Πριν από ακριβώς δέκα χρόνια, στις 12 Απριλίου 2014, ο ρωσοουκρανικός πόλεμος, που είχε ξεκινήσει με την έναρξη της παράνομης κατοχής της Κριμαίας από τη Ρωσία στις 20 Φεβρουαρίου 2014, μετατράπηκε σε μια μεγάλη βίαιη ένοπλη σύγκρουση. Ακόμη και πολλοί από τους δημόσιους σχολιαστές, που σήμερα είναι συμπαθείς προς την Ουκρανία και καταδικάζουν τη μεγάλης κλίμακας εισβολή της Ρωσίας στις 24 Φεβρουαρίου 2022, παραμένουν αμφίθυμοι για την προϊστορία της. Είτε λόγω της ρωσικής προπαγάνδας, είτε λόγω θεωρητικών προκαταλήψεων, είτε λόγω απλής αφέλειας, είτε για άλλους λόγους, πολυάριθμοι ξένοι παρατηρητές συνεχίζουν να κάνουν έντονα τη διάκριση των μαχών στην Ουκρανία πριν και μετά απ’ αυτή την ημερομηνία.
Πώς η Ρωσία υποκίνησε μια ανατολικοουκρανική «εξέγερση»
Ο πόλεμος στο Ντονμπάς ήταν ένα από τα ποικίλα αποτελέσματα μιας ευρύτερης ρωσικής προσπάθειας να θέσει υπό τον έλεγχό της τα, σε μεγάλο βαθμό, ρωσόφωνα ανατολικά και νότια τμήματα της Ουκρανίας. Αρχικά, το Κρεμλίνο σκόπευε να το κάνει αυτό με όσο το δυνατόν λιγότερες ανοιχτές στρατιωτικές μάχες. Το πιο γνωστό μέρος αυτής της, σε μεγάλο βαθμό, μη κινηματικής και κυρίως συγκαλυμμένης, αλλά ήδη ολοκληρωτικά οργανωμένης και σαφώς στρατιωτικής επιχείρησης ήταν η προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία μεταξύ 20 Φεβρουαρίου και 18 Μαρτίου 2014. Η προσπάθεια κατάληψης όλου αυτού που οι ρώσοι εθνικιστές οπαδοί της Αυτοκρατορίας αποκαλούν Νοβορωσία (Νέα Ρωσία) περιελάμβανε πλήθος άλλων ταυτόχρονων ανατρεπτικών, υβριδικών, μυστικών, ήπιων κ.λπ. ενεργειών που αποσκοπούσαν στην υπονόμευση της κοινωνικής συνοχής, της πολιτικής σταθερότητας και της κρατικής ικανότητας στην ανατολική και τη νότια Ουκρανία, και όχι μόνο.
Στα σημαντικότερα μέσα του υβριδικού πολέμου της Ρωσίας στην ηπειρωτική Ουκρανία, στις αρχές του 2014, συγκαταλέγονταν τα ρωσικά ΜΜΕ, καθώς και τα ουκρανικά ΜΜΕ που βρίσκονταν υπό την επιρροή ρωσικών ή φιλορωσικών παραγόντων στην Ουκρανία. Ακόμη και έτσι, η επίδραση της εκστρατείας δαιμονοποίησης της νόμιμης κυβέρνησης της Ουκρανίας εκ μέρους της Μόσχας παρέμεινε περιορισμένη στην κοινή γνώμη της ανατολικής Ουκρανίας. Εκείνη την περίοδο, όχι μόνο τα ρωσικά κανάλια προπαγάνδας αλλά και τα ξένα ΜΜΕ παρουσίαζαν συχνά τις φιλορωσικές διαδηλώσεις στο Ντονμπάς ως εκφράσεις δήθεν ευρέως διαδεδομένων λαϊκών διαθέσεων. Ωστόσο, διάφορες δημοσκοπήσεις που διεξήχθησαν πριν και κατά τη διάρκεια αυτής της φάσης δίνουν μια διαφορετική εικόνα. Τον Μάρτιο του 2014, για παράδειγμα, ακόμα μόνο το ένα τρίτο των κατοίκων των περιοχών Ντονέτσκ και Λουχάνσκ υποστήριζε το διαχωρισμό του Ντονμπάς από την Ουκρανία, ενώ το 56% απέρριπτε αυτή την ιδέα. Πολλές από τις αυτονομιστικές ενέργειες στις πόλεις της ανατολικής και της νότιας Ουκρανίας δεν οφείλονταν σε τοπικές πρωτοβουλίες. Αντίθετα, υποκινήθηκαν, καθοδηγήθηκαν και χρηματοδοτήθηκαν από τη Μόσχα.
