Ο πόλεμος στην Ουκρανία έβαλε τις διεθνείς σχέσεις στη ζωή μας από τη μεγάλη πόρτα. Αλλά είχαν φύγει ποτέ; Απλώς μας έκλειναν το μάτι από πολλά και διαφορετικά παράθυρα. Το νέο σχετικά αντικείμενο –συμπλήρωσε τα πρώτα εκατό του χρόνια το 2019– είναι μέρος της ζωής των κατοίκων του πλανήτη πολύ πριν από τη διαμόρφωσή του ως ξεχωριστού επιστημονικού πεδίου και, ίσως,θα μπορούσαμε να αποδώσουμε την πατρότητά του στον Θουκυδίδη.
Οι διεθνείς σχέσεις που, συχνά στην καθομιλουμένη, συγχέονται με τις διακρατικές σχέσεις, τη διπλωματία. το παγκόσμιο σύστημα, είναι η μεγάλη ομπρέλα κάτω από την οποία λειτουργεί η διεθνής πραγματικότητα με στόχο θεωρητικώς τη διαφύλαξη της παγκόσμιας τάξης μέσω επίτευξης ισορροπιών και της ειρήνης όπου αυτό είναι εφικτό. Η εισβολή στην Ουκρανία ήρθε με βιαιότητα να μας θυμίσει ότι η πεμπτουσία των διεθνών σχέσεων είναι ο πόλεμος και η ειρήνη.
Τι είναι οι διεθνείς σχέσεις
Ο συγγραφέας του τόμου, Κρίστιαν Ρόις-Σμιτ, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Queensland της Αυστραλίας και συνδιευθυντής της σειράς Cambridge Studies in International Relations, αφιερώνει ένα σημαντικό τμήμα της εργασίας του στην ανάλυση της έννοιας και των ειδών του πολέμου ως συστατικού στοιχείου των διεθνών σχέσεων. Ωστόσο, δεν αρκείται σ’ αυτό, αλλά μας προσκαλεί σε μια πολύ θελκτική πλοήγηση στην ιστορία και στις εκφάνσεις των διεθνών σχέσεων, αναδεικνύοντας ως κύρια θέση του ότι «η μελέτη των διεθνών σχέσεων οφείλει να εστιάζει στην παγκόσμια οργάνωση της πολιτικής εξουσίας».
Όπως σημειώνουν στον πρόλογο τους ο Ανδρέας Γκόφας και ο Γιώργος Ευαγγελόπουλος, εξαίρετοι και οι ίδιοι λειτουργοί του ίδιου αντικειμένου, ο συγγραφέας, ένας από τους πιο σημαντικούς σύγχρονους μελετητές των διεθνών σχέσεων παγκοσμίως, διατυπώνοντας αυτόν τον μείζονα ισχυρισμό, «απεγκλωβίζει τον κλάδο από το στενό οπτικό πεδίο της παραδοσιακής πρόσληψης του διεθνούς τοπίου, που αφορά αποκλειστικά τις εξωτερικές σχέσεις ανάμεσα στα κυρίαρχα κράτη».
Η ορθότητα του ισχυρισμού αυτού δεν είναι δύσκολο να επιβεβαιωθεί αν αναλογισθούμε πόσο αλληλένδετες είναι οι διεθνείς εξελίξεις με την καθημερινή ζωή. Μερικά παραδείγματα αρκούν:
- επιπτώσεις της φούσκας των δανείων κατοικίας στις ΗΠΑ το 2008 στην ευρωπαϊκή οικονομία γενικότερα και στην Ελλάδα ειδικότερα,
- ενεργειακή κρίση και πληθωρισμός εξαιτίας του πολέμου στην Ουκρανία,
- πανδημία λόγω της αυταρχικής διακυβέρνησης της Κίνας.
Ο Ρόις-Σμιτ επικαλείται τον Ρεϊμόν Αρόν για να ενισχύσει το επιχείρημά του. Ο φωτισμένος γάλλος ιστορικός και μελετητής των διεθνών σχέσεων είχε, ήδη το 1966, γράψει ότι «οι διεθνείς σχέσεις δεν έχουν χαραγμένα σύνορα στην πραγματικότητα, δεν είναι και δεν μπορούν να είναι υλικά διαχωρισμένες από άλλα κοινωνικά φαινόμενα».
Η παγκοσμιοποίηση κατέρριψε και τα τελευταία οχυρά.
Η βαρύτητα των κρατών
Ωστόσο, χωρίς να αμφισβητούμε την κεντρική θέση του βιβλίου, ότι δηλαδή οι διεθνείς σχέσεις δεν είναι αποκλειστικά διακρατικές αλλά επηρεάζονται από την οικονομία, την κουλτούρα, την ανάδειξη των δικαιωμάτων σε προτεραιότητά τους, βιώνουμε μια παραδοξότητα: παρά τη, σε πολύ μεγάλο βαθμό, αλληλεξάρτηση των κρατών και την «υποχρεωτικότητα» της πολυμέρειας (multilateralism), δεν μπορούμε να αγνοήσουμε το γεγονός ότι τα κράτη παραμένουν οι πιο ισχυροί παίκτες των διεθνών σχέσεων. Δεν σημαίνει αυτό ότι δεν υπόκεινται σε δεσμεύσεις που απορρέουν από την ένταξή τους σε διεθνείς οργανισμούς, ειδικά στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) όπου υπερισχύει το ευρωπαϊκό δίκαιο έναντι του εθνικού. Αλλά όταν ένα κράτος επιλέξει να μην προσαρμοστεί στις επιταγές του πολυεθνικού σχήματος στο οποίο συμμετέχει, μπορεί να το κάνει.
Κορυφαίο παράδειγμα, η συμπεριφορά της Ρωσίας που, παρά την ιδιότητα του μόνιμου μέλους του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών, εισέβαλε στην Ουκρανία χωρίς η ιδιότητα αυτή να αναιρεθεί. Το ίδιο ισχύει για την Ουγγαρία και τη μη συμμόρφωσή της με αποφάσεις της ΕΕ ή για την Τουρκία σε σχέση με συμμαχικές υποχρεώσεις που απορρέουν από την ιδιότητα του μέλους του ΝΑΤΟ.
Αυτή η επαναλαμβανόμενη αντίφαση αποτελεί, κατά τη γνώμη μας, το κεντρικό παράδοξο της σημερινής κατάστασης πραγμάτων στις διεθνείς σχέσεις. Δεν αποτελεί αντικείμενο της ανάλυσης του συγγραφέα αλλά θα έπρεπε να απασχολήσει τη διεθνολογική κοινότητα.
Όπως επίσης και ένα ακόμη θεμελιώδες ερώτημα: πώς θα συμπεριφερθούν κράτη όπως η Κίνα όταν και εφόσον κατακτήσουν την πρώτη θέση στη διεθνή σκηνή; Πώς θα σεβαστούν ένα διεθνές σύστημα κανόνων στη διαμόρφωση των οποίων δεν συμμετείχαν;
