Τεύχος 71

Περιδίνηση στην «γκρίζα ζώνη» Αυταρχισμού και Ολοκληρωτισμού

Η παραίτηση του Αλέξη Τσίπρα από την ηγεσία του ΣΥΡΙΖΑ έπειτα από αλλεπάλληλες εκλογικές ήττες, κάνει επιτακτικό τον απολογισμό του περάσματος από την πολιτική ζωή της χώρας ενός προσώπου που εκπροσώπησε την Αριστερά και στο πολιτικό του στίγμα είναι δύσκολο να εντοπίσει κανείς θετικό πρόσημο. Την ώρα των απολογισμών της δραστηριότητάς του, το booksjournal.gr επιλέγει την αναδημοσίευση κειμένων από το αρχείο της χάρτινης έκδοσής του, που ασκούσαν κριτική στις επιλογές του Τσίπρα και του ΣΥΡΙΖΑ όταν ξεδίπλωνε τα λαϊκιστικά και αυταρχικά πειράματά του. Κορυφαίο ανάμεσα σε αυτά τα κείμενα, και απολύτως διαφωτιστικό, το κείμενο του Πέτρου Παπασαραντόπουλου που ακολουθεί. Δημοσιεύτηκε στο τχ. 71 του Books' Journal, τον Νοέμβριο του 2016, και είναι ο πιο αδέκαστος απολογισμός των πρώτων χρόνων της κυβερνητικής του θητείας. Η χρησιμότητά του, επίσης, έγκαιται στο ότι, υπό το πρίσμα της κριτικής αυτού του κειμένου, μπορεί να ιδωθεί και ο υπόλοιπος κυβερνητικός του βίος, και η περασμένη τετραετία κατά την οποία ο ΣΥΡΙΖΑ ήταν αξιωματική αντιπολίτευση - επειδή οι συνθήκες άλλαζαν, αλλά ο τρόπος του Τσίπρα παρέμεινε ο ίδιος. Ήταν ο τρόπος ενός αυταρχικού ηγέτη για τον οποίο η δημοκρατία ήταν απλώς εργαλείο μέσω του οποίου θα ευοδώνονταν οι στόχοι του. [ΤΒJ]

O Mπομπ Ντύλαν είχε εμφανισθεί στο φεστιβάλ του Νιούπορτ και το 1963 και το 1964, και είχε κάνει πολύ καλή εντύπωση. Ήταν άλλωστε το ετήσιο φεστιβάλ της folk μουσικής και αυτός ήταν το ανερχόμενο αστέρι της. Αυτόκλητος μαθητής και μιμητής του Γούντι Γκάθρι, φίλος με τους άσημους και τους διάσημους τραγουδιστές της, το αγαπημένο παιδί της Τζόαν Μπαέζ. Όταν λοιπόν εμφανίστηκε στο ίδιο φεστιβάλ και το 1965, το κοινό περίμενε με ανυπομονησία να τον ακούσει. Στο πρώτο μέρος της εμφάνισής του έπαιξε τρία τραγούδια με την ακουστική του κιθάρα και τη φυσαρμόνικα και όλα πήγαν καλά. Όταν όμως βγήκε στη σκηνή για το δεύτερο μέρος της παράτασης κρατούσε μια ηλεκτρική κιθάρα, κάτι που εξέπληξε και μπέρδεψε τους ακροατές του. Και όταν τη συνέδεσε στον ενισχυτή, η έκπληξη έγινε ακόμη μεγαλύτερη. Στη συνέχεια ο Ντύλαν έπαιξε με ηλεκτρικό ήχο το τραγούδι  Maggies Farm και  το τραγούδι Like a Rolling Stone, το οποίο είχε γράψει και ηχογραφήσει πρόσφατα. Η συνέχεια της αντίδρασης του κοινού ήταν όμως μάλλον δυσάρεστη και αρνητική. Κάποιοι επευφήμησαν αλλά οι περισσότεροι άρχισαν να φωνάζουν, να γιουχάρουν.  Ο Ντύλαν έπαιξε και το τρίτο του τραγούδι, το Phantom Engineer, και ταραγμένος κατέβηκε από τη σκηνή. Ο παρουσιαστής του φεστιβάλ, Πήτερ Γιάρροου, δεν ήξερε τι να κάνει. Φώναξε πάλι τον Ντύλαν στη σκηνή και αυτός ανέβηκε με ακουστική κιθάρα αυτή τη φορά και φυσαρμόνικα. Έπαιξε δύο τραγούδια, το It’s All Over Now Baby Blue και το Mr Tambourine Man και κέρδισε τις ανεπιφύλακτες τώρα επευφημίες των ακροατών του.

Στη μνήμη της Βικτώριας Κ. και στις ώρες που ακούσαμε Ντύλαν μαζί

Αθήνα, 27 Σεπτεμβρίου 1997. Με ένα σακίδιο στον ώμο –εποχή που ακόμη στα σακίδια έβαζες τα ρούχα σου και δεν ήταν σύμβολα ψευτοαντικομφορμισμού– φεύγω βιαστικά από τα γραφεία της εφημερίδας που δούλευα, για να προλάβω μια φτηνή πτήση για τη Βενετία. Στο διάδρομο, συναντώ τον τότε διευθυντή σύνταξης της εφημερίδας. «Πού τρέχεις έτσι;» «Πρέπει να προλάβω μια πτήση για τη Βενετία και από κει να πάω οδικώς στην Μπολόνια. Ο Μπομπ Ντύλαν θα τραγουδήσει για τον πάπα και, χάρη σε ένα φίλο μου, κατάφερα να βρω διαπίστευση». «Ο Ντύλαν! Μα αυτός είναι old-timer!», μου αντιτείνει ο συνομιλητής μου με σνομπ ύφος που δεν σηκώνει κουβέντα. Διάνα! Ορθή άποψη για έναν δημιουργό που είχε ήδη συμπληρώσει 35 χρόνια αλλάζοντας τον κόσμο. Λίγες μέρες νωρίτερα, ο Ντύλαν είχε κυκλοφορήσει έναν αριστουργηματικό δίσκο με τίτλο Time Out of Mind, ο οποίος είχε λάβει διθυραμβικές κριτικές από τον διεθνή Τύπο. Αλλά στην Ελλάδα, τη χρονιά όπου η Θεσσαλονίκη μεγαλουργούσε ως  Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης, ο Μπομπ Ντύλαν εθεωρείτο παρωχημένος...

