι πια ένα νησί στο Ιόνιο αλλά ένας προορισμός της ψυχής, ένας τρόπος να αντέξεις τη διαδρομή. Ο Οδυσσέας αν και γυρίζει επί τέλους στο σπίτι του, στην ουσία επιστρέφει στον εαυτό του, κουβαλώντας τις μνήμες, τα λάθη, τους έρωτες και τα τέρατα που συνάντησε. Η Ιθάκη γίνεται έτσι το σύμβολο της συνειδητοποίησης, της κάθαρσης μέσα από το ταξίδι, το σημείο όπου καταλαβαίνεις πως η περιπέτεια άξιζε περισσότερο από τον προορισμό.

Τα τελευταία, κυρίως, χρόνια παρακολουθούμε μια παράξενη ελληνική συζήτηση για την Τουρκία, σχεδόν υπαρξιακή, μια δημόσια φιλολογία που κινείται ανάμεσα στο φόβο και στην εξιδανίκευση, σαν να πρόκειται για μια χώρα μυθικών διαστάσεων που κινεί τα νήματα της Ιστορίας σε κάθε της κίνηση. Ο Ερντογάν εμφανίζεται από μερίδα σχολιαστών και πολιτικών ως παγκόσμιος παίκτης που παίζει ταυτόχρονα σε έξι ταμπλό, που παρακάμπτει θεσμούς, που εισβάλλει, διαπραγματεύεται, απειλεί και επιβάλλεται με την ίδια άνεση που άλλοι αλλάζουν γραβάτες. Η Ελλάδα, από την άλλη, παρουσιάζεται ως κομπάρσος σε ένα έργο που γράφεται αλλού, μια μικρή, παθητική δύναμη που δήθεν τρέχει πίσω από τις φιλοδοξίες της Άγκυρας. Οι ίδιες κασσάνδρες που κάθε δεκαετία ανακαλύπτουν τον νέο καταποντισμό της χώρας, αναπαράγουν το ίδιο μοτίβο: «η Τουρκία προελαύνει – η Ελλάδα υστερεί». Μόνο που αυτή τη φορά η πραγματικότητα έχει γυρίσει ανεπιστρεπτί.

Η Ακαδημία Αθηνών, κατά τη συνεδρίαση της Ολομέλειας της 6ης Νοεμβρίου 2025, εξέλεξε τη Βενσιάν Πιρέν-Ντελφόρζ (Vinciane Pirenne-Delforge), Βελγίδα Καθηγήτρια, Ιστορικό της Αρχαιότητας, ως Ξένη Εταίρο της, στη Β' Τάξη των Γραμμάτων και των Καλών Τεχνών.

Στην Ελλάδα του 2025 δεν υπάρχει πια πολιτική αντιπαράθεση. Τη θέση της κατέλαβε  μια νέα επιστήμη: η Μητσοτακολογία.

Πριν καλά καλά περάσουν 12 ώρες από τη νίκη του Ζόραν Μαμντάνι στις δημαρχιακές εκλογές της Νέας Υόρκης, ο Αλέξης Τσίπρας έσπευσε να την εργαλειοποιήσει σαν προάγγελο πολιτικών εξελίξεων στην Ελλάδα.  Η νίκη του Μαμντάνι, έγραψε στο Χ ο ταξιδιώτης της Ιθάκης, είναι «νίκη απέναντι στην ολιγαρχία, στην κλεπτοκρατία, στις πολιτικές δυναστείες και το ακριβοπληρωμένο μιντιακό σύστημα που προπαγανδίζει τα συμφέροντα τους».

Για άλλη μια φορά, εντυπωσίασε με τη ρηχότητα του λόγου και τον δημαγωγικό λυρισμό του.

Η περίφημη κωλοτούμπα του Αλέξη Τσίπρα μετά τη διαπραγμάτευση του Ιουλίου 2015 δεν ήταν η πρώτη ή η μοναδική της μνημονιακής εποχής. Είχε προηγηθεί η κωλοτούμπα του Ευάγγελου Βενιζέλου, το φθινόπωρο 2011.