Πώς οι Ρώσοι άτακτοι οδήγησαν στη βίαιη κλιμάκωση
Ενώ λοιπόν οι εντάσεις ήταν ήδη υψηλές από τις αρχές Απριλίου 2014, οι μάχες μεγάλης κλίμακας άρχισαν τη δεύτερη εβδομάδα του Απριλίου. Το νέο στάδιο της αντιπαράθεσης στα μέσα Απριλίου χαρακτήρισε η χρήση πυροβόλων όπλων και οι πανταχού παρόντες ρώσοι πολίτες. Αυτή η κλιμάκωση αποτέλεσε την έναρξη του πολέμου στο Ντονμπάς ως ένοπλη υπο-σύγκρουση του ευρύτερου πολέμου της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας, ο οποίος είχε ξεκινήσει με τις μετακινήσεις ρωσικών στρατευμάτων στην Κριμαία στις 20 Φεβρουαρίου 2014 και διαρκεί ώς σήμερα. Ο πόλεμος του Ντονμπάς άρχισε όταν, στις 12 Απριλίου, καταλήφθηκαν διοικητικά κτίρια στο Σλοβιάνσκ και στο Κραματόρσκ της περιφέρειας Ντονέτσκ υπό την ηγεσία ατάκτων ρώσων μαχητών. Την κατάληψη του Σλοβιάνσκ ακολούθησαν οι πρώτες μάχες μεγάλης κλίμακας του ρωσοουκρανικού πολέμου.
Των αντι-ουκρανικών ατάκτων στο Σλοβιάνσκ ηγούνταν ο ρώσος συνταξιούχος συνταγματάρχης και πρώην αξιωματικός της FSB Ιγκόρ Γκίρκιν (γνωστός και ως Στρέλκοφ). Η ένοπλη ομάδα του Γκίρκιν, περισσότεροι από 50 μαχητές, είχε μόλις φτάσει στην ενδοχώρα της Ουκρανίας –μέσω της Ρωσίας– από την ήδη κατεχόμενη Κριμαία, όπου οι περισσότεροι απ’ αυτούς είχαν συμμετάσχει στην επιχείρηση προσάρτησης. Η ομάδα του Γκίρκιν έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη μετατροπή της περιφερειακής εμφύλιας σύγκρουσης στο Ντονμπάς σε καθαρά διακρατικό πόλεμο μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας. Σε συνέντευξή του στη ρωσική ακροδεξιά εβδομαδιαία εφημερίδα Ζάβτρα (Αύριο), τον Νοέμβριο του 2014, ο Γκίρκιν παραδέχθηκε: «Εγώ πάτησα τη σκανδάλη για τον πόλεμο. Εάν η [ένοπλη] μονάδα μας δεν είχε περάσει τα σύνορα [από τη Ρωσία στην Ουκρανία], όλα θα είχαν εξελιχθεί όπως εξελίχθηκαν στο [βορειοανατολικό Χάρκοβο της Ουκρανίας] και στη [νότια Ουκρανία, στην] Οδησσό. [...] [Η] ώθηση για τον πόλεμο, ο οποίος συνεχίζεται ακόμη και σήμερα, δόθηκε από την [ένοπλη] μονάδα μας. Ανακατέψαμε όλα τα χαρτιά που υπήρχαν στο τραπέζι. Όλα!"
Πώς οι λεγόμενοι «αυτονομιστές» της Ουκρανίας καθοδηγήθηκαν από τη Μόσχα
Στις 13 Απριλίου, ο εκτελών χρέη προέδρου της Ουκρανίας Ολεξάντρ Τουρτσίνοφ ανακοίνωσε την έναρξη της λεγόμενης αντιτρομοκρατικής επιχείρησης (ATO). Η αρχική απόφαση της ουκρανικής κυβέρνησης να ξεκινήσει την αμυντική επιχείρηση ως αντιτρομοκρατική και όχι ως στρατιωτική –παρά τις αποδείξεις που υπήρχαν από την αρχή για βαθιά ρωσική εμπλοκή στο Σλοβιάνσκ και το Κραματόρσκ– ερμηνεύεται μερικές φορές και ως απόδειξη μιας ενδοκρατικής και όχι διεθνούς σύγκρουσης. Ωστόσο, η απόφαση αυτή ελήφθη για πραγματιστικούς λόγους, κυρίως επειδή η πρόληψη της διεκδίκησης αυτονομίας από ομάδες καλύπτεται από την αντιτρομοκρατική νομοθεσία της Ουκρανίας και όχι από τους νόμους που σχετίζονται με την άμυνα. Τον Απρίλιο του 2014, το Κίεβο δεν ήταν πρόθυμο να κηρύξει στρατιωτικό νόμο πριν από τις προεδρικές εκλογές που ήταν προγραμματισμένες για τον Μάιο της ίδιας χρονιάς, οι οποίες, αν κηρυσσόταν κατάσταση έκτακτης ανάγκης, έπρεπε να ακυρωθούν.