Συνέχισα να τρέχω. Έφτασα κάποτε στην Μπολόνια. Σε μια αχανή έκταση έξω από την πόλη, ο “old timer”, 56 ετών τότε, τραγούδησε μπροστά σε μισό εκατομμύριο κόσμο, σε καθολικούς νέους που είχαν έρθει από παντού, σε θεοσεβούμενες καλόγριες που συνόδευαν χωλούς και παραπληγικούς σε αμαξίδια. Στην άκρη της τεράστιας σκηνής, καθισμένοι σε σειρές, οι καρδινάλιοι, και ανάμεσά τους, λευκοντυμένος, ο πάπας Ιωάννης Παύλος ΙΙ, με γερμένο το κεφάλι στο πλάι, κάπως σαν να κοιμόταν. Το σκηνικό ήταν απόκοσμο, αλλόκοτο. Τελειώνοντας το “Knocking οn Heaven's Door”, o Ντύλαν διασχίζει τη σκηνή, βγάζει το γκρίζο στέτσον καπέλο του και υποβάλλει τα σέβη του στον πάπα. Ο Εβραίος Ντύλαν είχε ζητήσει ο ίδιος να συμμετάσχει στη γιορτή που ο τότε προκαθήμενος της καθολικής εκκλησίας είχε οργανώσει για να φέρει τους νέους πιο κοντά στον Ιησού. Ο τότε πάπας όμως δεν ήταν τυχαία περίπτωση. 'Ηταν ο πρώτος Πολωνός, ο πρώτος ανατολικοευρωπαίος πάπας, που έγραψε ιστορία στηρίζοντας την εναντίωση στον κομμουνισμό και στην ανελευθερία. Αλλά αυτά ήταν ψιλά γράμματα για τον περισπούδαστο διευθυντή σύνταξης της ελληνικής εφημερίδας. Αλήθεια, πώς θα τού φαίνεται τώρα που ο “old timer”, ο “τελειωμένος” και ξεπερασμένος Ντύλαν τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας για το 2016; Θα είναι μάλλον ένας από αυτούς τους ξινούς που υποστηρίζουν ότι δεν είναι δυνατόν να δίνεται το Νόμπελ σε στιχουργό, ότι οι στίχοι – και δη ενός τόσο εμπορικού καλλιτέχνη!– δεν είναι ποίηση, δεν είναι υψηλή λογοτεχνία, όπως τα γραπτά της αυστριακής Ελφρίντε Γέλινεκ (Νόμπελ Λογοτεχνίας 2004) και του σουηδού ποιητή Τόμας Τρανστρέμερ  (Νόμπελ Λογοτεχνίας 2011). Διότι τόσο το έργο του Ντύλαν, όπως και της Γέλινεκ και του Τρανστρέμερ, τα παίζουν οι έλληνες νομπελολόγοι στα δάχτυλα...

ΜΙΑ ΖΩΗ ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΕΙΣ

Από τότε που άκουσα για πρώτη φορά τον Ντύλαν, στα τέλη της δεκαετίας του 1970, θυμάμαι μονίμως αντιπαραθέσεις για τον ίδιο, την τέχνη του, τη ζωή του. Ακόμη και στην κοιμισμένη επαρχιακή πόλη όπου μεγάλωνα υπήρχαν συνομήλικά μου παιδιά που κάτι είχαν ακούσει και θεωρούσαν τον Ντύλαν “πουλημένο”, ο οποίος από την “επανάσταση” της δεκαετίας του 1960, το είχε ρίξει στο χριστιανισμό – ήταν η εποχή που ο Ντύλαν είχε κυκλοφορήσει τρεις δίσκους με στίχους “θεολογικού” περιεχομένου.

Τι ήξεραν για τον Ντύλαν εκείνα τα παιδιά; Ελάχιστα. Και δεν μπορώ να τα αδικήσω γιατί για να κατανοήσεις τι έλεγε ο Ντύλαν έπρεπε να κολλήσεις το αυτί σου στα ηχεία, να ακούσεις ξανά και ξανά τα τραγούδια και, όταν κατάφερνες να ξεπεράσεις το εμπόδιο της βραχνάδας και της έρρινης φωνής του, ήσουν αντιμέτωπος με αγγλικά που ήταν αδύνατον να γνωρίζεις από τα μαθήματα του σχολείου ή του φροντιστηρίου. Και αν υποθέσουμε ότι ξεπερνούσες και αυτό το εμπόδιο, ή είχες την τύχη να βρεις ένα αντίτυπο μερικών στίχων του Ντύλαν στα αγγλικά, σε ένα βιβλιαράκι που είχε επιμεληθεί ο σπουδαίος Τάσος Φαληρέας, τότε άρχιζαν οι εικόνες και οι γρίφοι.

Χιλιάδες γρίφοι.

Ποια ήταν η Μο Ρέινι, τι σήμαινε το υπόγειο νοσταλγικό μπλουζ, τι ήταν το Μόμπιλ  και τα μπλουζ του Μέμφις, ποιος ήταν ο Τζων Γουέσλυ Χάρντινγκ, τι συνέβη τη Μέρα των Ακρίδων, τι έκανε η οργάνωση του Τζων Μπερτς, ποια ήταν η Χάτι Κάρολ και πώς συνέβη ο μοναχικός της θάνατος; Ποια ήταν η “Δεσποινίς Μοναξιά”; Ή ο κύριος Τζόουνς; Ή η Βασίλισσα Τζαίην;

Ο Ντύλαν ήθελε, και θέλει, κόπο. Πολύ κόπο. Η μουσική του σε διευκολύνει να μπεις στον κόσμο του. Πρέπει όμως να βρεις μόνος σου την πυξίδα. Και η πυξίδα είναι πρωτίστως τα γραπτά του.

Δυστυχώς, στην Ελλάδα, τα γραπτά του Ντύλαν ατύχησαν. Οι μεταφραστικές απόπειρες των στίχων του προκαλούν από θυμηδία μέχρι οργή. Ο μόνος, νομίζω, που κατάφερε να αποδώσει το πνεύμα του Ντύλαν, γιατί ασχολήθηκε επί της ουσίας μαζί του, είναι ο Διονύσης Σαββόπουλος, ποιητής και μουσικός και ο ίδιος. Το μυθικό “All Along the Watchtower” έγινε ο “Παλιάτσος και ο Ληστής”. Και πάω στοίχημα ότι αν ο Ντύλαν καταλάβαινε ελληνικά θα συμφωνούσε μαζί του.

Αυτό δεν σημαίνει ότι η πρόσβαση στο έργο του Ντύλαν αφορά μόνο τους βαθείς γνώστες της αγγλικής γλώσσας. Αν ίσχυε αυτό, δεν θα είχαν επηρεαστεί από τον Ντύλαν εκατομμύρια άνθρωποι στον κόσμο. Ούτε η μουσική του θα εξακολουθούσε να ακούγεται και να τραγουδιέται χωρίς να έχει χάσει την δύναμή της.

Η Σουηδική Ακαδημία ίσως εκτίμησε ακριβώς αυτό: ότι ο Ντύλαν είναι σπάνια περίπτωση που η τέχνη ενός δημιουργού ξεπερνά τα όρια και της γλώσσας και της εποχής του.

