Ο Βαγγέλης Πανταζής (1947-2017) είναι γνωστός στους αναγνώστες του Books’ Journal από τη συστηματική συνεργασία με τις σελίδες του. Όσοι τον έχουν παρακολουθήσει εκεί, αλλά και όσοι έχουν διαβάσει τις μελέτες του για την ομηρική γεωγραφία, δεν θα εκπλαγούν με την επανέκδοση του έργου του Χάρτες και ιδεολογίες, που κυκλοφόρησε πρώτη φορά το 1989 και κυκλοφορεί τώρα εκ νέου, σε αναθεωρημένη και βιβλιογραφικά ενημερωμένη εκδοχή, την οποία ο ίδιος δεν πρόλαβε ατυχώς να δει τυπωμένη. Τις ιδέες που εκθέτει ο συγγραφέας σε αυτή την πυκνή και μεστή σύνθεση τις είχε συζητήσει κατ’ επανάληψη τόσο στο Books’ Journal όσο και παλαιότερα, στα περιοδικά Τομές και Διαβάζω και στην εφημερίδα Αυγή, όπου και είχα την ευκαιρία να τον γνωρίσω πριν από τριανταπέντε περίπου χρόνια.
Η ΒΑΡΙΑ ΣΚΙΑ ΤΗΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑΣ
Πώς να διαβάσουμε τους χάρτες και τι ακριβώς εκπροσωπούν ο σκοπός και η λειτουργία τους; Αντιστοιχούν η χάραξη, ο σχεδιασμός και οι εικόνες τους σε μια φυσική πραγματικότητα που περνάει απλώς στο χαρτί με συνοπτικό και κωδικογραφικό τρόπο ή πρόκειται για συμβολικές κατασκευές, που έχουν σχέση με το ζήτημα της κατεύθυνσης και του προσανατολισμού; Κι αν ισχύει το τελευταίο, είναι άραγε η κατεύθυνση και ο προσανατολισμός έννοιες εγγενώς αποφορτισμένες και ουδέτερες ή εμπεριέχουν στοιχεία όπου η ιδεολογία ρίχνει βαριά τη σκιά της; Αυτά είναι τα ερωτήματα που θέτει ξανά και ξανά στο βιβλίο του ο Πανταζής, χωρίς να βιάζεται να δώσει απαντήσεις, αλλά και χωρίς να τα εγκαταλείψει στην τύχη τους, αφήνοντάς τα να αιωρηθούν απροσδιόριστα σε μια γενικόλογη περιήγηση.
Συνταιριάζοντας τη γεωγραφία, την κοσμολογία, τη φυσική, την αστρονομία, την αρχαιολογία, την αρχαιογνωσία και την κοινωνική ανθρωπολογία σε έναν διεπιστημονικό αστερισμό, ο Πανταζής αναλύει επίμονα και εξονυχιστικά, προκαλώντας μια δεύτερη σειρά ερωτημάτων, δίπολα τα οποία μοιάζουν αδιαμφισβήτητα τακτοποιημένα στον νου μας. Τι σημαίνει πάνω και κάτω; Τι βάρος έχει να ανήκει μια περιοχή, μια χώρα, μια θάλασσα ή μια ήπειρος στον Βορρά και πώς την υπολογίζουμε αν υπάγεται στον Νότο; Κι ακόμα, τι θα πει αριστερά και δεξιά και πώς θα πρέπει να προσμετρήσουμε την Ανατολή και τη Δύση; Ξεκινώντας από τις ημέρες μας, και διατρέχοντας τον χρόνο προς τα πίσω, δεν είναι δύσκολο να υποπτευτούμε πως τίποτε από όλα αυτά δεν είναι άμοιρο ιδεολογικά, πως η βαριά σκιά της ιδεολογίας είναι έτοιμη να επικαλύψει την οποιαδήποτε φυσική πραγματικότητα την ώρα ακριβώς που επικαλείται τη φυσική πραγματικότητα για να αποκρύψει τον δυναστικό της ρόλο. Κι ας υπολογίσουμε εν προκειμένω και κάτι επιπλέον: το ότι τα δίπολα για τα οποία συζητάμε δεν είχαν ανέκαθεν το ίδιο αξιολογικό αντίκρισμα, δεν ακολουθούσαν πάντοτε την ίδια ιδεολογική γραμμή.
ΧΑΡΤΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΤΥΠΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ
Η ταύτιση του πάνω ή του Βορρά με την ανάπτυξη του πολιτισμού, της οικονομίας και της αδιατάρακτης προόδου και του κάτω ή του Νότου με την οικονομική, την κοινωνική και πολιτισμική (ακόμα και τη φυλετική) υστέρηση είναι ένα μακρόβιο πλην όχι καθολικής ισχύος στερεότυπο αφού αλλιώς είχαν, επί παραδείγματι, τα πράγματα για την προκλασική Ελλάδα ή για τη Ρώμη πριν από την αυτοκρατορική της περίοδο. Η θέση, ωστόσο, που βρήκαν οι γεωγραφικές επικράτειες του Βορρά και του Νότου στους χάρτες συνοψίζεται σε ένα γεγονός που δεν μας είναι αυτονοήτως αντιληπτό: στο ότι οι χάρτες κρεμιούνται και διαβάζονται από πάνω προς τα κάτω και τανάπαλιν, καθιερώνοντας μιαν ιδεολογική κυριαρχία με τεράστια δύναμη επιβολής και διείσδυσης. Τα ανάλογα θα διακρίνουμε και στην αντιπαράθεση Δύσης και Ανατολής. Η μέρα αντιπροσωπεύει τη Δύση και η νύχτα την Ανατολή. Η μέρα είναι ευδία και η νύχτα παραπέμπει στον ζόφο και στον θάνατο. Κι ας θέλει η αρχαία κοσμολογία των Ελλήνων (πιθανόν και των Φοινίκων) την κορυφή του κόσμου να αναδύεται στην Ανατολή και τον πάτο του να βυθίζεται στη Δύση.
Πού καταλήγουμε μετά από αυτή τη μακρά γενεαλογία του Βορρά και του Νότου, καθώς και της Δύσης και της Ανατολής; Ο χάρτης, σημειώνει ο Πανταζής, μπορεί να εκφράζει ένα μέρος της αλήθειας, να αποτελεί μια συνιστώσα της, σε καμία όμως περίπτωση δεν είναι σε θέση να την εξαντλήσει. Κι αν έχει νόημα να σκεφτούμε κάτι σε σχέση με μια τέτοια παραδοχή, το ζητούμενο δεν είναι βεβαίως ούτε να καταγγείλουμε τους χάρτες ούτε να τους αντιπαραβάλουμε μια νέα ιδεολογία, μιαν ιδεολογία των αντιπόδων ή του κάτω κόσμου. Αρκεί να θυμηθούμε πως ο όρθιος, ο κρεμασμένος χάρτης είναι εκεί που τον έχουν βάλει για να παίξει ένα παιχνίδι συμβόλων και εξουσίας και πως κανένα είδος εξουσίας δεν απολαμβάνει το προνόμιο της μεταφυσικής θεμελίωσης. Κι έχει έλθει ίσως ο καιρός, όπως έχει άλλωστε συμβεί προ πολλού με τις κοινωνικές επιστήμες, να ανακαλύψουμε έναν καινούργιο προσανατολισμό για το πάνω και το κάτω, βάζοντας τον χάρτη σε διαφορετική θέση – ίσως ακριβέστερη και δικαιότερη.