Η πρόσφατη επιστολή του Γκάρι Κασπάροφ στην εφημερίδα The Wall Street Journal (WSJ), με τίτλο «Το εγχειρίδιο στρατηγικής του Τραμπ για τη Μέση Ανατολή είναι εξαιρετικό για την Ουκρανία» (“Trump’s Mideast playbook is prime for Ukraine”, σελ. A12, 18-19 Οκτωβρίου 2025), είναι σύντομη αλλά κοφτερή – μια κίνηση στο σκάκι που γίνεται με την ακρίβεια ενός γκραν μαιτρ και με την πεποίθηση ενός αντιφρονούντος που έχει αντικρίσει την τυραννία κατάματα.

Ο πρώην παγκόσμιος πρωταθλητής υποστηρίζει ότι η δυναμική προσέγγιση του Ντόναλντ Τραμπ στη Μέση Ανατολή, ιδιαίτερα ο χειρισμός της πρόσφατης κρίσης, προσφέρει ένα πολύτιμο μάθημα για τη Δύση στην αντιμετώπιση του Βλαντίμιρ Πούτιν. «Ο πρόεδρος Τραμπ μπορεί να είναι νταής», γράφει ο Κασπάροφ, «αλλά στην περιοχή όπου η ισχύς φέρνει δίκιο, ήταν ο νταής που χρειαζόμασταν». Το μήνυμά του είναι σαφές: ο Τραμπ δεν πρέπει να εγκαταλείψει το «κόλπο του ισχυρού άνδρα», αλλά μάλλον να το εφαρμόσει στο μεγαλύτερο και πιο θανατηφόρο παιχνίδι, τη συνεχιζόμενη εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία.

Το επιχείρημα του Κασπάροφ δεν αφορά την εξύμνηση της επιθετικότητας, αλλά την αναγνώριση ότι μόνο η δύναμη αποτρέπει τους θηρευτές. Σημειώνει ότι ο Πούτιν, όπως και η Χαμάς, διατηρoύν την εξουσία τους μέσω του πολέμου και της βίας. Και οι δύο οπλίζουν την αστάθεια. Και οι δύο πιστεύουν ότι η αντοχή των καθεστώτων τους εξαρτάται από την ατελείωτη αντιπαράθεση. Για να σπάσει αυτός ο κύκλος, επιμένει ο Κασπάροφ, οι Ηνωμένες Πολιτείες πρέπει να επιτρέψουν στην Ουκρανία να μεταφέρει τη μάχη σε ρωσικό έδαφος – χτυπώντας βασικές υποδομές και αναγκάζοντας τον ρωσικό λαό να νιώσει το πραγματικό κόστος της ανοησίας του ηγέτη του. Η νίκη, λέει, δεν θα προέλθει από την πορεία των ουκρανικών στρατευμάτων προς τη Μόσχα, αλλά από την «καταστροφή του ιού του ρωσικού ιμπεριαλισμού» που έχει αποσταθεροποιήσει τον κόσμο για γενιές.

Ο Κασπάροφ έχει δίκιο. Η λογική του –και η ηθική του διαύγεια– διαπερνούν την ομίχλη της δυτικής προσοχής. Ο πόλεμος του Πούτιν δεν είναι ένας αγώνας για εδάφη, αλλά ένας αγώνας για αντοχή. Στο μυαλό του, η Ρωσία εξακολουθεί να είναι το φρούριο που άντεξε στον Ναπολέοντα και στον Χίτλερ, ο αιώνιος υπερασπιστής του ιερού εδάφους της. Η αφήγηση είναι βαθιά ριζωμένη στη ρωσική κουλτούρα και πολιτική: η ιδέα ότι «η Ρωσία δεν κερδίζει ακριβώς πολέμους με την ευφυΐα ή την ταχύτητα», αλλά εξαντλώντας τους εχθρούς της! Αυτός ο μύθος –δηλαδή, η πεποίθηση ότι ο ίδιος ο χρόνος είναι όπλο– έχει διαμορφώσει τη στρατηγική του Πούτιν από την αρχή της εισβολής, το 2022 [ή καλύτερα από το 2014, από την προσάρτηση της Κριμαίας].