Ο ΝΤΥΛΑΝ ΣΤΟΝ ΤΕΝΝΥΣΟΝ

Μη νομίζετε ότι είναι αυτονόητο. Το 1969, όταν ο Ντύλαν εμφανίστηκε σε συναυλία στην Νήσο Ουάιτ, στη Μάγχη, την πρώτη συναυλία που έδωσε σε επτάμισι χρόνια, ζήτησε από τις τοπικές αρχές άδεια να επισκεφθεί το σπίτι του βρετανού ποιητή του 19ου αιώνα,  Αλφρεντ Τέννυσον. Οι βρετανικές αρχές αρνήθηκαν.

Ούτε τότε ο Ντύλαν θεωρήθηκε αρκετά ποιητής...

Άραγε οι στίχοι του Μπομπ Ντύλαν “λειτουργούν μόνο υποστηριζόμενοι από τα συρματόπλεχτα ρουθούνια του”, όπως έγραψε ο κριτικός Ίαν Χάμιλτον; Ή είναι σπουδαίοι και στο χαρτί; “Yippee! I' m a poet and I know it / Hope I don' t blow it”, όπως μας τραγούδησε και ο ίδιος στο “I shall be free No. 10”. Αναδημοσίευση από το τεύχος #71 του Books' Journal, Nοέμβριος 2016.

Τίποτα τελικά, κανένα ανθρώπινο, κοινωνικό project  δεν είναι «μη αναστρέψιμο» (irreversible), είτε αυτό λέγεται Σοβιετική Ένωση είτε Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ). Κατά κανόνα, ένα κατακλυσμιαίο γεγονός, μια βαθιά κρίση (που σπανίως έχει προβλεφθεί εκ των προτέρων) τέμνει τη μια ιστορική περίοδο από την άλλη, την παλαιά από τη νέα. Αναδημοσίευση από το Books' Journal 71, Νοέμβριος 2016.

 Oliver Sacks, Εν κινήσει. Μια ζωή, μετάφραση από τα αγγλικά: Ευαγγελία Μόσχου, Ροπή, Αθήνα 2016, 445 σελ.

«Αυτό το παιδί θα πάει μπροστά αν δεν το παρακάνει», έγραψε ένας δάσκαλος στον έλεγχο του δωδεκάχρονου Όλιβερ Σακς. Αποδείχθηκε διορατικός. Η ενεργητικότητά του τον οδήγησε σε μια ζωή γεμάτη εμπειρίες. Διάσημος νευρολόγος, επηρεάστηκε από σημαντικούς ανθρώπους (αναφέρει τον Τομ Γκαν, τον Αλεξάντρ Ρ. Λούρια, τον Ουίσταν Όντεν, τον Τζέραλντ Έντελμαν, τον Φράνσις Κρικ). Σε όλη του τη ζωή διεκδίκησε την προσωπική εμπειρία και συχνά κινήθηκε στα άκρα. Αλλά έζησε – και τη γεμάτη πλούτο ζωή του περιέγραψε σε ένα αυτοβιογραφικό βιβλίο του, που κυκλοφόρησε και στα ελληνικά. [ΤΒJ]

Είναι ο Μπομπ Ντύλαν ποιητής; Ένα ανούσιο ερώτημα που μετατόπισε τη συζήτηση επί της ουσίας για την απονομή του φετινού Νόμπελ λογοτεχνίας. Αναδημοσίευση από το Books' Journal 71, Νοέμβριος 2016. [ΤΒJ]

Πέρασε απαρατήρητο, κι όμως είναι εξόχως σημαντικό. Μιλώντας στις 23 Οκτωβρίου ενώπιον της Κεντρικής Επιτροπής του κόμματός του, ο Αλέξης Τσίπρας αποτόλμησε μια νέα εκδοχή για τα αίτια της κρίσης. Μέχρι τώρα, όταν κάποιος από τον ΣΥΡΙΖΑ ερωτάτο σε τι οφείλεται η κρίση, έπαιζε τη γνωστή κασέτα των Μνημονίων. Για λόγους, μάλιστα, πολιτικής ανοχής του κυβερνητικού ΣΥΡΙΖΑ από τις δυνάμεις εκείνες στα δεξιά του που κυρίως ευθύνονται για την επιδείνωση της οικονομικής κατάστασης της χώρας πριν από το 2010, η ανάλυση του κυβερνώντος κόμματος για τα αίτια της κρίσης άρχιζε από το Καστελόριζο και μετά!

The Equilibrists. Συνδιοργάνωση από το ΔΕΣΤΕ (Ίδρυμα για τη Σύγχρονη Τέχνη) και το NewMuseum, στο Μουσείο Μπενάκη, κτίριο οδού Πειραιώς, 17 Ιουνίου – 9 Οκτωβρίου 2016.

Η στήλη αυτή θα κάνει κριτική. Η κριτική δεν είναι θέμα «άσκησης», όπως λέμε «ασκώ κριτική», είναι θέμα πράξης, ζωτική ανάγκη εκεί όπου παράγεται τέχνη. Είναι δηλαδή μια «παραπραξία» της καλλιτεχνικής πράξης, μια παράλληλη προς την τέχνη πράξη.

Το λογοτεχνικό έργο, το θέατρο, η μουσική αποτελούν σήμερα αντικείμενα κριτικής, ίσως όχι πάντα ικανής, αλλά υπαρκτής. Το είδος  που φαίνεται να βρίσκεται υπό εξαφάνιση είναι η κριτική επί των εικαστικών τεχνών, επί της πάλαι ποτέ «ζωγραφικής» και «γλυπτικής», καθώς και όλων των νεότερων μορφών αυτών, από την «εγκατάσταση-installation» και την «επιτέλεση-performance» ως το βίντεο και την παντοειδή εννοιολογική τέχνη. Στα σίγουρα, εμφανίζεται πληθώρα άρθρων και αναφορών περί καλλιτεχνικών εκθέσεων, πληθώρα γραπτών κειμένων, όμως σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις πρόκειται για «παρουσιάσεις», όπου ο συγγραφέας συστήνει στο κοινό την εκάστοτε έκθεση, προσθέτοντας και έναν καλό λόγο. Αντίστοιχα, εμφανίζονται κριτικά-επιμελητικά σημειώματα σε καταλόγους εκθέσεων, σε γκαλερί ή μουσεία, όμως και εκεί η κριτική ως πράξη αποφεύγεται. Ακόμα και όπου υπάρχει κριτική αποτίμηση σε τέτοιους καταλόγους, έχει τη μορφή εξυμνητικού επαίνου ή αναλυτικού θαυμασμού ή θαυμαστικής ανάλυσης, πράγμα που είναι απολύτως δικαιολογημένο αφού ο επιμελητής-καταλογογράφος είναι, με την καλή έννοια, προκατειλημμένος – είναι «partipris», είναι με το μέρος του παρουσιαζόμενου καλλιτέχνη, και καλά κάνει.