Αρκετές σε βάθος επιστημονικές έρευνες για την προϊστορία, το ξέσπασμα και την πορεία του πολέμου στο Ντονμπάς έχουν αποκαλύψει και αναλύσει πολλαπλές διασυνδέσεις φαινομενικά ανεξάρτητων παράτυπων αντι-ουκρανικών φορέων στην ανατολική Ουκρανία μεταξύ τους, αλλά και με ρωσικά κρατικά όργανα είτε στη Μόσχα, είτε στο Ροστόφ του Ντον, είτε στη Συμφερούπολη και αλλού. Ο ρώσος ιστορικός Νικολάι Μιτρόσιν, με έδρα τη Γερμανία, ήταν από τους πρώτους εξέχοντες ακαδημαϊκούς που επισήμαναν, σε ένα άρθρο με τίτλο "Διεθνική προβοκάτσια", στο ξέσπασμα του υποτιθέμενου εμφύλιου πολέμου στο Ντονμπάς τον κρίσιμο ρόλο όχι μόνο των ρωσικών ατάκτων αλλά και του ρωσικού κράτους. Αργότερα, ο ιάπωνας πολιτικός επιστήμονας Σανσίρο Χοζάκα με άρθρα του (όπως π.χ. "Russian Political Technology in the Donbas War"), και ο γερμανός ερευνητής Γιάκομπ Χάουτερ με το βιβλίο του Russia's Overlooked Invasion, μεταξύ άλλων αναλυτών, επιβεβαίωσαν και υποστήριξαν τις πρώιμες υποδείξεις του Μιτρόσιν.
Ήδη πριν από την εμφάνιση των αποτελεσμάτων λεπτομερών ερευνών που αποδεικνύουν την εμπλοκή του ρωσικού κράτους, ο τελευταίος παράγοντας εμφανιζόταν ως η πιο εύλογη εξήγηση για το ξέσπασμα του πολέμου. Το ευρύτερο πολιτικό πλαίσιο της στρατιωτικής κλιμάκωσης στο Ντονμπάς την άνοιξη του 2014, από την αρχή, έδειχνε τι κατά βάθος συνέβαινε. Δύσκολα θα μπορούσε να είναι σύμπτωση ότι ο πόλεμος προετοιμαζόταν και τελικά ξέσπασε την ίδια περίοδο που τα τακτικά ρωσικά στρατεύματα κατέλαβαν την Κριμαία και η Ρωσία επιτάχυνε μια πολυκατευθυνόμενη υβριδική επίθεση εναντίον της ηπειρωτικής Ουκρανίας. Μια παράξενη πτυχή της φαινομενικής «εξέγερσης» στο Ντονμπάς ήταν πάντα ότι, από την αρχή μέχρι το τέλος της, δεν συμπεριέλαβε ποτέ γνωστούς πολιτικούς ή άλλους ηγέτες ή σχετικές πολιτικές ή άλλες οργανώσεις προερχόμενες από την περιοχή.
Πώς επενέβησαν οι ρωσικές τακτικές δυνάμεις στον πόλεμο του Ντονμπάς
Ώς σήμερα, η Ρωσία αρνείται σθεναρά ότι ο τακτικός στρατός της, και μάλιστα τμήματα του πεζικού της, συμμετείχαν ενεργά στη διεξαγωγή του πολέμου στο Ντονμπάς. Αυτό όντως ίσχυε σε μεγάλο βαθμό ώς τα τέλη Αυγούστου του 2014. Ωστόσο, εκτός από τον κρίσιμο ρόλο που έπαιξε ο τακτικός ρωσικός στρατός στην προσάρτηση της Κριμαίας τον Φεβρουάριο-Μάρτιο του 2014, μια σειρά από περιστατικά στην ενδοχώρα της Ουκρανίας υποδεικνύουν την παρουσία όχι μόνο ατάκτων αλλά και του τακτικού ρωσικού στρατού.