Αλλά η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται πάντα. Η μαζική επίθεση της Ρωσίας τον Μάιο του 2025 δεν πέτυχε σχεδόν τίποτα. Είναι σχεδόν μηδαμινά τα εδαφικά οφέλη. Ο μύθος της ανεξάντλητης ρωσικής ισχύος έχει διαλυθεί. Ο κάποτε τρομερός ρωσικός στρατός χάνει πόρους, ηθικό και νομιμότητα. Ωστόσο, ο Πούτιν προσκολλάται στην ελπίδα ότι η Δύση θα κουραστεί πριν από αυτόν – ότι η Ουάσινγκτον, οι Βρυξέλλες και το Λονδίνο θα παραλύσουν. Αυτό είναι το πραγματικό του πεδίο μάχης. Και γι' αυτό, όπως προτείνουν ο Κασπάροφ αλλά και το κύριο άρθρο της WSJ (στην ίδια σελίδα, A12, όπου δημοσιεύεται και η επιστολή του Κασπάροφ), «Δώστε στην Ουκρανία τους Τόμαχοκ, κύριε Πρόεδρε» (“Give Ukraine the Tomahawks, Mr. President”), η απάντηση είναι να ανατραπούν τα δεδομένα, να μεταφερθεί ο πόλεμος πίσω στο κατώφλι του Πούτιν.

Η φωνή του Κασπάροφ φέρει ασυνήθιστο ηθικό βάρος, ακριβώς επειδή είναι η φωνή ενός Ρώσου, ενός ανθρώπου που έχει κοιτάξει στην άβυσσο της αυταρχικής ψυχής της χώρας του και αρνήθηκε να παραδοθεί σε αυτήν. Η στάση του θυμίζει το ηθικό μαρτύριο των ηρώων του Ντοστογιέφσκι: μια ρωσική συνείδηση ​​που παλεύει με την ενοχή, την υποχρέωση, την πίστη και την ελευθερία. Το να μιλάει κανείς τόσο τολμηρά εναντίον του δολοφονικού καθεστώτος του Βλαντίμιρ Πούτιν δεν είναι απλώς πολιτικό θάρρος. Είναι μια πράξη ηθικής στάσης.

Στο σκάκι, όπως και στη γεωπολιτική, η νίκη δεν ανήκει στους προσεκτικούς αλλά στους αποφασιστικούς παίκτες. Η κίνηση του Γκάρι Κασπάροφ είναι τολμηρή, ίσως και επικίνδυνη, αλλά την υποκινεί ένα μεγάλο δίκιο. Είναι καιρός η Δύση να σταματήσει να παίζει άμυνα και να αναλάβει επιτέλους την πρωτοβουλία. Μήπως και η ίδια η Ρωσία τελικά δεν ανοίγει τον ασκό του Αιόλου, δοκιμάζοντας στις 21 Οκτωβρίου 2025 τον πύραυλο τύπου 9M730 Burevestnik (nuclear-powered, nuclear-armed) που έμεινε στον αέρα για πάνω από 15 ώρες; Ο κόσμος χρειάζεται στρατηγική τόλμη και ειρήνη – και, φυσικά, προέχει να αποφύγει τον Τρίτο Παγκόσμιο Πόλεμο.

Γίνεται πολύς λόγος τελευταία για τους εξοπλισμούς. Άλλοι τους αντιμετωπίζουν σαν επιθετική επίδειξη δύναμης, άλλοι σαν αναγκαίο κακό, κι άλλοι, οι αιώνιοι «φιλειρηνιστές», σαν επαγγελματική αποκατάσταση ή, απλώς, ως ανάγκη να πείσουν τους εαυτούς τους πως ο φιλοειρηνικός ρομαντισμός τους υπερέχει ηθικά απέναντι σε όσους κατοικούν στον πραγματικό κόσμο και όχι σ’ εκείνον της αυτάπατης. Κι όμως, όσο κι αν ενοχλεί, η αλήθεια είναι σταθερή και αδιαμφισβήτητη: η καλύτερη επένδυση στην ειρήνη είναι οι εξοπλισμοί. Από τη στιγμή που πάνω στη γη βρέθηκαν περισσότεροι από δύο άνθρωποι, η ισορροπία δεν διατηρήθηκε ποτέ με ευχές, αλλά με δύναμη  ή με το φόβο της.