Οπότε χρειάζεται κριτικός που θα πει και τα καλά και τα στραβά, κριτικός «έξω απ’ το χορό» των επιμελητών και γκαλεριστών και τεχνοφιλοσόφων. Κάποιος και κάποια που δεν θα αναλύει ερμηνεύοντας αλλά αποτιμώντας. Ερμηνείες της εικαστικής σκηνής εμφανίζονται αρκετές – παραλλαγές του «τι εννοεί ο καλλιτέχνης;», όπως παλαιότερα μας ρώταγαν «τι εννοεί (σκοτεινός κι αινιγματικός) ο ποιητής». Όμως εδώ –και πάντα– χρειάζονται όχι μόνο ερμηνείες αλλά και αξιολογήσεις. Ο άνθρωπος είναι ον αξιολογητικό, θέλει να αποτιμά και να εγκρίνει και να επικρίνει – είμαστε, κατά μία έννοια, βιολογικές μηχανές απόδοσης αξίας, μηχανές καταλογιστικές, δηλαδή που καταλογίζουνε και αποδίδουνε αξία σε ό,τι βλέπουνε, σε ό,τι φτάνει ως τις αισθήσεις τους.

Αυτά ως εισαγωγή στην κριτική μου πράξη, α… και το όνομα, ξέχασα τον τίτλο της στήλης: «Ut poësis…». Αυτό είναι παραλλαγή της γνωστής αποφθεγματικής κανονιστικής ρήσης του Ορατίου, «Ut pictura poësis [erit]», δηλαδή «το ποίημα [θα πρέπει να] είναι σαν ζωγραφικός πίνακας», «η ποίηση να είναι σαν ζωγραφική». Εδώ αρχίζω λέγοντας, αντιστρόφως, «η ζωγραφική [και οι εικαστικές τέχνες της] να είναι σαν την ποίηση», ή «ας τις εξετάσουμε τις εικαστικές τέχνες σαν ποίηση», σαν δημιουργικές, ποιητικές – εκ του «ποιώ» – πράξεις, κι ας είναι η κριτική μια αντίπραξη ή σύμπραξη προς αυτές. «Ut poësis» λοιπόν: «Σαν ποίηση».

***

Την πρώτη αυτή στήλη θα την αφιερώσω στην έκθεση The Equilibrists - Οι Εξισορροπιστές (sic, δηλαδή έτσι αναφέρονται στον τίτλο της, αντί για το ορθότερο «Ισορροπιστές»), την οποία συνδιοργάνωσαν το ίδρυμα ΔΕΣΤΕ του Δάκη Ιωάννου και το New Museumτης Νέας Υόρκης, στο Μουσείο Μπενάκη (Κτίριο της οδού Πειραιώς) από τις 17 Ιουνίου ώς τις 9 Οκτωβρίου 2016. Τα προσεχή σημειώματά μας θα αφορούν και εν εξελίξει εκθέσεις, παρ’ ότι η κριτική σε μηνιαίο έντυπο δεν είναι εύκολο να αφορά τρέχουσες εκθέσεις που συνήθως διαρκούν περί τον ένα μήνα.

Φέτος συμπληρώνονται 33 χρόνια δραστηριοποίησης του ΔΕΣΤΕ - Ίδρυμα για τη Σύγχρονη Τέχνη στην Ελλάδα και διεθνώς. Αξίζει να σημειωθεί ότι η έδρα του ιδρύματος είναι πλέον στη Γενεύη της Ελβετίας και όχι στην Ελλάδα, όπως έως πρόσφατα – άλλη μια εκδήλωση, και αυτή, της αποδημίας ζωτικών δυνάμεων εν καιρώ κρίσης. Για τα 33 χρόνια του το ΔΕΣΤΕ παρουσιάζει το έργο 33 νέων Ελλήνων και Κυπρίων εικαστικών καλλιτεχνών, σε επιμέλεια Gary Carrion-Murayari (επιμελητή του νεοϋορκέζικου New Museum), Helga Christoffersen και Massimiliano Gioni. Ποια η εντύπωση που αφήνει αυτό το… χριστολογικό 33 Χ 33;

Θα πω, χωρίς περιστροφές, ότι η έκθεση αυτή απογοητεύει – αν αυτό ηχεί πολύ αυστηρό, τότε σίγουρα δεν γοητεύει. Ακολουθώ εδώ την περιδιάβαση ενός επισκέπτη από την είσοδο προς την έξοδο του ισογείου στο Μουσείο Μπενάκη, όπως διαρθρώνεται στο χώρο η έκθεση. Φανταστείτε, εν είδει εισαγωγής, μια έκθεση με όλα τα σύγχρονα μέσα και καλούδια: βίντεο, φιλμ, φωτογραφίες, objetstrouvés (ήτοι ευρεθέντα αντικείμενα που ενσωματώνονται στο έργο τέχνης συχνά άνευ επεξεργασίας), γλυπτά ανάγλυφα, ολόγλυφα, ηχητικά συμπληρώματα των εικαστικών έργων, κέντημα, εγκαταστάσεις, ακόμα και αυτή η έρμη η ζωγραφική επί δύο διαστάσεων (αλλά με πληθώρα υλικών και αυτή καμωμένη) –με λίγα λόγια, μια φαντασμαγορία τεχνικών μέσων, ένας κατακλυσμός τεχνικής: «και έτσι τα κάνουμε κι αλλιώς κι αλλιώτικα και παραλλιώτικα», μοιάζουν να σου λένε οι καλλιτέχνες.

Ας αρχίσουμε την περιδιάβαση, ελάτε: Μπαίνοντας, βρίσκεσαι αντιμέτωπη με το εισαγωγικό σημείωμα των επιμελητών ή και «μεριμνητών» (αν με το νεολογισμό αυτό αποδίδεται έτσι καλύτερα το λατινογενές curator – κουράτορας). Εδώ μαθαίνουμε ότι η έκθεση τιτλοφορείται Οι Εξισορροπιστές γιατί αφορά νέους καλλιτέχνες που, σχεδόν μοιραία, ισορροπούν ανάμεσα σε αντίρροπες δυνάμεις, όπως οι ισορροπιστές ακροβάτες του τσίρκου, και πετυχαίνουν μια έστω και φευγαλέα αίσθηση στερεότητας και σταθερότητας εν μέσω συνεχώς μεταβαλλόμενων κοινωνικών, οικονομικών, πολιτικών συνθηκών, εν μέσω «turmoil» –ελληνιστί «αναταραχής και ανακατωσούρας»– , όπως λέει ο βασικός επιμελητής Carrion-Murayari. Και στο εισαγωγικό σημείωμα του εκθεσιακού καταλόγου συμπληρώνει: «Έναντι της επισφάλειας και της υλικής αβεβαιότητας, [οι καλλιτέχνες] διατηρούν, ο καθένας και η καθεμιά τους, την πίστη τους στην κατασκευή χειροπιαστών, υλικών αντικειμένων» (η μετάφραση δική μου, από τα αγγλικά). Η  διεθνής ατραξιόν που ονομάζεται Γκρηκ Κράισις (GreekCrisis, Ελληνική Κρίση) παραμονεύει – ή μάλλον, ούτε καν παραμονεύει ή υπόκειται, αφού τόσο ο επιμελητής όσο και οι διευθυντές των δύο Μουσείων, αλλά και ο Dakisτου ΔΕΣΤΕ, το λένε ξεκάθαρα: με τα λόγια του επιμελητή και πάλι «αυτή η ομάδα καλλιτεχνών αναπόφευκτα συνδέεται μέσα από τις κοινές τους εμπειρίες της συνεχιζόμενης οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα, [οπότε] το να πει κανείς ότι η πολιτική και κοινωνική αναταραχή που προήλθε από αυτή την κρίση έχει διαμορφώσει τους νέους Έλληνες σήμερα είναι ένα understatement [σ.σ. δηλαδή «και λίγα λέμε», όπως περίπου σημαίνει η δυσμετάφραστη αλλά χαρακτηριστικά αγγλική αυτή λέξη].