Μια τέτοια περίπτωση, η πιο διαβόητη, αφορά το πλήρωμα ενός αυτοκινούμενου, πυραυλικού συστήματος εδάφους-αέρος Buk TELAR των ρωσικών δυνάμεων αεράμυνας, το οποίο εισήλθε για μερικές ημέρες στο ανατολικό ουκρανικό έδαφος, τον Ιούλιο του 2014, και κατέρριψε κατά λάθος την επιβατική πτήση MH-17 των Μαλαισιανών Αερογραμμών η οποία, με 298 επιβαίνοντες, πετούσε πάνω από το Ντονμπάς. Την ίδια στιγμή κατά την οποία μικρότερα ρωσικά τακτικά αποσπάσματα, όπως η μονάδα Buk, υποστήριζαν τους φιλορώσους αντάρτες που πολεμούσαν στο Ντονμπάς, ο ρωσικός στρατός άρχισε να πυροβολεί από τα σύνορα εναντίον των ουκρανικών στρατευμάτων. Κατά τη διάρκεια του Ιουλίου 2014, σε φωτογραφίες και σε βίντεο, καταγράφηκε σοβαρός αριθμός επιθέσεων με ρουκέτες και πυροβολικό κατά ουκρανικών θέσεων από το ρωσικό έδαφος. Η πρώτη τέτοια επίθεση σημειώθηκε στις 11 Ιουλίου 2014 κοντά στο χωριό Ζελενοπίλια στην περιφέρεια Λουχάνσκ, με αποτέλεσμα να χάσουν τη ζωή τους 30 ουκρανοί στρατιώτες και συνοριοφύλακες. Σε έκθεση που δημοσιεύθηκε τον Δεκέμβριο του 2016, η διάσημη ομάδα OSINT Bellingcat περιέγραψε ρωσικούς βομβαρδισμούς στην Ουκρανία σε τουλάχιστον 149 ξεχωριστές περιπτώσεις.
Κατά τη διάρκεια του επόμενου μήνα, η Ρωσία εισέβαλε τελικά σε μεγάλη κλίμακα στην ηπειρωτική Ουκρανία. Στις 14 Αυγούστου 2014, μια μεγάλη φάλαγγα από, τουλάχιστον, δύο δεκάδες τεθωρακισμένα οχήματα μεταφοράς προσωπικού και άλλα οχήματα του ρωσικού στρατού πέρασε τα ρωσο-ουκρανικά σύνορα. Αυτή ήταν η πρώτη μαζική εισβολή ρωσικών τακτικών δυνάμεων στην ηπειρωτική Ουκρανία που επιβεβαιώθηκε από ανεξάρτητους παρατηρητές. Μέχρι τα τέλη Αυγούστου 2014, έως και οκτώ λεγόμενες «Τακτικές Ομάδες Ταγμάτων» των ρωσικών ενόπλων δυνάμεων είχαν αναπτυχθεί στο έδαφος της Ουκρανίας, με πάνω από 6.000 άτομα προσωπικό.
Συμπέρασμα: αφήνοντας την αφήγηση να ξεκαθαρίσει τα ζητήματα
Παρ’ όλα αυτά, πολλοί πολιτικοί, δημοσιογράφοι, διπλωμάτες, και ορισμένοι επιστήμονες σε όλο τον κόσμο εξακολουθούν να ακολουθούν, όταν σχολιάζουν αυτά τα γεγονότα, την προπαγανδιστική αφήγηση του Κρεμλίνου για τον πόλεμο στο Ντονμπάς τα τελευταία 10 χρόνια. Τα ΜΜΕ, οι πολιτικοί, οι ακαδημαϊκοί, οι πολίτες και άλλοι σχολιαστές έχουν υποχρέωση να αποσαφηνίσουν σωστά την προέλευση και τη φύση του πολέμου. Οι πολιτικοί, οι διπλωμάτες και άλλοι παράγοντες που ενδιαφέρονται για το μέλλον της Ουκρανίας χρειάζεται να τονίζουν ρητά και συνεχώς, στις δημόσιες και μη δημόσιες δηλώσεις τους, ότι η ένοπλη σύγκρουση στο Ντονμπάς την περίοδο 2014-2022 αποτελούσε σαφή διακρατικό πόλεμο μεταξύ Ρωσίας-Ουκρανίας και όχι έναν ενδοουκρανικό εμφύλιο.
Η Julia Kazdobina είναι ανώτερη συνεργάτης στο Πρόγραμμα Μελετών Ασφάλειας του Συμβουλίου Εξωτερικής Πολιτικής "Ουκρανικό Πρίσμα" στο Κίεβο, και ο Jakob Hedenskog καθώς και ο Andreas Umland είναι αναλυτές στο Κέντρο Ανατολικοευρωπαϊκών Σπουδών της Στοκχόλμης στο Σουηδικό Ινστιτούτο Διεθνών Υποθέσεων. Το άρθρο αυτό βασίζεται σε επικείμενη έκθεση της SCEEUS που δημοσιεύεται εδώ: https://sceeus.se/en/publications/.