Με άλλα λόγια, η έκθεση «πουλάει» ελληνική κρίση, το διασημότερο εξαγώγιμο προϊόν μας επί του παρόντος, το προϊόν για το οποίο υπάρχει διεθνώς και η μεγαλύτερη ζήτηση. Αντί του «άρτος και θεάματα», προσφέρουμε στη διεθνή κοινότητα, με ανάδοχο τα παντοειδή Μέσα, «το θέαμα της έλλειψης άρτου», άλλως «δείτε τι γίνεται στην κακομοίρα (ή στον κακό μαθητή, ή στον σοσιαλιστικό ήρωα) που λέγεται Ελλάδα». Οπότε η έκθεση, νεοαποικιακώς και κρυπτοαποικιακώς και μεταποικιακώς, όπως τόσες και τόσες άλλες (από το παρισινό εικαστικό Hell-as Pavilionτου 2013 [όπου λογοπαιγνιωδώς «Ελλάδα: Hellas = ωσεί Κόλαση: Hell-as], ώς την επικείμενη documenta 14, που φέρει τον νεοαποικιακό υπότιτλο «South» και «Μαθαίνοντας απ’ την Αθήνα», λες και όταν διεξάγεται στο Kassel της Γερμανίας, ως συνήθως, θα έπρεπε να επιγράφεται «North» και «Μαθαίνοντας από το Κassel και τη Hesse – ελληνιστί Έσση»), και η εν λόγω έκθεση, λοιπόν, εξυπηρετεί και ικανοποιεί τη διεθνή αυτή ζήτηση για porca miseria– τα εικαστικά είναι ιδεώδη για την ικανοποίηση αυτή, καθ’ ότι, ελλείψει του γλωσσικού εμποδίου (language barrier) είναι και τα πιο εύκολα προσβάσιμα (transferrable) στο ξένο κοινό. Αντί άλλης απόδειξης περί αυτού, με δυσάρεστη έκπληξη (άρνηση, σχεδόν, να το πιστεύσω) συνειδητοποίησα ότι οι τίτλοι των έργων και ολόκληρος ο κατάλογος της έκθεσης είναι αποκλειστικά στα αγγλικά, χωρίς καν ελληνική μετάφραση – μόνο τα ονόματα των καλλιτεχνών τη γλιτώσανε, καθώς εμφανίζονται και στο… πρωτότυπο! Εντάξει, πρόκειται για συμπαραγωγή του Νέου Μουσείου της Νέας Υόρκης και του εν Γεναύα πλέον ΔΕΣΤΕ, αλλά όχι κι έτσι!

Αυτά για το επιμελητικό υπόβαθρο ή συγκείμενο – context. Ας πάμε γρήγορα στα ίδια τα έργα, που ο επιμελητικός κουρνιαχτός ή έστω κυκεώνας δε μας άφησε προσώρας χώρο να σχολιάσουμε. Εδώ έχουμε υποσχέσεις, αλλά ατελείς και ανεκπλήρωτες. Τα λέω με τη σειρά που τα είδα.

Ο Γιάννης Καρπούζης κρεμάει φωτογραφίες (C-prints) στην πρώτη αίθουσα, είναι η Ελλάδα που ξέρουμε, Αθήνα, πολυκατοικίες με αναμονές, εθνική οδός, αλλά και υπόμνηση ένδοξου παρελθόντος – αρχαία μετώπη με πολεμιστές τυλιγμένη σε σελοφάν. Όχι κάτι καινούργιο ή πολύ εμπνευσμένο, μ’ άρεσε η Ομόνοια με τους μετανάστες και τη διαφήμιση του Hondos Center (ελυτικής εμπνεύσεως) στο φόντο, αλλά και ο φαντάρος που πηδάει τη διαχωριστική μπάρα στην εθνική οδό, με το πολυκατάστημα ειδών σπιτιού στο βάθος – νεοελληνικός νόστος.

Στον ίδιο χώρο και τα κτίρια-φαντάσματα από κερί, τα κτίρια-κηρία της Μαλβίνας Παναγιωτίδη, Ghost Reliefs τα λέει και είναι κέρινα ομοιώματα-εκμαγεία σε σμίκρυνση των προσόψεων νεοελληνικών κτηρίων, πολλά είναι επαύλεις των πάλαι ποτέ Αθηναίων αστών. Τα κέρινα αυτά «κ(τ)ηριάκια» έχουν και φυτίλι – είναι και χρηστικά κεριά, που λιώνουνε σιγά-σιγά ώς την αφάνεια. Όμορφη ιδέα, γλυκό συναίσθημα, αλλά όχι σε ύψος ή τόσο βάθος.

Στην άλλη πλευρά του ίδιου δωματίου, γύρω από τα κέρινα κτίρια της Παναγιωτίδη κι απέναντι από τις φωτό του Καρπούζη, βλέπεις τα τυπώματα (αυτά που παλιά τα λέγανε «μεταξοτυπίες», αλλά που πλέον το μεταξένιο πλέγμα έχει αντικατασταθεί από πολυεστέρα), «πειραγμένα» με λίγη λαδομπογιά, που φέρουν τον τίτλο «Κι άλλα πράγματα συμβαίνουν το Δεκέμβριο, πέραν των Χριστουγέννων» (όπως πάντα οι τίτλοι εμφανίζονται στα αγγλικά, η εδώ ελληνική μετάφραση δική μου). Είναι έργα της Ειρήνης Ευσταθίου, πίνακες μικρών διαστάσεων, που ανακαλούν, χωρίς ανοιχτά να δείχνουν, τους δυο Δεκέμβρηδες, του 1944 και του 2008. Η σύνδεση είναι κάπως ατυχής και λαϊκίζει, βρίσκω, παραφουσκώνοντας τα πρόσφατα –τι δουλειά έχουν τα Δεκεμβριανά με ένα ξέσπασμα του νεαρόκοσμου που δεν ξέρω αν θα υπήρχε χωρίς τηλεοπτικό φακό και που έτυχε να γίνει κι αυτό Δεκέμβριο;–, όμως αυτή είναι άλλη συζήτηση. Επί της μορφής, γιατί επιλέγονται αυτά τα τυπώματα-μικροπίνακες; – δεν πείθομαι. Η οφειλή-αναφορά σε προηγούμενη επιτυχημένη δουλειά της Ευσταθίου (βραβείο ΔΕΣΤΕ 2009), όπου και πάλι χρησιμοποιείται η φόρμα του μικρού πίνακα εν είδει φωτογραφίας αρχείου, δεν αρκεί.

Λίγο παραμέσα, σαν Συμπληγάδες, δυο ανοίγματα, δεξιά και αριστερά, όπου σε υποδέχονται βιντεοπροβολές. Από τη μια, το Black Mountain (Μαύρο Όρος, Montenegro; – να πω εδώ ότι στο χώρο κινούνται και ξεναγοί-επεξηγητές των εκτιθεμένων που λύνουν απορίες περί θέματος ή και «μηνύματος» κάθε έργου, τους οποίους και απέφυγα, για να τα δω πιο ανεπηρέαστα, πιο «καθαρά», χωρίς  την έξωθεν επιβαλλόμενη «αποσαφήνιση» που συχνά γίνεται «συσκότιση» – πολλές φορές καλύτερα και πιο καθαρά τα [πραγματολογικώς] ασαφή στην τέχνη).  Το «Μαύρο Όρος» είναι της Μαριάννας Χριστοφίδη και εικονίζει ψαρά σε πατροπαράδοτη αλιευτική δραστηριότητα, ψαρά με τα δίχτυα του, μαθαίνω από το επιμελητικό σημείωμα πως είναι ψαράς της Αδριατικής – αναχρονιστική δραστηριότητα η χειρωνακτική αλιεία, άδεια τα δίχτυα, ο Χριστός που θα τα γέμιζε λείπει. Ωραία η ασπρόμαυρη ερημία η σχεδόν βιβλική του ψαρά μονάχου, όμως μορφικά –ή φορμαλιστικά αν θέλετε– δεν κομίζει κάτι καινούριο ή ιδιαίτερα επιδέξιο – συγκρίνετε εδώ με τα ασπρόμαυρα του JangFudongγια κάτι πολύ πιο δραστικό μορφολογικά.

Στην απέναντι Συμπληγάδα, ένας τεχνίτης προσπαθεί να κατασκευάσει ελικοφόρο πτητική μηχανή, την οποία και ζώνεται για να… – εν τέλει δεν τον βλέπουμε να πετάει, και το φόντο της επικείμενης πτήσης, τ’ οποίο στην αρχή μοιάζει με θάλασσα, αποδεικνύεται ότι είναι ένα αστικό αθηναϊκό (;) τοπίο. Είναι η βιντεοπροβολή του Ορέστη Μαυρουδή – ΟΚ, αντιλαμβάνομαι τις προεκτάσεις, τον αλληγορικό συμβολισμό, ο άνθρωπος πάντα θα προσπαθεί να πετάξει, αλλά δε συγκινούμαι, η ιδέα προαιώνια, οπότε τι κομίζει το βίντεο αυτό; Ενδιαφέρων κάπως ο τόνος αμηχανίας του μηχανικού αυτού εγχειρήματος, θυμίζει λίγο «ατμόσφαιρα Λάνθιμου».

Στο βάθος, πέρα απ’ τις Συμπληγάδες, βλέπεις την εγκατάσταση της Βαλίνιας Σβορώνου, όπου «επιτύμβιες στήλες» από γυμνό τσιμέντο μαζί με ένα βίντεο διηγούνται τη δυστοπική ιστορία ενός χάκερ ή άλλου παρόμοιου περιθωριακού, σαν ταινία με τον Τζην Χάκμαν σε ρόλο πρώην κατάσκοπου που τώρα έχει στραφεί εναντίον της μητρικής CIA. Ο τίτλος είναι «Επιτύμβιοι Λύκοι, Σκοτεινά Λιμνάζοντα» ή κάτι τέτοιο, «Gravestone wolfs, Dark pools», ακούγεται πιο… σέξι στα (πανταχού και αποκλειστικώς παρόντα) αγγλικά! Κι εδώ, η αρχική ιδέα δεν αρκεί.

Δίπλα, γειτονικά, η εγκατάσταση του Πέτρου Μώρη «Σημειώσεις πάνω σε επαναλαμβανόμενες φόρμες», μας δείχνει οπλισμούς σκυροδέματος, δηλαδή ατσαλόβεργες, σε σχήματα κρεβατιών αραδιασμένων στο πάτωμα, à la Beuys, ενώ τριγύρω και από πάνω υψώνονται γύψινοι ιζηματοειδείς σχηματισμοί-συσσωρεύσεις, σαν σταλαγμίτες, και ψηφιδωτές μορφές στο βίντεο του τοίχου – όλα αυτά χωρίς περαιτέρω συναισθηματική ή διανοητική φόρτιση κι επένδυση. Πού είναι το συναίσθημα και το φροϋδικό Besetzung, η φόρτιση που κι εμάς θα συγκινήσει;

Έτσι κάπως συνεχίζονται τα πράγματα και παρακάτω – αρχίζω να επιταχύνω την αφήγηση, καθώς η γυναίκα μου η Ευρυδίκη και οι δυο μου γιοι έχουνε προ πολλού προπορευτεί και ήδη φτάνουνε στην έξοδο, σε λίγο βλέπω τα παιδιά μου να χαχανίζουν και να τρελοτρέχουνε στο ωραίο αίθριο του Μπενάκη, είναι γλυκό απόγευμα Κυριακής μετά το μέσον του Σεπτεμβρίου και στο Μουσείο, εκτός από μας, ψυχή –κανα δυο άντε τρεις περνοδιαβαίνουν, περιεργαζόμενοι αυτά τα ερείπια της ύστερης μοντερνικότητας (αδόκιμος όρος αλλά δεν θέλω να την πω νεωτερικότητα, ακριβώς γιατί είναι τόσο ύστερη).

Too little too late, αφού αγαπημένη και αποκλειστική γλώσσα της έκθεσης είναι τα αγγλικά, αυτά έχουνε γίνει και ξαναγίνει και ξαναματαγίνει – δεν χρειάζεται η τέχνη να φέρνει το καινούργιο συνέχεια, αρκεί να μην υιοθετεί το παλιό ως καινούργιο, αλλά κι αυτό ακόμα μπορεί να δουλέψει αν επενδυθεί με δικό σου (ω καλλιτέχνη) σκεπτόμενο συναίσθημα ή συναισθηματική σκέψη και διάνοια, μπορεί και το παλιό ως νέο να δουλέψει αν επενδυθεί και έτσι καταφέρει να σημάνει.

Συνεχίζω, επιταχύνοντας, βλέπω την βιντεοεγκατάσταση της ομάδας Kernel (σημαίνει «πυρήνας, ψύχα, κουκούτσι και καρδιά»), που φτιάχτηκαν το 2009 στην Αθήνα και μου δείχνουνε μια μπετονένια αερογέφυρα με τα αστικά «ιερογλυφικά» των γκραφιτάδων να υπερίπταται μιας ουτοπικής αττικής φύσης με πεύκα, πλαισιωμένη από μια περίπλοκη ψευδοϊστορία «αρχαιοδιφικής» ανακάλυψής της, κι ύστερα βλέπω το βίντεο της Λουκίας Αλαβάνου, μια συρραφή ταινιών μυστηρίου ή και τρόμου χιτσκοκικής ατμόσφαιρας (η μία με τον Πήτερ Σέλλερς, δεν θυμάμαι ποια), που τελικώς αποδεικνύονται επίσκεψη ιδιοκτήτη στην ενοικιάστριά του για το νοίκι, μετά είναι η εγκατάσταση του Μανώλη Δασκαλάκη-Λεμού, με  μικρές δεξαμενές που περιέχουν πετρέλαιο ενώ μια πετρελαιοκηλίδα καίγεται στη φωτογραφία επί του τοίχου, εντυπωσιακή πλην όμως ασυγχωρήτως όμοια, στην ιδέα αλλά και τη μορφή της, με τη γνωστή εγκατάσταση-δεξαμενή πετρελαίου του Richard Wilson (το «20:50», ή «Oil Room») στην γκαλερί Saatchi στο Λονδίνο, πιο πέρα βλέπω τους υφαντούς πίνακες –ξομπλιασμένες tapisseries– της Ζωής Γαϊτανίδου, με τα τοτέμ, τις μάσκες και τα διακοσμητικά σύμβολά τους σε περιβάλλον ζούγκλας της Αφρικής ου μην και του Αμαζονίου, μαζί και κάποια πιο μεταμοντέρνα, απλωμένα υφάσματα-παντιέρες με τυπωμένες πάνω τους βλαστήσεις και βιομηχανικά απόβλητα, έργο της Εύας Παπαμαργαρίτη χωρίς ιδιαίτερες επινοήσεις ή συγκινήσεις, βλέπω τα αντικείμενα-εργόχειρα της Zoë Paul, ευφάνταστα κεντήματα πάνω σε σχάρες ψυγείων, μπερντέδες από χάντρες ενός «κοσμοπολίτη βοσκού» και άλλα μεταμοντερνοειδή, ύστερα βλέπω μια σχεδόν ακατάληπτη παρέλαση enpasserelle θραυσμάτων μαρμάρων, ξύλων και υπολειμμάτων βιβλίων, με τον αινιγματικά απόκρυφο συμβολικό τίτλο «33.478» –το 33 κάτι μας θυμίζει– έργο της Πάκυς Βλασσοπούλου,

Συνεχίζω, επιταχύνοντας κι άλλο, προς την έξοδο, βλέπω τις προθήκες με τα «κεντήματα» και τ’ άλλα εργόχειρα, μαζί με παλιές οικογενειακές φωτογραφίες, του Γιάννη Κολιόπουλου –μια κολοκύθα παρέα με μια φωτογραφία από τη σχολική παρέλαση–, πολλή ειρωνεία και μεταμοντέρνα παιγνιώδης υπονόμευση των μειζόνων αφηγήσεων, βλέπω στον ίδιο χώρο τα ντανταϊστικώς σύμμεικτα αντικείμενα-γλυπτά του Δημήτρη Αμελαδιώτη, σα σουρεαλιστική arte povera και ρεστανικός Nouveau Réalisme μαζί, βλέπω μετά τον μη πίνακα, το «κενό» αλλά και άτιτλο μνημειακό χαρτί του Αναστάση Στρατάκη, σαν Άγνωστος Στρατιώτης της τέχνης που πεθαίνει, χωρίς γλυπτά, μόνο με κάποια ίχνη από κάρβουνο και μολυβάκι (προτιμώ κύριε Στρατάκη τις προσωπογραφικές μινιατούρες σας!), ύστερα το βίντεο «Νύφες του Μάλτεπέ» από τις Περσεφόνη Μύρτσου και Εύα Γιαννακοπούλου, όπου φιλμάρουνε τις ίδιες τους τις οικογενειακές περιπέτειες των «μικτών» γάμων Τούρκων και Ελλήνων,

Έπειτα, στο δρόμο προς την έξοδο πλέον, περνώ μέσα από τις «φτωχικές» αρχειακού τύπου εγκαταστάσεις  του Γιώργου Γεροντίδη που «ξαναζωντανεύει», με όλα της (μου επιτρέπετε) τα συμπράγκαλα μιαν αινιγματική φιγούρα αποδιδόμενη (πιθανώς) στον Χανς Χολμπάιν (τον νεότερο και γνωστότερο), κι ακόμα τις αρκετά προχειρότερες εγκαταστάσεις των Λητώς Κάττου (με ουράνια σώματα και γατόσχημα φορμάκια από Λύκρα), Ναταλί Γιαξή (γύψινα εκμαγεία-αποτυπώματα στο πάτωμα), Μυρτώς Ξανθοπούλου (σκουπίδια υποφωτισμένα και χαρτόνια, ωχρές απομιμήσεις των ιδεών των Tim Noble και Sue Webster), Αλίκης Παναγιωτοπούλου (μαρκαδόροι και δοχεία που χύνονται οι μπογιές τους), Ελένης Μπαγάκη (Τ-shirts με φράσεις ολίγον πορνό, μαζί με βίντεο και ήχο από αποτυχημένη φαλλοκρατούμενη σχέση) και Ειρήνης Μίγα (αρχειακές αποτυπώσεις υπολειμμάτων ενός πολύ προσωπικού δωματίου, σαν ένα πολύ πιο αχνό και φραζίλ εσωτερικό σπιτιού της Ρέιτσελ Ουάιτρηντ/Rachel Whiteread), αυτά από εγκαταστάσεις, κάποιες ακόμα φωτογραφίες, πιο κλασικές αυτές της κυπριακής αστικής δυστοπίας της πράσινης γραμμής από τον Στέλιο Καλλινίκου, πιο grungeαυτές του Πέτρου Ευσταθιάδη, που κατασκευάζει ένα δικό του απορριμματικό και απορηματικό σύμπαν στο βορειοελλαδίτικο χωριό του, πολύ απορριμματικό και όχι τόσο απορηματικό για τα δικά μου κριτήρια, λίγο ακόμα βίντεο με πολυεδρικά σχήματα για μένα συναισθηματικώς απροσπέλαστα, από την Μαρία Αναστασίου, μια σειρά «ψευδοτοιχογραφίες» από μελαγχολικούς και βαριόθυμους γκραφιτάδες, σαν ύστερος Κανιάρης ή Antoni Tàpies, από την Όλγα Μηλιαρέση-Φωκά και άλλη μια ιερογλυφία Keith Haring-ικών συμβόλων, μαζί με δυο λαβές λεωφορείου, ως «σημειώσεις για κάποιον 1,67 και πάνω που βαριέται στο λεωφορείο» από τη Χρυσάνθη Κουμιανάκη, τέλος, με πολλή περίσκεψη κι ένα σφίξιμο, όπως όταν βλέπεις έναν παλιό καλό σου φίλο και τον έχει αλλάξει ο χρόνος πολύ, με βαρύ τέτοιο συναίσθημα βλέπω, τέλος, τις ζωγραφικές της Σοφίας Στέβη, πλακάτα ακρυλικά πάνω σε βαμβακερά πανιά, που δείχνουνε μέλη ανθρώπινα, μονόλιθους, αχώνευτα πράγματα κι ανησυχαστικά, με κάποιες συμβατικές καρδούλες να υπερίπτανται μονάχες, αλλά όλα αυτά χωρίς πολύ umph, σαν πολύ άνευρα βρε παιδί μου, και μαζί τις ζωγραφικές της Μαργαρίτας Μποφιλίου, ακρυλικά και μελάνια, ανθρωπόμορφα και άλλα όντα σε περιελίξεις, λίγο Ματίς, λίγο pop-arty, λίγο Μιρό, σε συνονθυλεύματα χωρίς και πάλι ιδιαίτερο συναισθηματικό αντίκρισμα.

Βγαίνω από την έκθεση, τα τελευταία σάς τα περιέγραψα ανάκατα, νιώθω κι εγώ ανάκατα, να μια γενιά νέων Ελλήνων εικαστικών –μεγάλες κι εντυπωσιακές οι τεχνικές τους δυνατότητες, μεγάλο το εύρος των προσλήψεών τους–, το «βραβείο», όπως κάθε φορά θα το απονέμουμε για ομαδικές εκθέσεις, πάει στον Γιάννη Κολιόπουλο για τις ευρηματικές επίτοιχες προθήκες του, τις «Αρχέγονες Αντικειμενικότητες», που κοιτάζουν παιχνιδιάρικα, σίγουρα περιπαικτικά, αλλά και πολύ μελαγχολικά τους ιδρυτικούς μας μύθους καθώς αυτοί απομακρύνονται και σβήνουν (κάτι αισθάνθηκα μπροστά στα έργα αυτά, παθητική και βαθιά η μελαγχολία της «Μελέτης πάνω στο χρώμα του ψωμιού», με την εξαιρετική ξυλοτυπία «όπου μιμείσαι τον ίσκιο της μάνας μου», με μια φωτογραφία-πολαρόιντ από παιδικό πάρτι του προηγούμενου αιώνα κι ένα λεπταίσθητο, εύθραυστο εξωτικό περίπτερο-pavillon πάνω από κόκαλα-λείψανα της παιδικής ηλικίας;), να λοιπόν μια γενιά νέων Ελλήνων εικαστικών, οι περισσότεροι γύρω στα 30, όλα τα μέσα δικά τους, όλοι οι ζωγράφοι στα πόδια τους, όλο το διαδίκτυο και η μπλογκόσφαιρα, όλοι –ο Dakis και η Lisa Phillips του New Museum και ο Gioni, αγαπημένος μεριμνιστής-κουράτωρ του Δάκη (τι ωραία που ήταν, σε δική του επιμέλεια, η «A Guest + A Host = A Ghost» με τους αγαπημένους ξένους του Δάκη, το 2009 στη Νέα Ιωνία, στα παλιά λημέρια του ΔΕΣΤΕ!)–, όλοι αυτοί να τους φροντίζουνε, αλλά (μεγάλο αλλά) με τα τόσα που έχουνε μάθει και δει και επισκεφθεί, με την ακέραια και πλήρη θέλησή τους –μεγάλο τους όπλο!– να γίνουνε καλλιτέχνες πραγματικοί, ας δαγκώσουνε επιτέλους το χέρι που τους ταΐζει, ας βγάλουνε γλώσσα στους κουράτορες και τη διεθνή κοινότητα, που διψάει για «κρίση», κι ας κάνουνε –ξανά– τέχνη δική τους – όλη σου την ψυχή χύσε, λέγω, στον ξένο τρόπο και κάν’ τονε τρόπο δικό σου.

Σημείωση: Τα στοιχεία των καλλιτεχνών παραλείπονται για λόγους οικονομίας και μικρότερης ανιαρότητας του κειμένου, είναι όλοι τους γεννηθέντες μεταξύ 1977-1991, σχεδόν όλοι στην Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη ή τη Λευκωσία, και είναι εγκατεστημένοι στην Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη, τη Νέα Υόρκη, το Βερολίνο, το Λονδίνο και αλλού. Βάζοντας τα ονόματά τους στο Google–τον διαδικτυακό ομφαλό μας!– εύκολα βρίσκετε την ιστοσελίδα, το fb προφίλ ή το tumblr του καθενός τους. Ακόμα περισσότερα στον κατάλογο της έκθεσης (μόνο στα αγγλικά, δυστυχώς), από τους k2 Design, με κάποια τυπογραφικά λάθη στα επιμελητικά κείμενα και μέτριες, εν γένει, φωτογραφικές αποτυπώσεις των έργων, φαντάζομαι για να μείνει η τιμή του καταλόγου προσιτή, όσο προσιτά είναι πλέον τα 20 ευρώ συν 8 ευρώ εισιτήριο κατ’ άτομο.

Το πρόβλημα της ευθανασίας, ένα οριακό ηθικό και νομικό ζήτημα, έχει γιγαντωθή τις τελευταίες δεκαετίες κυρίως εξαιτίας των τεχνολογικών εξελίξεων στο τομέα της Ιατρικής. Από την μια μεριά ορθώνεται η αξίωση του ασθενούς σε αξιοπρεπές τέλος, σε εντελή αυτοδιάθεσή του, το δικαίωμά του στον θάνατο ή, όπως αλλιώς λέγεται, το δικαίωμα εξόδου. Από την άλλη, επικρατούν δύο σκέψεις κυρίως: αφενός μεν μια ήπια κηδεμονιστική, που δυσπιστεί μπροστά στην βούληση ενός ανθρώπου που υποφέρει και αποφασίζει για κάτι ανέκκλητο και άγνωστο εκ των προτέρων υπό συνθήκες άγχους και πόνου, αφετέρου δε μια πιο κοινοτιστική, που τονίζει το συμφέρον της ολότητας σε καθέναν ξεχωριστά από εμάς, καθώς και στο απαραβίαστο ή στην ιερότητα της ανθρώπινης ζωής. Η σύγκρουση είναι εν πολλοίς σύγκρουση δύο κοσμοθεωριών. Αναδημοσίευση από το Books' Journal #71, Νοέμβριος 2016.